Ալվարդ Սեմիրջյան-Բեքմեզյան | Սննդի գեղագիտությունը գրականության մեջ․ առօրյայից դեպի փոփ մշակույթ

Սննդի գեղագիտությունը գրականության մեջ․ առօրյայից դեպի փոփ մշակույթ^[1]

Սննդային պատկերները գրականության պատմության ընթացքում միշտ առկա են եղել գեղարվեստական տեքստերում՝ տարբեր ժամանակներում ունենալով տարբեր շեշտադրում և նշանակություն։ Դրանք միտված են եղել առօրյայի կենցաղայնացմանը, կերպարի պատկերավորմանը, սյուժեի ծավալմանը և այլն։ Սակայն 20-րդ դարի կեսերից` մասնավորապես երկրորդ աշխարհամարտից հետո, սննդային պոետիկան, կարծես, փոխում է իր շեշտադրումները գեղարվեստական տեքստերում և ժամանակակից հարցադրումներով է հանդես գալիս։ Երևույթի դրսևորման առանձնահատկություններից մեկն էլ այն էր, որ որոշակի օրինաչափություն է ստեղծվում մշակութային խնդրի և մոլեռանդության հասնող ուտելու մոլուցքի միջև^[2]։

Այդ փոփոխությունները մենք հակված ենք կապելու ինչպես արտաքին հանգամանքների, այնպես էլ ներքին՝ գրականության և արվեստի զարգացման տրամաբանության հետ, ինչը առավելապես առնչվում է հատկապես փոփ արտի բերած «գեղագիտության» հետ, որը արվեստի տարբեր ձևերից բացի նաև իր որոշակի ազդեցությունն ունեցավ գեղարվեստական տեքստի վրա։

Գրականության մեջ ձևավորվող նոր ժանրերի և ենթաժանրերի հետ մեկտեղ, (ինչպես օրինակ Comic books, կինովիպակները (Cinematic novel, ինչը ավելի վաղ էր ձևավորվել, բայց հատկապես սկսեց տարածվել այս ժամանակաշրջանում), ռադիոդրամաները), փոփ արտը իր հետ բերեց նաև թեմատիկ նոր շեշտադրումներ, որոնցից հատկապես ուշադրության արժանի է սննդի թեման, որը հետպատերազմյան հասարակություններում նոր դրսևորումներ սկսեց ստանալ, նույնիսկ երբեմն պաշտամունքային աստիճանի բարձրացվեց հատկապես մասսայական սննդի՝ «ֆասթ ֆուդի» դերը և նշանակությունը, ինչը փոխեց սննդի կուլտուրայի մասին մեր պատկերացումները։ Այս կուլտուրան մտավ մարդկանց առօրյայի մեջ «Fast life-fast food» փոխկապակցումով^[3]։ Թեման ընթացքում ծավալվեց՝ վերածվելով փոփ գրականության ենթաժանրային մի տեսակի՝ իր թեմատիկ բազմազանությամբ՝ ազգային խոհանոցն իր զանազան ուտեստներով, սննդային խանգարումների խնդրով, խոհարարական արվեստով, պահածոյացված սննդով և այլն, և այլն, այն աստիճան, որ հիմք հանդիսացավ զանազան ուսումնասիրությունների, որոնցից մեկն էլ, օրինակ, Ստեյսի Կասարինոյի «Խոհարարական պոետիկան և կերակրային պատկերները 20-րդ դարի ամերիկյան գրականության մեջ» բավական ուշագրավ ուսումնասիրությունն է։ Այս «ֆասթ ֆուդի» տարածումը այն աստիճան ծայրահեղ դրսևորումների է հանգեցնում, որ որոշ հասարակություններում դրա դեմ նույնիսկ շարժումներ են սկսվում։ Դրանցից մեկն էլ Իտալիայում ձևավորված «Slow food, slow life» («Դանդաղ սնունդ, դանդաղ կյանք») շարժումն է։ Առաջանում է «foodism» շարժումը, որը նորաձևության տեսակներից է դառնում։ Սննդի թեման ներխուժում է նաև փոփ գրականության ոլորտ՝ որպես մասսայական էսթետիկայի գեղարվեստականացման փորձ։ «Ասա ինձ ինչ ես ուտում, կասեմ ով ես դու» ձևակերպումը դառնում է խիստ արդիական։ Սալվադոր Դալին, նույնպես արձագանքելով ժամանակակից միտումներին՝ ստեղծում է «Les diners de Gala» խոհանոցային գիրքը և ձևակերպում գեղեցիկը որպես՝ «կամ գեղեցկությունը ուտելի կլինի, կամ ընդհանրապես չի լինի» խոսույթով։ Խոսելով սննդային պատկերների պոետիկայի մասին գեղարվեստական տեքստերում՝ տեսաբանը նշում է․ «Գեղարվեստական ​​գրականության մեջ սննդի առարկաների և սննդային պատկերների թեմատիկ ընդգրկումը ենթադրում է բառապաշարի, գաղափարների և տեքստերի սպառողական սովորությունների ուսումնասիրության անհրաժեշտություն, ինչը, հետևաբար, մարտահրավեր է նետում ընթերցանության մասին մեր ունեցած պատկերացումներին»^[4]: Հեղինակը նաև իրավացիորեն նշում է, որ սննդի գեղարվեստականացումը տարբեր հեղինակների մոտ տարբեր կոնտեքստներ կարող է ունենալ․ ոմանց մոտ դա միջոց է այլաբանորեն քննադատության ենթարկելու հասարակական կարգերը, ոմանց մոտ ժիր և ռեֆլեքսային գեղագիտական աշխատանք կարող է լինել, կամ էլ այս երկուսը միասին։ Այս թեման գրականություն է ներմուծում փոփ արտում առանցքային դարձած «սովորականի», «առօրյայի» գեղագիտությունը․ «Պոեզիան հիմնովին արմատավորվում է զանգվածային մշակույթի առօրյայում: Նրան գրավում են հեշտության, սովորականի և նմանակման զուգահեռ սկզբունքները քնարերգության նոր ձևի ստեղծման մեջ՝ քնարերգություն, որը կարդացվում է բաղադրատոմսի պես… Արդյունքը բանաստեղծության նոր տեսակն է, որը վերաձևում է քնարականի նկատմամբ ընթերցողի ճաշակը։ Առօրյա համատեքստը, ավելի ճիշտ, ընթերցողի առօրյայի համն է սկսում արտացոլվել քնարական ձևի մեջ»^[5]։

 Ամերիկյան գրականության մեջ այս թեմայի շրջանակներում հայտնի են Գերտրուդ Շտայնի (Gertrude Stein) «Տապակած կարտոֆիլները» («Roast Potatoes»), որը բաղկացած է ընդամենը երեք բառից․ «Տապակած կարտոֆիլներ համար» («Roast potatoes for»)․ սա ընթերցողին ուղղված բաց հարց է, պարզելու համար, թե ինչ տիպի կոմպոզիցիայից է բաղկացած սնունդը, որը նաև ստեղծում է գրի կոմպոզիցիան։ Հայտնի են նաև Ֆրենկ Օհարայի (Frank O’Hara) «Lunch Poems»-երը․

It’s my lunch hour, so I go

for a walk among the hum-colored

cabs. First, down the sidewalk

where laborers feed their dirty

glistening torsos sandwiches

and Coca-Cola, with yellow helmets

on.

* * *

I stop for a cheeseburger at JULIET’S

CORNER. Giulietta Masina, wife of

Federico Fellini, è bell’ attrice.

And chocolate malted. A lady in

foxes on such a day puts her poodle

in a cab.

* * *

 A glass of papaya juice

and back to work. My heart is in my

pocket, it is Poem by Pierre Reverdy^{[թարգմանություն (6)]}.

Հայ գրականության մեջ սննդային «գեղագիտության» դրսևորման լավագույն օրինակներից է Արտեմ Հարությունյանի «Նյու Յորքում Փիթեր Բալաքյանի հետ» պոեմը։ Արտեմ Հարությունյանն իր պոեմն անվանում է «երշիկիադա», և, իսկապես, այն կարծես երշիկի մասին ձոն լինի։ Այստեղ մեր առջև բացվում են երշիկների համային, հոտային բոլոր նրբերանգները։ Երշիկը դառնում է մի ընդհանրական մետաֆոր՝ պատկերելու համար ժամանակաշրջանի բարքերը, մարդկային հարաբերությունները, իդեալները և մղումները։ Պոեմի սյուժետային հիմքում ընկած են հեղինակի և Փիթեր Բալաքյանի նյույորքյան դեգերումները, ուր․

Ծանոթանում էինք ժամանակի անտես մամլիչին․․․

Վերապրում խորհրդապաշտ պահեր

Երշիկածին վիթխարի խանութում․․․^[7]

