Ֆրանց Կաֆկա «Կերպարանափոխություն» | ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ

«Արվեստի ուժը ստիպում է կրկին ու կրկին վերընթերցել Կաֆկայի երկերը: Նրա լուծումները կամ լուծումների բացակայությունը հուշում են մեկնաբանություններ, որոնք հստակ չեն, որոնց հիմնավորելու համար հարկ է լինում երկը կարդալ այլ տեսանկյունից»: Այս տողերով է սկսում մեծ գրող Ալբեր Քամյուն Կաֆկայի գրքերի մասին իր «Հույսը և Աբսուրդը Ֆրանց Կաֆկայի Երկերում» էսսեում: Եվ ես, ընթերցողս, նախօրոք ներողություն եմ խնդրում մյուսներից, եթե իմ վերլուծության մեջ չեմ անդրադարձել գրքի այլ իմաստներին, որը հասկացել և նկատել են նրանք: Սակայն վերլուծել եմ այնքանով, որքանով որ թույլ է տվել աշխարհայացքս, և ինչը որ անում են մյուսները, երբ գրքի ընթերցումից հետո վերլուծում են ցանկացած ստեղծագործություն, դարձյալ այն չափով, որքանով որ թույլ է տալիս իրենց աշխարհայացքը:

Անձամբ ես, վեպը կարդացել եմ չորս անգամ, և ամեն անգամ ընթերցելուց հետո մեկնաբանել եմ այլ կերպ: Հիմա ձեզ կներկայացնեմ այն ենթատեքստերը, չասված բաները, բոլոր այն պատկերները, որոնք հասկացել եմ ինքս.

1. Մարդու ադապտացիան, հարմարվողականությունը. Առաջին իմաստը, ըստ իս, որ ուզեցել է հաղորդել Կաֆկան, այն է, որ մարդու թե՛ հոգեկան աշխարհի, թե՛ ֆիզիկական ցանկացած փոփոխության դեպքում որոշ ժամանակ անց մարդը սկսում է շատ արագ հարմարվել դրան: Կարճ ժամանակ են տևում ընդվզումները, և շատ արագ մարդու ուղեղը սկսում է փնտրել լուծումներ, թե ինչպես միայն հարմարվի նոր պայմաններին: Սա, իմ կարծիքով, մարդկային հոգեբանության ստեղծման այն զրոյական, ֆունդամենտալ հիմնաքարերից մեկն է, որը մարդուն տվել է բնությունը նրա արարման առաջին իսկ օրվանից՝ ամեն ինչին շուտ ադապտացվելը, և որը կիրառել է Կաֆկան իր «Կերպարանափոխություն»-ում: Վեպում այդ հատվածը շատ վառ արտահայտված է սկզբում, երբ Գրեգոր Զամզան առավոտյան արթնանում է, տեսնում որ սարսափելի ուտիճի է վերափոխվել, ու շատ կարճ ժամանակ անց այլևս չի սկսում մտահոգվել իր նոր՝ կերպարանափոխված մարմնի մասին, այլ սկսում է մտածել, թե ինչ պատասխան պետք է տա ֆիրմայում իր այդօրվա բացակայության համար (1), և սկսում է փնտրել լուծումներ, թե իր նոր մարմնով ինչպես կարող է դուրս գալ անկողնուց (2): Նա չի մտածում վերափոխվել ետ՝ դեպի իր մարդկային մարմինը: Նա փնտրում է լուծումներ՝ արդեն իր նոր մարմնով գոյատևելու համար: «Մինչև առավոտ Գրեգորի մոտ հաստատ արդեն ոչ ոք ներս չէր գա, և հիմա նա բավական ժամանակ կունենար, որպեսզի անարգել մտածեր, թե ինչպես պետք է կարգավորեր իր նոր կյանքը»-նշվում է գրքում: Այս մեջբերումից հետո վերոնշյալ ասածիս նոր մեկնաբանություններ ավելացնելը կդառնա ավելորդ, քանի որ ամեն ինչ մեկնաբանում է հենց ինքը՝ Կաֆկան: Եվ նշեմ, որ ադապտացիան երկկողմանի է, քանի որ այն նկատվում է նաև Գրեգորի ծնողների մոտ: Երբ վերջիններս տեսնում են, որ իրենց որդին դարձել է ուտիճ, տևական պանիկայից հետո սկսում են հարմարվել դրան և ընդունում նրա նոր գոյությունը: «Արդեն առաջին օրվա ընթացքում հայրն ինչպես մորը, այնպես էլ քրոջը ներկայացրեց իրենց ունեցվածքի իսկական վիճակը և նկարագրեց հեռանկարները»: Այսինքն, ծնողներն էլ արդեն սկսեցին հարմարվել Զամզայի նոր վիճակին, ու սկսեցին փնտրել նոր ելքեր: Սա այն մեխն է (ադապտացիան), որն ընկած է ցանկացած բանական արարածի հոգեբանության հիմքում, և որն անայլայլելի է, ինչպես այն փաստը, որ մենք բոլորս ամեն օր ունենք օդի ու ջրի կարիք:

