Արմինե Հակոբյան | Ստեֆան Ցվայգի «Անծանոթուհին»

Սիրո այնպիսի տեսակ կա, որն ամենաբարձր պատվանդանին դնելով նրան, ում սիրում են, սիրող էակին դարձնում է չափազանց փոքր ու աննշան։ Այդպիսի սերը երբեք փոխադարձ չի լինում և ոչ մեկին երջանկություն չի բերում։ Եվ հարց է ծագում․ արդյո՞ք պատվանդանը թույլ չի տալիս, որ սերն արձագանք գտնի սիրելիի սրտում, թե՞ սիրո անփոխադարձությունն է հենց պատվանդանի հիմնաքարերը ստեղծում։ Կարծում եմ՝ երկուսն էլ ճիշտ են։ Երկու ուղին էլ նույն տեղն են տանում։

Թունավորելով իր ծուղակն ընկածների ճակատագրերը՝ այդպիսի սերն, այնուամենայնիվ, մարդկությանը մեծ ծառայություն է մատուցել՝ հզոր ստեղծագործություններ պարգևելով։ Հենց այդպիսի սիրո մասին է ավստրիացի հանճարեղ գրող Ստեֆան Ցվայգի «Անծանոթուհու նամակը» նովելը, որն առաջին անգամ լույս է տեսել 1922 թվականին և բազմաթիվ անգամներ վերահրատարակվել և էկրանավորվել հետագայում։

Այս հրաշալի ստեղծագործության հերոսը, ով հայտնի գրող է, ստանում է կանացի ձեռագրով գրված ընդարձակ մի նամակ՝ «Քեզ՝ ինձ չճանաչողիդ» նախաբանով։

Ստեղծագործությունն ամբողջությամբ հենց այդ նամակն է՝ գրված իր մահացած երեխայի կողքին գտնվող կնոջ կողմից` երեխայի մահից մեկ օր անց։ Նամակը կինն ուղղել է իր սիրելի տղամարդուն, իր երեխայի հորը, այն միակին, ում նա սիրել է տասներեք տարեկանից ի վեր մինչև իր կյանքի վերջ։

Նամակում կինը սիրող էակին բնորոշ աներևակայելի մանրամասնությամբ նկարագրում է իր սիրո ողջ պատմությունը, որն իր կյանքի վերջին տասնհինգ-տասնվեց տարիների պատմությունն է՝ առաջին անգամ իր սիրելի էակին հանդիպելուց սկսած մինչև իր իսկ գոյության վերջին օրերը։ Մոտ երկու տասնյակ տարի, որի ընթացքում նրանք հանդիպել են միայն հինգ անգամ։ Առաջին հանդիպումը, որը մեկ ակնթարթ էր, տեղի էր ունեցել, երբ հերոսուհին գրողի հարևանությամբ ապրող տասներեք տարեկան երեխա էր, և այդ ակնթարթի ընթացքում գրողն իր «նուրբ, գրավիչ հայացքով» մշտական հանգրվան էր գտել աղջկա սրտում։

Երկրորդ հանդիպման ժամանակ հերոսուհին արդեն երիտասարդ և գեղեցիկ օրիորդ էր։ Այդ ընթացքում նրանք միասին անց են կացրել երեք սիրո գիշեր, որոնցից մեկի արդյունքում ծնվել է նրանց որդին, ում գոյության մասին գրողն այդպես էլ չի իմացել։

Եվ վերջին անգամ հերոսուհին հանդիպել է իր սիրելիին նամակը գրելուց մեկ տարի առաջ՝ որպես պատահական մի կին՝ «գիշերային փերի», ում հետ գրողը միայն մի գիշեր է անցկացրել և չի հիշել, որ նա նույն օրիորդն էր, որին հանդիպել էր նաև տարիներ առաջ։

Ներկայացնելով տասնյակ տարիների կյանքի պատմություն՝ այս ստեղծագործությունը բոլորովին արտաքին իրադարձությունների մասին չէ, այն հերոսուհու ներքին կյանքն է՝ սիրողի հոգու նկարագրությունը։

Մարդկային զգացմունքներն իրենց ողջ խորությամբ տեսնելու հմուտ վարպետ Ցվայգը հրաշալիորեն է փոխանցում սիրող հոգու ամեն մի ապրումը, որտեղ նա հիանալի կերպով նկարագրում է, թե ինչպես է արձագանքում փոքրիկ աղջկա հոգին, երբ սերը դեռևս չգիտակցված, կամացուկ կերպով փորձում է ներթափանցել նրա ներաշխարհը, և թե ինչպես է նա վարվում իր սիրտը զբաղեցրած բոլորովին անծանոթ այդ մեծ զգացմունքի հետ։ Ցվայգը նրբահույզ բառերով նկարագրում է, թե ինչպես է սերը փոխում անծանոթուհու կյանքը՝ վերածելով այն բացառապես սիրելի էակի հետ կապված իրադարձությունների շղթայի և գունազրկելով ու իմաստազրկելով ցանկացած այլ բան, և թե ինչպես է հերոսուհու սիրտը տանում սիրելիից բաժան օրերը․․․ Օրեր, որոնք ոչ մի այլ բան, քան սպասումը, չեն պարունակում։ Իսկ սպասումն ամենաերկարն է։

Նովելը կոչվում է «Անծանոթուհու նամակը»։ Անծանոթուհու, քանի որ նովելի հերոսուհին իր սիրելիի համար անծանոթուհի էր և հավիտյան մնում է անծանոթուհի։ Նրանց հանդիպումներից յուրաքանչյուրի ընթացքում գրողը նրան վերաբերվում է որպես նոր, անծանոթ կնոջ։ Երիտասարդ օրիորդի մեջ նա չի ճանաչում փոքրիկ աղջնակին, ով իր հարևանությամբ ապրել էր երեք տարի, իսկ «գիշերային փերի»-ն նրան բոլորովին չի հիշեցում տարիներ առաջ իր ունեցած եռօրյա սիրավեպի հերոսուհուն։ Այն կինը, ում համար նա ամեն ինչ էր, իր համար ընդամենն անցողիկ դրվագների հերոսուհի է եղել, ում կերպարը ոչ մի կերպ նրա մտքում չի տպավորվել։

Եվ չի տպավորվի այլևս երբեք․

«․․․առաջին անգամ ուզում եմ պատմել քեզ ամեն ինչ. դու կիմանաս իմ ամբողջ կյանքը, որը միշտ քեզ է պատկանել, չնայած դու այդ մասին երբեք էլ չես իմացել: Բայց դու իմ գաղտնիքը կիմանաս միայն այն դեպքում, երբ ես մահանամ, որպեսզի կարիք չունենաս ինձ պատասխանելու, միայն եթե տենդս (որը մեկ տաքության մեջ է ինձ պահում, մեկ՝ ցրտի) վերջի սկիզբն է: Իսկ եթե կանխորոշված է, որ ես պիտի ապրեմ, ուրեմն ես կպատռեմ այս նամակն ու կշարունակեմ լռել, ինչպես որ միշտ լռել եմ»:

Չկա փոխադարձ սերը, չկա մեծ սիրո պտուղ երեխան և չկա որևէ մեկը, ով կրի այդ սիրո մասին հիշողությունը։ Կա ընդամենը մի նամակ՝ գրված անծանոթուհու կողմից։

Ընթերցողի հոգու ամենանուրբ լարերը շոյող այս գեղեցիկ ստեղծագործությունը, որի գեղարվեստական արժեքով կարելի է անվերջ հիանալ, ունի Մեծ Իմաստ։ Սերը, որ մարդուն տրված մեծագույն բարիքն է և կոչված է միայն արարելու, ինչու՞ է իր այս դրսևորմամբ բերում կործանման։ Պարզապես այս դեպքում սերը՝ ռոմատիկ սիրո այսպիսի ծայրահեղ տեսակը, հակասում է տիեզերքի գլխավոր օրենքին՝ սիրելի մարդուն համեմատելով Աստծու հետ, սիրելի մարդուն Աստծուց վեր դասելով։

Այն, որ պատմության հերոսուհու համար իր սիրելին Աստված էր, ոչ միայն ենթադրելի է պատմության բովանդակությունից, այլև մի քանի անգամ ուղղակիորեն գրված է նամակում, իսկ ավարտվում է նամակն այսպես․

«Բայց ես էլ չեմ հավատում Աստծուն և չեմ ուզում հոգեհանգիստ, ես միայն քեզ եմ հավատում, ես միայն քեզ եմ սիրում և ուզում եմ միայն քեզանում ապրել…»։

Մարդկային հարաբերություններում սիրո առաքելությունը հոգ տանելն է, ծառայելը՝ բարիք պարգևելով սիրելիին։ Մարդկային հարաբերություններում սերը գործողություն է ենթադրում, ինչը հնարավոր է միայն սիրելի էակի հասանելի լինելու դեպքում։ Իսկ եթե մենք սիրելիին համեմատում ենք Աստծո հետ, ինչպե՞ս կարող է նա հասանելի լինել մեզ համար։ Չէ՞ որ Աստված ինքնին անհասանելիություն է։

Եվ երբ միտքը պատվում է այդպիսի մոլորությամբ, անհնար է տեսնել սիրելիի հետ հարաբերություններ ստեղծելու որևէ հնարավորություն։ Եվ նովելի հերոսուհին, կյանքի երեք տարբեր փուլերում հանդիպելով իր սիրելի տղամարդուն, ոչ մի անգամ չի տեսնում այդ հնարավորությունը՝ յուրաքանչյուր դեպքում պահելով իրեն աննկատ ու անդեմ և ոչ մի կերպ չտպավորվելով սիրելի տղամարդու հիշողության մեջ։

«․․․Եվ ի՞նչը պետք է հիշեցներ քեզ իմ մասին: Ես համարյա չէի խոսում, մեծ երջանկություն էր քո դիմաց նստելն ու ձայնդ լսելը: Ես վախենում էի հարց տալ, ավելորդ բառ ասել, որպեսզի չկորցնեմ ոչ մի թանկարժեք վայրկյան․․․»։

Յուրաքանչյուր անգամ նա հանդես է գալիս միայն երկրպագողի դերում․ թե լինելով փոքրիկ աղջնակ, ով վազում է, որպեսզի հասցնի գրողի համար դուռը բացել, թե հասուն կին, ով դուրս է վազում ռեստորանից «օտար» տղամարդու առաջին իսկ կանչով՝ առանց վերցնելու վերարկուն, առանց զգուշացնելու և հրաժեշտ տալու ընկերներին։

Եվ անգամ օրհնված լինելով կնոջը հասանելի մեծագույն երջանկությամբ՝ լինելու իր սիրելի տղամարդու երեխայի մայրը, ինչպե՞ս է վարվում հերոսուհին։ Վախենալով բեռ դառնալ՝ նա զրկում է իր սիրելիին սեփական երեխայի գոյության մասին իմանալու իրավունքից։ Եվ հնարավորություն է տալիս նրան իմանալու ամբողջ պատմությունը, երբ արդեն չափազանց ուշ էր՝ թողնելով միայն տխրության զգացողություն անդառնալիի համար։ Եվ այս սերը երբեք հարաբերություն կամ իրեն համարժեք գործողություն այդպես էլ չի դառնում։ Իսկ մարդկային հարաբերություններում սերն անպայմանորեն գործողություն է ենթադրում։ Եվ եթե սերը չի կարողանում վերածվել գործողության, այն չբավարարված պահանջմունքի պես անվերջ թափառում է մեր հոգում և թունավորում մեզ։

Ցվայգը ցույց է տալիս այն պարզ ճշմարտությունը, որ սիրելիի տեղը մեր կողքին է, իսկ պատվանդաններն ու անհասանելի բարձրունքներն Աստվածների համար են. հակառակը՝ բերում է կործանման:

Հեղինակ՝ © Արմինե Հակոբյան