Եվ «երշիկիադան» սյուրռեալիստական պատկերավորմամբ ծավալվում և զարգանում է՝ միահյուսվելով պատմական-քաղաքական-հասարակական թեմաներին՝ սկսած կորուսյալ աշխարհի մասին մտորումներով, Քլինթոնի սիրային պատմություններով, վերջացրած հայերի ցեղասպանությամբ:

Եվ քանի որ Բալաքյանը իտալական երշիկների մեծ գիտակ էր, և կերակրատեսակների թագավոր էր`

Նա մասնագետն էր

դիմափոշի քսած, համով բորբոսնած

«Սալյամի» երշիկի, որ պարելով հալչում էր

եվրոպական ձև ընդունած մարդու քիմքում,

գիտեր ապխտած երշիկի հասունացման

բոլոր ժամկետները, ծննդյան թիվը, ցանկությունները,

գիտեր բյուրոկրատ դեմքով հաստաբեստ երշիկների անուն-հայրանունը

«Պրիսցիլլա», որ երգելով կորչում է ստամոքսում,

«Բոտիչելլի» սխտորածին, «Ռաբլե» 2 սմ․ տրամագծով երշիկ,

«Որսորդական», «Աղքատի» երշիկ,

որտեղ միայն ջլերն են ու խոլեստերին,

երշիկ՝ «Հաստաղիք մարմին անթերի»,

«Հարուստի երշիկ» ՝ լցոնված սոխակի ապխտած լեզվով,

Որն ուտելիս քիմքդ սկսում է երգել (79):

երշիկներ, որ լցված էին քաղաքական տեսականիով

և աբսուրդի թատրոնի դեկոր են հիշեցնում,

երշիկներ,

որ կտրելիս ճչում են բարձրաձայն՝

մենք զոհն ենք պատերազմի խոզանոցի․․․(80)

ազնվական երշիկներ,

որոնց անհնար է ուտել,

հնարավոր է միայն գնի հետ բանակցել․․․(80)

երշիկ՝

առանց որի չեն գնում պատերազմ․․․(81)

երշիկներ,

որ անգամ քաղցած Ֆրանսուա Վիյոնը

չէր ուտի (Ռաբլեն հնարավոր է հակառակը աներ)․․․(81)

երշիկ,

որ պահպանում է իր ազնվությունը

անգամ խժռվելու պահին․․․(81)

երշիկ,

որի հետ պետք է ակադեմիկոսի պես պահես․․․(81)

երշիկ,

որի հետ կարող ես ժամադրվել․․․(82)

Նմանատիպ պատկերների շարքը երկարում է և ձգվում՝ ստեղծելով նորանոր համեմատություններ, մետաֆորիկ պատկերների իրացումներ։ Սակայն պատկերի այլաբանությունը բացվում է հետևյալ տողերում, որում ընդհանրացվում է ժամանակակից հասարակության պատկերը․

Մարդկությունը հիմա

երկու իդեալ ունի՝ ջիպը և երշիկը․․․(87)

․․․մի ձեռքում երշիկ,

Մյուսում՝ ջիպի ղեկը փղոսկրե-

Պարզվում է սա է լուծումը պրոբլեմի՝

«Մետաֆիզիկական մարդկային ցեղի»,

Դարերով քննվող առեղծվածի,

Հանուն որի զոհվել են միլիոններ (87):

Սննդի՝ որպես առօրեականի, սովորականի գեղագիտության պոետականացման համատեքստում կարող ենք նաև քննության առնել Կարեն Անտաշյանի «Դզոն արտֆուդի տոմատին», «Դզոն ձմերուկին» գործերը․ առաջինն անգամ անզեն աչքով ակնհայտ զուգահեռվում է Էնդի Ուորհոլի նկարչությանը՝ պահածոների և սննդային կուլտի, սպառողականության համատեքստում․

Կան բաներ իրանց քեֆին, իրանց հավեսով –
ամածյուռ տինտիրիտն է նրանց գոյության ձևը
և կան բաներ, այնպես, ինչպես որ պե՛տք է
այդ դու ես արտֆուդի տոմատ

քեզ կարելի է քսել, ճպպցնել,
քեզ կարելի է տարրալուծել
քեզնովոտել ամեն ինչ, ամենքին
տոմատություն իմ^[8]։

Ձմերուկի մասին «դզոնում» զգայական-զգացողական պատկերները ձայնարկությունների, ալիտերացիայի միջոցով փոխանցում են ձմերուկի համտեսման համային-հոտային ամենաիրատեսական զգացողությունները․