2. Մարդու մանիպուլացված շահագործումը իր շրջապատի կողմից. Գրեգոր Զամզայի շրջապատը իր աշխատանքային վայրն էր (1), և ընտանիքը (2): (1) Երբ Գրեգորը կերպարանափոխվել էր, ու իրենց բնակարան աշխատանքի վայրից հապշտապ ժամանեց հավատարմատարը, վերջինիս ընդհանրապես չէր հետաքրքրում ինչ էր պատահել Զամզային, որ վերջինս չէր գնացել աշխատանքի, ո՞ղջ էր նա, թե՝ մեռած, հիվա՞նդ էր, թե՝ առողջ: Նրան հետաքրքրում էր միայն, թե ինչու Գրեգորը այդ օրը չէր գնացել ֆիրմա, որի հետևանքով գործերը այնտեղ ետ էին ընկել, ու եկել էր նրան ավելի շատ նախատելու՝ զգուշացնելով, թե իր շեֆին ամեն ինչ կներկայացնի: Գրքի այս փոքր հատվածում Կաֆկան ցանկացել է ցույց տալ, թե ինչքան քիչ է մարդը վերաբերմունքի արժանանում իր աշխատանքային ղեկավարների կողմից, երբ այլևս ի զորու է օգնել նրանց գործին: Չէ որ հավատարմատարը, երբ տեսավ Գրեգոր Զամզայի կերպարանափոխված վիճակը, հասկանալով, որ վերջինս այլևս անճարակ է աշխատել ընկերությունում, պարզապես թողեց ու փախավ: Այսինքն Գրեգորը էլ հարկավոր չէր նրանց, էլ ի՞նչ կարիք կար այդտեղ մնալու և անիմաստ ժամանակ վատնելու: Թքա՛ծ նրա վիճակի վրա, փույթ չէ, որ նա արդեն չի կարող ապրել առաջվա պես, որ նա դարձել է ուտիճ, հարկավոր էր արդեն նոր, ուրիշ աշխատող փնտրել: (2) Եվ Զամզան շահագործվում էր նաև իր ընտանիքի կողմից: Նա մասնագիտությամբ շրջիկ գործակալ էր, ու գրքում կան հատվածներ, որտեղ նշվում է. «թե ծնողներս պատճառ չհանդիսանային ու ես ստիպված չլինեի զսպել ինձ, վաղուց հայտարարած կլինեի աշխատանքից հեռանալու մասին»: Այնուհետև խոսվում է այն մասին, որ Գրեգորը պարտական էր իր շեֆին ու հավատարմատարից խնդրում էր որ ֆիրմայում իրեն պաշտպաներ այդօրվա իր բացակայության համար: Նա գիտեր, որ ֆիրմայում շրջիկ գործակալներին չեն համակրում: Այսինքն նա գիտակցում էր որ ֆիրմայում իրեն իր մասնագիտությունով չեն սիրում, և չնայած այս ամենին նա միաժամանակ դեռ պարտական էր մնում նրանց, քանի որ ժամանակին այդ ֆիրմայի տնօրենը լավություն էր արել Զամզայի ծնողներին, ու հիմա նրանք ամեն ինչ անում էին, որպեսզի Գրեգորը շտապ կարողանար դուրս գալ սենյակից և զրուցեր հավատարմատարի հետ, վստահեցներ, որ ամեն ինչ կարգին է և որ ինքը դարձյալ կսկսեր աշխատելը: Հասկանու՞մ եք, ծնողների մանիպուլյացիան այստեղ այն է, որ փոխանակ հայրը և մայրը մտահոգվեն իրենց կերպարանափոխված որդու մասին, դեռ մի բան էլ աշխատանքի վայրից ժամանած հավատարմատարի հետ միասին նախատում են նրան, թե ինչու է նա ուշացել աշխատանքից, որ իր արածը անպատասխանատվություն է, և որ իրենք պարտք են Զամզայի շեֆին, ուստի վերջինս, անկախ ամեն ինչից, պետք է վեր կենա ու շտապի աշխատանքի: Թքած թե ինչ է պատահել իրենց որդուն, կարևորը որքան հնարավոր է կարողանան օգուտ ստանալ նրանից, քամել մինչև վերջ: Հետաքրքրականը է նաև այն, ինչի վրա զարմացել էր հենց ինքը գլխավոր հերոսը՝ Զամզան, որ իր ետևից չէին ուղարկել ֆիրմայի սովորական աշակերտներից մեկին, այլ հենց հավատարմատարին, բարձր պաշոն ունեցողին, ինչն էլ ապացույցն է այն բանի, թե որքան «ծանր մեղք» է գործում սովորական աշխատողը, եթե հանկարծ թերանում է աշխատանքային պարտականությունների մեջ: Նրան սկսում են նախատել մինչև անգամ մեծ պաշտոն ունեցողների մակարդակով:

3. Տգեղ, հաշմանդամ մարդու անտեսված լինելը ընտանիքում և շրջապատում:

Բոլորս էլ ասում ենք, որ մարդու մեջ արտաքինը երկրորդական է, որ առաջնայինը ու կարևորը ներքին գեղեցկությունն է, քաջ գիտակցելով, որ այդպես արտահայտվելով շատ ժամանակ ստում ենք: Իրական կյանքում հանդիպած կլինեք այնպիսի ընտանիքների, որտեղ երբ որևէ մեկը առողջական խնդիրների պատճառով դառնում է հաշմանդամ (կամ ցմահ անկողնային հիվանդ), որոշ ժամանակ անց հիվանդի հարազատները այլևս դժվարությամբ են սկսում տանել նրա ներկայությունը: Ճիշտ է, ցուցաբերում են հոգատարություն, անում են ամեն հնարավոր բան, որպեսզի հիվանդի վիճակը բարելավվի, սակայն համոզված եղեք, ներքուստ աղոթում են, որ այդ անտանելի վիճակը որքան հնարավոր է շուտ ավարտվի: Ե՛վ հիվանդը կազատվի իրենցից, և՛ իրենք՝ հիվանդից: Անձամբ ես ականատես եղել այդպիսի դեպքերի: Եվ հիմա նույնն էլ գրքում է: «Աշխատանքից ուժասպառ ու գերհոգնած այս ընտանիքում էլ ո՞վ ժամանակ ուներ Գրեգորի մասին ավելի շատ հոգ տանել, քան անհրաժեշտ էր: Տնտեսությունը գնալով սահմանափակվում էր…» (և որոշ հատվածի բաց թողումից հետո շարունակում է)՝ «Գրեգորը շատ լավ հասկանում էր, որ նոր բնականար տեղափոխվելուն միայն ինքը չէր խանգարում. իրեն կարելի էր մի քանի օդանցք ունեցող համապատասխան մեծության արկղի մեջ առանց դժվարության նոր բնակարան տանել, իսկ բնակարանը փոխելու ցանկությունից կատարյալ հուսալքությունն էր ետ պահում, և այն միտքը, թե դժբախտությունն իրենց ավելի շատ է ընկճել, քան որևէ մեկին՝ բարեկամների ու ծանոթների շրջանում»: Այսքանից հետո ասածիս այլևս նոր մեկնաբանություն ավելացնելու կարիք չկա. ինչպես նախորդ անգամ, այս անգամ ևս ամեն ինչ մեկնաբանում է հենց ինքը՝ Կաֆկան: Ֆիզիկայում կա մի օրենք, որտեղ բոլոր մարմինները ձգտում են գտնվել հանգստի վիճակում: Նույնն էլ մարդկանց մոտ է: Երբ ինչ-որ փոփոխություն խաթարում է նրանց անդորրը, նրանց ամբողջ գիտակցականն ու ենթագիտակցականն աշխատում են իրենց հանգստությունը ետ բերել դեպի առաջվա վիճակը: Եվ սա կատարվեց Զամզայի ընտանիքում նույնպես, երբ խաթարվել էր նրանց տնտեսությունը. «Ինչ որ կյանքն էր պահանջում այս խեղճուկրակ մարդկանցից, մինչև վերջ անում էին. ընտանիքում բոլորը ստիպված սկսել էին աշխատել. հայրը բանկի նույնիսկ փոքր պաշտոնյայի համար էր սկսել նախաճաշ բերելը, մայրն անծանոթ մարդկանց համար սպիտակեղեն կարելով էր սպառում իրեն, քույրը հաճախորդների հրամանով այսուայնկողմ էր վազվզում վաճառասեղանի հետևում...»: Այս հատվածը, որն ապացուցեց քիչ առաջ նշածս ֆիզիկայի օրենքի պրակտիկ կիրառելիությունը Զամզաների ընտանիքում, այն է՝ փոփոխությունից հետո ետ գալ հավասարակշռության վիճակին: Այստեղ կարելի է տալ նույնիսկ նոր՝ երկրորդ իմաստը, որը նաև անդրադարձ ու լրացումն է այս վերլուծության երկրորդ կետին (2. Մարդու մանիպուլացված շահագործումը իր շրջապատի ու ընտանիքի կողմից.): Ինչպես տեսնում եք այս հավտածով Զամզաների ամբողջ ընտանիքը սկսում է աշխատել, երբ իրենց որդին այլևս չէր աշխատում...Բայց, այսինքն, չէ՞ որ նրանք առաջ էլ կարող էին աշխատել, երբ դեռ Գրեգորն առողջ էր: Սա ևս ապացույց այն բանի, որ նրանց ամբողջ ընտանիքը գերադասում էր միայն իրենց հանգիստը, իսկ աշխատանքի համար փոխարենը շահագործում էին իրենց որդուն:

4. Քավարան

Սա խիստ սուբյեկտիվ կարծիք է, և բնավ կարող եք չհամաձայնել ասածիս հետ, սակայն եթե ես ցանկացել եմ վերլուծել գործը իմ պատկերացման սահմաններում, ուստի այն պետք է լինի ամբողջական ու մինչև վերջ: Նախ, ինչ է քավարանը. դա այն մաքրարանն է, որտեղ ննջեցյալների հոգիների զանազան փորձություններ անցկացվելուց հետո նոր որոշվում է՝ դրախտ գնան նրանք, թե դժոխք: Այստեղ մի փոքր անդրադարձ կատարենք Կաֆկայի «Դատավարություն» գրքին ու այնուհետև շարունակենք «Կերպարանափոխության» ուսումնասիրությունը, որպեսզի ավելի դյուրամարս լինի 4-րդ կետի վերլուծությունը: «Դատավարություն»-ում, երբ առավոտյան Յոզեֆ Կ.-ն քնից արթնանում է, տեսնում է, որ նրան երկու հոգի ձերբակալում են: Մարդիկ կլինեն, ովքեր այս վիճակը կանվանեն արթնացած երազատեսություն, սակայն անձամբ իմ կարծիքով դա ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ այն, որ նախորդող գիշերը Յոզեֆ Կ.-ն մահացած է լինում, իսկ առավոտյան ժամանած երկու հոգի-ն, ովքեր եկել են ձերբակալելու նրան ու տանում են դատավարության, Աստծո հրեշտակներն են: Սա իմ պատկերացմամբ: Եվ ամբողջ դատավարության պրոցեսը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ քավարանում տեղի ունեցող գործողություն, ու վերջում կորոշվի հերոսի ճակատագիրը. անցա՞վ նա արդյոք իրեն հատկացված փորձությունները, թե ոչ: Եվ եթե հիշում եք, «Դատավարության» վերջում հերոս Յոզեֆ Կ.-ն մեռավ շան նման, այսինքն, հետևությունները թողնում եմ ձեզ: Եվ հիմա նույնն էլ Կաֆկայի «Կերպարանափոխություն»-ում է: Առավոտյան շրջիկ գործակալ Գրեգոր Զամզան արթնանում է, տեսնում է որ ուտիճի է վերածվել: Ու այժմ տանելով զուգահեռներ այս ստեղծագործության և «Դատավարության» միջև, թե ինչպես են նույն ոճի մեջ նրանք սկսվում, ենթադրում եմ, որ Գրեգորը նախորդող գիշերը նույնպես մահացած է լինում, Զամզաների ընտանիքը իհարկե ցավում է նրանց որդու կորուստը, սգում մահը, կյանքը շարունակվում է ռեալ աշխարհում, անպայման նրան կտանեն և ըստ ծիսակարգի կթաղեն: ԲԱՅՑ, մյուս կողմից, սկսվում է ոչ միայն արդեն մեռած Գրեգոր Զամզայի, այլև ողջ Զազմաների ընտանիքի քավարանային կյանքը՝ ռեալից դուրս, և այստեղ արդեն այդ կեցությունը ընտանիքի անդամների բացասական ենթագիտակցությամբ (շահագործող, գծուծ, չզավակասեր) ու Գրեգոր Զամզայի արժեհամակարգին համարժեք ու էությանը համապատասխան (ուտիճի տեսքով) արտահայտված քավարանային կյանքն է: Եվ ինչպես «Դատավարություն»-ում հերոսը մեռավ շան նման, այնպես էլ այստեղ սատկած ու չորացած ուտիճին տարան և թափեցին:

