Սմբատ Բունիաթյան | Սիրո տրուբադուրը. Լեոնիդ Ենգիբարյան (գրախոսական)

Փորձենք պատկերացնել այն արվեստագետին, ում մասնագիտությունը մարդկանց երջանկություն բաժանելն էր։ Այնինչ նույն այդ արվեստագետը գրում էր մանրապատումներ, որոնք հագեցած են լուսավոր ջերմությամբ, զտարյուն սիրով ու.... տխրությամբ։ Փորձենք պատկերացնել այն արվեստագետին, ով իր «Վերջին ռաունդը» գրքում գրել է. «Ծաղրածուն` մասնագիտություն չէ, այլ աշխարհայացք»։ Եվ փորձենք տեսնել կյանքը այն աշխարհայացքով, որը կարող է հասկանալի դառնալ հանճարեղ Ենգիբարյանի մանրապատումները ընթերցելիս։

Լեոնիդ Ենգիբարյանը չէր ապրում պրոֆեսիոնալ գրողի կյանքով։ Պարզապես նվիրում էր մարդկանց իր հանճարը, և հենց սա էր նրա կյանքը։ Ահա մի մանրապատում ինքնակենսագրական կարճառոտ տեղեկություններով։

Ինքնակենսագրություն

Ծնվել եմ Մոսկվայում։ Ռինգ դուրս եկա, երբ քսան տարեկան էի։ «Երբ խփում են աջ այտիդ` ձախն էլ պարզիր» պատվիրանը համարում եմ արմատապես սխալ։ Շատ մասնագիտություններ փոխեցի, մինչև որ, երբ արդեն քսաներկու տարեկան էի, դերասան դառնալուց զատ ինձ ոչինչ չէր մնացել։ Գրել սկսել եմ հենց այդ ժամանակներում` ինձանից անկախ։ Հեղինակներից ոչ ոք չէր ցանկանում հետս աշխատել, ստիպված` իմ սցենարիստը դարձա հենց ինքս։ Վատ չստացվեց։ Հիմա սարսափով մտածում եմ. իսկ եթե հանկարծ գա մեկը, ով իսկապես սցենարիստ է...
Սիրում եմ ծովը, աշունը... Վինսենթ Վան-Գոգին։
Վախենում եմ բարեկեցությունից։
Կյանքում գլխավորն ինձ համար պատասխանատվության զգացումն է մեր շուրջը կատարվողի հանդեպ։

Իհարկե´։ Այն ամենը, ինչը որ ստեղծել է Լեոնիդ Ենգիբարյան արվեստագետը, նախ և առաջ հագեցած է պատասխանատվությամբ, ինչը սիրո´ պտուղ է։ Սեր` հանդիսատեսի և ընթերցողի հանդեպ, նրանց գեղեցիկը, ոգեղենն ու ապրեցնող հույզը պարգևելու միտումով։ Նրա մանրապատումները շենշող են ազնվությամբ, ինչը վկայում է ճշմարտությունն առ այն, որ դրանք բոլորը ապրված հույզերի պտուղներ են։ Եվ դրանք բոլորը շնչում են սիրո պոեզիայով։ Ուստի Ենգիբարյանին առնչվող բնորոշումը` «Ծաղրածուն` աշունը սրտում»` համարում եմ չհաջողված։ Ըստ իս, Լեոնիդ Ենգիբարյանը մոտ է այն արվեստագետներին` ովքեր արարել են` ստեղծագործական կայծերի մեջ մոխրացնելով սեփական կյանքը։ Նրանք բոլորը ասուպներ են` պայծառ և հար լուսավոր։ Ես կարծում եմ, Լեոնիդ Ենգիբարյանը մեկն է նրանցից, ովքեր եղել են սիրո տրուբադուրներ` մարդկանց աշխարհում մենակ, մարդկանց աշխարհում վտարանդի, մարդկանց աշխարհում իսկապես ուժեղ ու վճռական։

Տակավին երիտասարդ Չարենցը Վահան Տերյանի պոեզիան համարեց`թքոտ (Չարենցի բնորոշումն է)։ Ապա, հոգևոր հասունության տարիքում զղջում էր խորապես, քանզի հասկացել էր, որ տերյանական նուրբ պոեզիան հագեցած է ոգեղեն և առնական զորությամբ։ Գիտեմ, որ շատ ու շատ ընթերցողներ ևս մոլորվում են Ենգիբարյանի նովելներն ընթերցելիս։ Նրանց մոլորության պատճառը աշունն է (իբրև բնորոշում), որ դեռ Խորհրդային միության տարիներից կպցրել են այդ նովելներին։ Այո՛. աշուն։ Սակայն` տերյանական, սակայն` չարենցյան, սակայն` հայկական, ազնիվ, առնացի, տիեզերական և նուրբ։ Ուստի մի կողմ թողնենք աշնան դեպրեսիան և խոսենք`վկայելով սերն ու մարդասիրությունը, որոնք կարմիր թելի պես անցնում են Լեոնիդ Ենգիբարյանի նովելների միջով։

Կինը, որպես կերպար, Լեոնիդ Ենգիբարյանի նովելներում նաև քույր է։ Այս անաղարտ մոտեցումն ենք տեսնում, օրինակ` Սողոմոն թագավորի «Երգ երգոց»-ում, Չարենցի պոեզիայում։ Տղամարդու յարը, տղամարդու սիրուհին անչափ մտերիմ, անչափ հարազատ քույր պետք է լինի, և քույրը, Ենգիբարյանի նովելներում, շաղախված է լույսով, երազային է. աշու՛ն է։ Կինը` տղամարդու տխրության ընկերուհին։ Եվ ամեն բան, ինչը որ գոյացել է այս աշխարհի վրա` ի սկզբանե-ցայսօր, գոյացել է այն համբույրից, որ տղամարդը շնորհեց իր ապագա կնոջը Եդեմական պարտեզում։ («Ի սկզբանե» նովել)։ «Մե´նք ենք ողջ աշխարհը,- կարդում ենք «Ես և դու» նովելում։ -Որովհետև ես ու դու հավիտենությունն ենք։ Հետո կլինեն ՆԱ և ՆԵ, բայց նրանք, միևնույն է, մե´նք ենք»։ Այնինչ հավիտենությունը սի´րտ պիտի ունենա, և կյանքը շարունակական կարող է լինել սոսկ այն պարագայում, երբ ինչ-որ մեկն իր սիրեցյալ քրոջն է նվիրում իր սիրտը («Աղջիկը, որ չգիտեր թռչել» նովել)։ Սա, իհարկե, ինքնազոհաբերության պատրաստակամությունն է, հանուն կնոջ խաչակիր դառնալու և ամրոց հրկիզելու պատրաստակամությունն է, գերագույն այն սխրանքն է, որ արարում է տղամարդը հանուն սիրո, և որի վրա, ըստ էության, առ այս կանգուն է աշխարհը։

Այնինչ Լեոնիդ Ենգիբարյանի նովելներում առկա են և´ տառապանքը, և´ անկումն ու կյանքի անարդարության դեմ կռվելու միտումը, և´մենությունն իհարկե։ «Չգիտեմ, թե ինչպես եմ ապրելու,- գրում է Ծաղրածուն։- Ձեր աշխարհում ես չկարողացա ապրել, իսկ իմ աշխարհում ես կատարելապես մենակ եմ»։ Այս խոստովանությունն առկա է հանդիսատեսին ուղղված անանուն նովելում։ Բայց չէ՞ որ մենք բոլորս, այսօր, ինչ-որ առումով հանդիսատեսներ ենք նույնպես։ Եվ եթե անցյալում կրկեսն էր այն վայրը, ուր Ծաղրածուն իր հանճարն էր բաժանում մնջախաղով, ապա այսօր հավիտենությունն է այն թատերաբեմը, որտեղ ընթերցողը կարող է բացահայտել Լեոնիդ անունով մարդու հանճարը։ «Ես հավատում եմ նրան, որ իմ հանդիսատեսը պետք է բարի լինի»,- գրված է նույն նովելում։ Բարությունն, իբրև համամարդկային արժեք, նույնքան ակնառու է Ենգիբարյանի նովելներում, որքան սերը։ Քանզի սերն ու բարությունը երկվորյակ քույրեր են։ Այլ կերպ չի կարող լինել։ Բայց սերն ու բարությունը նաև անպաշտպան են համամարդկային խավարում, իսկ համամարդկային լույսը նաև կարող է արտասվել` արցունքներ թողնելով սգո գիշերներում` որտեղ մարդկանց բյուր կորուստներն են իրական։ Այնտեղ անտանելի-կպչուն է մենությունը։ «Ինչ-որ մեկը հանդիպում չի ունենա, ինչ-որ մեկը կիսատ կսիրի` կիսով չափ համբուրելով («Լապտերներ» նովել)։

Ենգիբարյանը մեկն է այն արվեստագետներից, որոնք ամենածանր ապրումներն անգամ փոխանցում են ընթերցողին ապրեցնելով։ Եվ մե´նք, որ հավիտենության այս ակնթարթում կենսագոյող ընթերցողներ եղանք, որևէ այլ բան չենք կարող ունենալ երախտագիտությունից բացի, քանզի Ենգիբարյանի նովելներում մահն անգամ ծածկված է գեղեցկության քողով։ «Երբ ես մահացա, նրա ձեռնափից Երկնագույն կակաչ աճեց։ Ափի աղեղներն ու խորշոմները Երկնագույն կակաչի արմատները եղան» («Երկնագույն կակաչը» նովել)։ Իհարկե´։ Չէ՞ որ մարդն ամենադժբախտ արարածը կլիներ առանց հոգևոր գեղեցկության։ Այս միտքը համահունչ է Պողոս առաքյալի հետևյալ բացահայտմանը. «Կը սերմանուի շնչավոր մարմին, եւ յարություն է առնում հոգևոր մարմին («1-ին թուղթ առ Կորնթացիս»)։ Ահա այսպես, ահա տիեզերական այս խորությամբ, Ենգիբարյան արվեստագետն իր ընթերցողին բացահայտում է մահվան հետ համբուրված գեղեցկության հոգևոր խորհուրդը։

Կարճառոտ այս գրախոսականը գրելիս ես հասկացա, որ այն ավարտելու վերջաբան չունեմ։ Հասկացա, որ Ենգիբարյանը մեկն է այն արվեստագետներից, որոնք բազմաթիվ ճշմարտություններ են ներառում սեփական կենսափորձից` նաև ներառելով ինքնակեսագրական ինչ-ինչ պատառիկներ, և հնչեցնում են դրանք բացառապես արվեստի լեզվով։ Սա ի մտի ունենալով, իբրև վերջաբան ցանկացա ի´ր, մեծն Ծաղրածուի խոսքը, որ ներկայացնում է նրան` իբրև մարդ մահկանացու և իբրև հավիտենության աստիճանին ոտք դրած արվեստագետ։ Ահա «Բռնցքամարտ» նովելը`թարգմանաբար։

«Ես ռինգ բարձրացա և անցա ճոպանների արանքով։ Գլուխս ետ գցեցի` աղմուկից թնդացող դահլիճին ի պատասխան։
Րոպեներ անց հնչեց կոչնազանգը։ Ի մա´րտ։
Ռինգի ճերմակ քառակուսին։
Ճոպաններ` երեք շարքով։
Պատ։
Ամենաանանցանելի´ն, քանի դեռ որոշում չի կայացվել. հաղթանա՞կ, թե՞ պարտություն։

Չորս անկյուն, բայց դրանցից ոչ մեկում փրկություն չկա։ Դու անկյուն կգնաս` պարտության կամ հաղթանակի դեպքում։ Իսկ հիմա բռնցքամարտելու ժամանակն է` այնտեղ, կենտրոնում։ Այնտեղ է հաղթանակը։ Եվ պարտությունը` նույնպես։ Պետք է ընդունել մարտը, այլընտրանք չկա։ Գուցե` այն պատճառով, որ այն աղջկա խոշոր, երկնագույն աչքերում պապանձվել են տագնապը, սպասումն ու հույսը։ Գուցե` այն պատճառով, որ այս կերպ փորձվում է իմ սերը։ Իսկ գուցե` հենց այն պատճառով, որ սա փորձություն է, նախ` իմ, ապա` մարդկանց համար։ Իսկ դու կդիմանա՞ս, ո՜վ մարդ։ Քո մարմինը, քո ուղեղը... Արդյոք կդիմանա՞ս բռնցքահարվածների ճնշմանը։ Արդյոք պատրա՞ստ ես սիրել ծաղիկները, արևն ու կյանքը։ Սա պետք է ապացուցել և պետք է ընդունել մարտը, բայց գլխիս մեջ շարունակ պտտվում է անիծյալ մի հարց. այո՞, թե՞ ոչ։ Մարդիկ ստեղծել են բազմաթիվ որոգայթներ, որոնք շրջափակված են տարաբնույթ ճոպաններով, անանցանելի ամրություններով, և հենց այս որոգայթներում են կայացվում հաղթանակի կամ պարտության որոշումները։ Թող այդպես լինի։ Միշտ էլ սիրել եմ լույսը ռինգի կենտրոնում, աշխարհի ամենապայծառ լույսը, սիրել եմ մարտնչել։ Ահա վեր կկենամ`անկյունից կենտրոն նետվելով։ Այնտեղ` ուր մարտն է կայանալու։ Ինքս ինձ ևս մեկ անգամ փորձելու համար։ Եվ ճակատագիրը ևս մեկ անգամ փորձելու համար։ Թող դժվա´ր լինի։ Հաղթանակ ձեռք բերելն այսօր անչափ դժվար կլինի, բայց թող լինեն բռնցքամարտն ու լույսը։ Սա´ է ամենակարևորը, և սա հաղթանակից էլ կարևոր է։ Ես հավատում եմ, որ կհաղթեմ։ Եվ ընդամենը հետո ծանր կլինի ինքս ինձ խոստովանելը, որ ևս մեկ հաղթանակ պակասեց կյանքից։ Կոչնազանգ։ Ի մա´րտ»։

***

Հետգրություն

(կամ նովելների վերլուծություն ընդամենը մեկ նախադասությամբ)

Ամենակարևոր բառերը չեն բղավում («Խոսափող» նովել)։

Նա´ է ամենաուժեղ տղամարդը, ով չգիտի սպանել։ («Ցլամարտիկը» նովել)։

Մարդը` ծերության մեջ խեղճ, և գերեվարել են նրան ափսոսանքն ու կորուստները («Ճիչ» նովել)։

Սիրո թվացյալ մանրուքը կարող է ապրեցնել մինչև իսկ նրան, ով հոգևոր անկման անզորությունն է ճանաչել («Անկում» նովել)։

Երջանկությունը տեսնում են սրտով («Հովանոց» նովել)։

Երկյուղով գնահատեք այն ակնթարթները, որոնք վաղը կարող են և չլինել («Ինձ հետ ես դու...» նովել)։

Գարունն` աշնան մեջ։ Սիրո տրուբադուրը («Բարև, ծառ» նովել)։

***

«Ճանապարհ» նովելը` իբրև ամփոփում․

Ես մեկնում եմ:
Ես կմեկնեմ վաղը:
Ճանապարհն անվերջ երկար է:
Եվ գնացքն էլ վերջ չունի կարծես:
Գնացքակազմը՝ տասնյակ, կամ, գուցե՝ հարյուր հազար վագոններ:
Եվ յուրաքանչյուր վագոնն ունի հարյուր պատուհան, որովհետև յուրաքանչյուր վագոն մեկ հարյուրամյակ է:
Ես վերջին վագոնը կբարձրանամ, որպեսզի գեթ փոքր ինչ մոտ լինեմ քեզ։

Հեղինակ՝ © Սմբատ Բունիաթյան