Ոնց ասեմ, 
ես մեռնում եմ քեզ համար – ձմերուկ,
անհիմն էնտուզիազմով տոգորված ասպետական մահով,
որ թերևս տարբերվում է ինտրովերտ հիփստերի ալեգորիկ մահից․․․

Ճըռթ, խըրթ, սըրթ, ճլթ, բլթ, համփ,
ամ, նյամ, լյամ, նյամմմ, լպստ, քռթ, ֆռթ, 
դզան դզին դզեն դզուն դզոն դզոնեմ քեզ դզմերուկիկ,
դզմեռվա սառնուկ քամիներ մսող ամառնուկիկ,
կլորիկ, ջրիկ, քաղցրիկս^[9]։

Սակայն հարկ ենք համարում նշել, որ ներկայացված ստեղծագործությունները երկու հեղինակների պարագայում դիտարկվում են փոփ գրականության համատեքստում՝ նկատի ունենալով զուտ թեմատիկ և ձևային իրացումը։ Դրանց ուսումնասիրությունը արդեն իսկ բուն հեղինակային գրի համատեքստում, առավել ևս ժողովածուների տրամաբանության մեջ, գրական-գեղարվեստական ավելի խորը և ըստ էության վերլուծությունների և մտահանգումների հնարավորություններ են ընձեռում, մասնավորապես՝ հարությունյանական տեքստի հարազատությունը սյուրռեալիստական ուղղությանը, դոկումենտար պոետիկայի սկզբունքներին, անտաշյանական տեքստի պարագայում՝ մետամոդեռնիզմին^[10]։

Այսպիսով՝ սննդային պատկերները գրականության մեջ տարբեր ժամանակաշրջաններում ունեցել են յուրահատուկ գեղարվեստական նշանակություն, սակայն Երկրորդ աշխարհամարտից հետո դրանց պոետիկան սկսեց փոխվել՝ արտացոլելով ժամանակակից խնդիրներն ու մշակութային զարգացումները։ Փոփ արվեստի ազդեցությամբ սնունդը գրականության մեջ ոչ միայն առօրյայի մի մասն է դարձել, այլև վերածվել է «գեղագիտական», երբեմն նույնիսկ պաշտամունքային երևույթի, ինչպես երևում է ամերիկյան և հայկական գրականության տարբեր օրինակներում։ Այս միտումները բացահայտում են սպառողական մշակույթի ազդեցությունը գրական ձևերի վրա՝ ստեղծելով նոր պոետիկական մոտեցումներ, որոնք արտացոլում են ժամանակակից հասարակության պատկերները։

Գրականության ցանկ

Անտաշյան Կարեն, Դզոն, Եր․, 2021

Arnason H.H, Prather Marla. F., History of modern art, 1998

Brooks Susie, Pop art, Compass Point Books, a Capstone imprint, 2020

Cassarino Stacie, Culinary poetics and edible images in Twentieth Century American literature, The Ohio State University Press, 2018

Foster H., Krauss R., Bois Y.-A, Buchloh B.H.D., Art Since 1900, (modernism, antimodernism, postmodernism), 2004

O'Hara Frank, Lunch poems, 1984

Հարությունյան Արտեմ, Հուդայի արձակուրդը, Եր․, 2003

Cивун Олег, Бренд., 2009,

Համատեքստ, Եր․, 2013, 137-145, կամ առցանց՝

https://brooklynrail.org/special/AD_REINHARDT/artists-on-ad/the-dehumanization-of-art-jose-ortega-y-gasset-and-ad-reinhardt

https://michiganintheworld.history.lsa.umich.edu/popart1963/exhibits/show/context/pop-new-realism

https://www.tate.org.uk/art/artworks/hamilton-just-what-is-it-that-makes-todays-homes-so-different-p11358#:~:text=Display%20caption-,Summary,Whitechapel%20Art%20Gallery%20in%20London./

https://antashyan.com/ode-artfood-tomato

https://antashyan.com/ode-to-watermelon/

https://hy.armradio.am/2021/08/29/%D5%AF%D5%A1%D6%80%D5%A5%D5%B6-%D5%A1%D5%B6%D5%BF%D5%A1%D5%B7%D5%B5%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D5%A4%D5%A6%D5%B8%D5%B6-%D5%A2%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A5%D5%B2%D5%AE%D5%B8%D6%82%D5%A9/