Վերլուծության վերջում ավելացնեմ, որ ինձ համար ստեղծագործության ուժեղ հոգեբանական հատվածներից մեկն էր նաև այն մասը, երբ ամենավերջում ընտանիքը գնացքի մեջ էր, այդ բոլոր դեպքերից հետո նրանք արդեն մտածում էին իրենց աղջկան ամուսնացնելու մասին: Այսինքն, ինչ էլ որ պատահի կյանքում, միևնույնն է այն շարունակվում է, և չնայած բոլոր դժբախտություններին, այն պետք է շարունակել ապրել, ստեղծել, արարել, հնի բացակայությունը նորով լցնել:

Թերևս այսքանը, սիրելի ընթերցողներ: Կաֆկան այն գրողն է, իրականության ու աբսուրդի, մանր կենցաղի ու վերերկային երևակայության շարադրանքի այն արքան, ում գործերը ամեն անգամ ընթերցելով կարելի է փնտրել բոլորովին նո՛ր իմաստներ ու ենթատեքստեր: Եվ ես շատ ուրախ կլինեմ, եթե դուք ինձ լուսավորեք ձեր այն մտքերով, որոնք որ ես բաց թողեցի: Փորձել եմ որքան հնարավոր է գործը վերլուծել հոգեբանական տեսանկյունից, այն հոգեբանության, որն ըստ իս Կաֆկան ներդրել է իր այս ստեղծագործության մեջ, և որը, որքանով որ ես կարողացա փորձեցի վեր հանել ու մատուցել ձեզ՝ հնարավորինս պարզ:

Այսքանը, շնորհակալություն ընթերցելու համար:

Հ.Գ. Որոշ "կիքսեր"

1. Գքրի 171-րդ էջում Կաֆկան գրում է՝ «Քաջ ծանոթ չորս պատերը իրենց մեջ էին առել նրա փոքր, բայց հարմարավետ սենյակը», իսկ արդեն 185-րդ էջում՝ «սակայն բարձր, ընդարձակ սենյակը, ուր ինքն էր արդեն հինգ տարի բնակվել…» և այլն: Սկզբում սենյակը փոքր էր, այնուհետև դարձավ ընդարձակ:

2. Գքրի 179-րդ էջում Կաֆկան գրում է՝ որ կերպարանափոխված Գրեգոր Զամզան իրականում ոչ մի ատամ չունի, էլ ինչպես պետք է բռներ բանալին, բայց փոխարենը ծնոտներն էին բավական ուժեղ և հենց դրանց օգնությամբ էլ նա բանալին շարժման մեջ դրեց: Իսկ անմիջապես 180-րդ էջում գրում՝  «նա ողջ ուժով ատամներով սեղմեց բանալին»:

3. Գքրի 190-րդ էջում Կաֆկան գրում է՝ որ քույրը՝ Գրետան, իր տասնյոթ տարեկան հասակում դեռ լրիվ երեխա էր... Իսկ գրքի վերջում պատմում՝ որ Գրետան արդեն դարձել էր գեղեցիկ ու փարթամ աղջիկ (նշենք, որ գրքում նկարագրված են ընդամենը մի քանի ամսվա ընթացքում տեղի ունեցող իրադարձություններ):

Հեղինակ՝ © Համլետ Մուրադյան
Նյութը այլ տեղեր օգտագործելուց առաջ կապվել հեղինակի հետ: