Արքմենիկ Նիկողոսյան «Առաքել Դավրիժեցու «Պատմությունն» իբրև գրական երկ»

Կերպարաստեղծումը հայ պատմագրության հատկություններից է. և, բնականաբար, Դավրիժեցու պատմագիրքն այդ առումով չէր կարող բացառություն լինել: Կերպարային առանձնահատկությունները պայմանավորված են պատմագրության ժանրային ընդգրկումներով, քանզի յուրաքանչյուր ժանր ունի կերպարաստեղծման իր որոշակի օրինաչափությունները:
Հայ պատմագրության կերպարները, սովորաբար, ամենից առաջ առանձնանում են իրենց հերոսական նկարագրով: Դավրիժեցու պատմագիրքը վկայագրում է հայոց պատմության այնպիսի մի ժամանակաշրջան, որը չունեցավ իր փառապանծ հերոսները մարտի դաշտում ու պետական քաղաքականության մեջ, որոնցով հատկական է 5-րդ դարի պատմագրությունը: Հետևաբար, կերպարի հերոսականությունը այստեղ դրսևորվում է նախևառաջ հոգևոր ուժի զորեղության, ներքին պայքարի ընդգրկումկով, մանավանդ որ` Դավրիժեցու պատմագրքի հայազգի պատմական անձնավորությունները հիմնականում հոգևոր դասի ներկայացուցիչներ են:
Այդուհանդերձ, «Գիրք պատմութեանց»-ում առաջին հերթին հառնում է իր` պատմիչի կերպարը, որն անխուսափելիորեն ձևավորվում է այն բանի շնորհիվ, որ հայ պատմիչն ընդհանրապես կայական ու չեզոք վիճակում չէ իրադարձությունները վկայագրելիս, և իր անհատականությունն ու հուզաշխարհն անպայման ընդգծում է: Կերպարի ձևավորմանը նպաստում է նաև այն հանգամանքը, որ պատմիչը հեռակա զրույցի է բռնվում իր հավանական ընթերցողի հետ...
Կերպարային ընդգրկումներում նախևառաջ ընդգծվում է պատմիչի հայրենասիրությունը: Դավրիժեցին ուրախանում-հրճվում է հայրենի երկրի յուրաքանչյուր հաջողությամբ ու ժողովրդի բարօրությամբ, և իր ցավն ու վիշտն ընթերցողին իրապես հասու ու հաղորդակից դարձնելու պես ողբում իր հայրենիքի կորսված գեղեցկությունների, իր ժողովրդին պատուհասած դժբախտությունների ու արհավիրքների համար: Հատկապես այսպիսի դեպքերում շատ հաճախ Դավրիժեցին իր խոսքը զուգահեռում-զուգադրում է աստվածաշնչյան ինտերտեքստի շատ հետաքրքիր կիրառություններով...
Հատուկ պետք է ընդգծել պատմիչի քրիստոնյա լինելու պարագան, որը շատ կարևոր է և հաճախ անուղղակիորեն, թե ուղղակիորեն շեշտվում է Դավրիժեցու կողմից: Մանավանդ որ` միջնադարյան հեղինակների` սեփական կենսագրության աղքատիկ տվյալների վկայագրումը, ըստ Կարեն Յուզբաշյանի` «կրում է պատճառաբանված բնույթ և ըստ երևույթին կապվում է խոնարհության և ինքնանվաստացման քրիստոնեական պահանջների հետ»:
Կրոնասիրությունը Դավրիժեցու աշխարհատեսության կարևոր կողմերից մեկն է, և վկայագրվող իրադարձությունները գնահատվում են նախևառաջ այդ լույսի տակ ու այդ տրամաբանությամբ: Քրիստոնյա լինելու պարագան, իհարկե, արտահայտվում է առաջին հերթին Աստվածաշնչի անընդհատական ներկայությամբ ու Բարձրյալի վկայակոչումներով...
Դավրիժեցու քրիստոնյա լինելու պարագան և դրա առթած որոշ դատողությունների բնույթը երբեմն ներկայացվել է իբրև սնահավատության դրսևորում: Դրանում ճշմարտության տարր, անշուշտ, կա, սակայն չի կարող մեկնակետային լինել Դավրիժեցու աշխարհայացքը գնահատելու համար:..
Հայ պատմագրության մեջ ու մասնավորապես Դավրիժեցու «Գիրք պատմութեանց» աշխատությունում նկատելի է մի օրինաչափություն` դիմանկարվող հերոսների արտաքինի մասին սակավադեպ է հիշատակվում: Դա հեթանոսությունից քրիստոնեության անցման կամ անտիկ-միջնադար ներհակության գրական-մշակութային օրինաչափություններից է, որ ամրագրվելով հատկապես 5-րդ դարի հայ պատմագրության մեջ` աննշան փոփոխություններով ամրագրվել է նաև հետագա շրջանի գրեթե բոլոր պատմագրական երկերում: «Գեղարվեստական մակարդակում,- այս առումով նկատում է Վազգեն Սաֆարյանը,- անտիկ հերոս-զինվոր-ամուսին կերպարային կաղապարին, որին հատուկ չեն ներքին տվայտանքները, բնորոշը կռվելու և վայելելու պահանջն է /ուժը տիրում է գեղեցկությանը արտաքին դրսևորումներով/, հակադրվեց ներքին կատարելության ձգտող, մարմինը մերժող և երկվությունների մեջ տառապող անհատը»: