ԲԱՆ✎ Արքմենիկ Նիկողոսյան

Գրականությունը

Գրականությունը մի տարածություն է, որտեղ Աստված ամենից հաճախ է լինում: Հայտնի մի խոսք կա, եթե փորձեմ գրականության առումով մի քիչ վերաձևակերպել կստացվի այսպես՝ Աստված չէր հասցնում ամենուր լինել, դրա համար ստեղծեց գրականությունը: Ուստի, այն ընդհանուր առումով նաև մեծ փոխաբերություն է: Գրականությունը ուրիշի փորձառությունն է, որ մի կողմից կօգնի չապրելով ապրել, մյուս կողմից՝ եթե արդեն ապրել ես այդ փորձառությունը, գտնել ամենակարեկից ու ըմբռնող ապրումակցողի: Ինչ մարդկությունը կա, գրականությունը կա, ուստի գրականության պակասը կամ բացակայությունը կնշանակի մարդու պակաս կամ մարդկության բացակայություն: Այդ առումով գրականությունը պետք է նաև նրանց, ովքեր բացարձակապես չեն կարդում: Ես վստահ եմ, եթե մի օր ինչ-որ չար հրաշքով անհետանան բոլոր գրքերն ու նորերը չգրվեն՝ բոլորը կուզենան ինքնասպան լինել: Այդ ժամանակ ծառը գեղեցիկ չի լինի, երկինքը չի գերի, սերը չի թովի և այլն: Պատկերավոր ասեմ՝ բոլոր թռչուններն էլ ծլվլում են, այնինչ՝ գրականության գոյությունն է, որ այդ ծլվլոցը դարձնում է դայլայլ: Մարդը հիմա չի գիտակցում գուցե, բայց իր հիացմունքով դեպի կյանքն ու բնությունը՝ բացառապես գրականությանն է պարտական: Ես չգիտեմ արդյոք, ասենք, առյուծի կամ արջի համար կա՞ն գեղեցիկ մարգագետիններ, չքնաղ լճեր, թե՞ կան պարզապես մարգագետիններ ու լճեր: Այնինչ մարդը գրականության շնորհիվ բախտ ունի մակդիրավորել ամեն ինչ:

Գրականությունն իմ կյանքո՞ւմ: Ես իմ ապրած յուրաքանչյուր վայրկյան գրականությանը շնորհակալություն եմ հայտնում, նրա համար, որ եթե նա չլիներ, ես այսպիսին չէի լինի, գուցե ավելի լավը լինեի, բայց այսպիսի՛ն չէի լինի, և՛ միշտ անկեղծ ծիծաղիս համար, և՛ հիշելիս չամաչեցնող արցունքիս համար, և՛ սերերիս համար, և՛ սեր լինելուս համար, աշխարհին ու մարդկանց արևի պես նայելու՝ գուցե մեծամիտ հնչող, բայց գրականության՝ ինձ պարգևած զարմանալի կարողության համար, իմ հրաշալի ընտանիքի համար, իմ՝ հենց ա՛յդ երեխաների, իմ՝ հենց ա՛յդ կնոջ, իմ՝ հենց ա՛յդ ընկերների համար, ու, ընդհանրապես, իմ՝ հենց ա՛յդի համար:

Անորակ գրականություն

Այստեղ պարադոքս կա. եթե անորակ է, էլ ինչ գրականություն: Ընդհանրապես, գրականություն բառը շատ հազվադեպ պետք է օգտագործել: Կարելի է ասել ստեղծագործություն, տեքստ, չգիտեմ, նույնիսկ՝ գիրք, որովհետև գիրքն այնուամենայնիվ կրիչ է, այդ թվում՝ գրականության:

Ամեն դեպքում՝ մի փոքր դժվար է հստակ պատասխանել այս հարցին: Կա մի տարիք, երբ հույզերը մարդու ներսում ամեն ինչ են որոշում, և շատ հաճախ այդ հույզերն էլ արժևորում են ամեն ինչ՝ մարդկանց, աշխարհը, նաև գիրքն ու գրականությունը: Եվ ահա այդ հույզերի թելադրանքով կարող ես աշխարհի լավագույն գրականությունը համարել մի տեքստ, որը, այդ նույն հույզերի անհետանալուն պես, դառնա անիմաստ մի բառակույտ: Իհարկե, մասնագիտական փորձառությունը, ընթերցողական փորձառությունը, հույզերի՝ աստիճանական կարգավորումը մարդու ներսում բերում է տարբերակման հմտության: Բայց սա էլ ասեմ՝ անորակ տեքստը ուղղակի չի կարող գալ լավ ու ճաշակով ընթերցողի մոտ, ուր մնաց նա էլ ընթերցի, դեռ մի բան էլ խորհուրդ տա ինչպես տարբերակել:

Ես, օրինակ, գրականությունը զգում եմ: Չգիտեմ ինչպես, բայց զգում եմ: Դեպքեր են եղել, երբ դեռ համակարգչային ֆայլը չբացած՝ ասել եմ՝ ինչպիսի գործ է: Վկաներ էլ կան…

Ինչպե՞ս սովորեցնել մարդուն կարդալ լավ գրականություն: Ես չեմ կարող: Ես կարող եմ խորհուրդ տալ գրքեր, շատ մարդիկ կան, որ կարող են խորհուրդ տալ հրաշալի գրքեր: Բայց մյուս կողմից ես սիրում եմ խիզախ ընթերցողին, ով չի վախենում ինքը ձախողումներով, խարխափումներով, անիմաստ ժամանակ վատնելով ձեռք բերել այն աուրան, որը կօգնի, որպեսզի անորակ, վատ գրքերն ուղղակի իրենից փախչեն:

Ժամանակակից գրականությունը

Ժամանակակից գրականությունը, մանավանդ ժամանակակից հայ գրականությունը իմ թուլությունն է: Այն, իմ ընկալմամբ բոլոր ժամանակներսում ստեղծված գրականություններից ամենակարևորն ու թանկն է մեզ համար, որովհետև գեղարվեստականացնում, վավերացնում է հենց մե՛ր ապրած ժամանակը: Մի անգամ իմ ընկեր ու լավ բարեկամ Գուրգեն Խանջյանը ասաց, որ ժամանակին չի սիրել հայ կինոն, իսկ հիմա ուղղակի վայելում է անգամ ամենաթույլ ֆիլմերի յուրաքանչյուր կադրը, որովհետև դրանք, ի շարս այլ նպատակների, վավերագրել են իր սիրելի Երևանի փողոցները, շենքերը, մարդկանց, որոնցից շատերը հիմա չկան: Նույնը գրականությունն է: Ժամանակակից գրականությունը իր լավագույն մասով գնալով ավելի ու ավելի թանկ ու սիրելի է դառնալու մեզ համար:

Ինչ վերաբերում է ասելիքին, շատ բան է ասում: Կարդալ է պետք: Ես վստահ եմ, որ եթե մենք շատ կարդայինք ժամանակակակից լավագույն գրողների լավագույն գործերը, այսօր բոլորովին այլ հասարակություն կլինեինք, բոլորովին այլ պետություն կունենայինք: Հիմա էլ ուշ չէ:

Սիրել կարդալ

Չգիտեմ, երևի բնատուր է: Ես, որ չգիտեմ ինչ բան է կարդալ չսիրելը ու անկեղծ ասած չեմ էլ պատկերացում՝ ինչպես է դա հնարավոր, չեմ կարող ասել՝ ինչպե՞ս սկսել սիրել կարդալ: Ես կարող եմ ասել՝ ինչպես անել, որ հնարավորինս շատ գիրք կարդաս: Ինքս, օրինակ, փորձում էի ամեն անգամ գերազանցել ինքս ինձ: Մի տարիք կար՝ կարդում էի ժամում 30 էջ, հետո հասա՝ 32-ին, ապա՝ 47, ու այդպես շարունակ: Հիմա կարդում եմ ժամում միջինը 68 էջ: Ամենածանր ու հաստափոր գիրքը այդ գրաֆիկով հնարավոր է կարդալ մեկ շաբաթում: Տարին ունի 52 շաբաթ: Այսինքն՝ տարվա մեջ հնարավոր է առնվազն կարդալ 52 գիրք: Դա համարելով նվազագույն շեմ՝ ձգտել եմ ամեն տարի ավելի ու ավելի շատ կարդալ: Տարի է եղել, երբ 125 գիրք եմ կարդացել: Դա կիրք է նաև: Եվ դրա շնորհիվ է, որ 42 տարեկանում արդեն կարդացել եմ մոտ 6000 գիրք: Ընդ որում՝ կարդացածս բոլոր գրքերը դեռ 8 տարեկանից գրանցել եմ հրատարակության տարով, էջերի քանակով և այլն: Բա…

Անպայման պետք է կարդալ...

Ես սիրած գրքեր շատ ունեմ, որ ճիշտ ժամանակին են այցելել ինձ ու օգնել անչափ: Դրանք տարբեր գեղարվեստական արժեք ունեն, բայց թանկ են բոլորն էլ: Իմ վաղ պատանեկության ամենասիրած ու ինձ շատ բան սովորեցրած գիրքը, օրինակ, Շահեն Թաթիկյանի «Երիցս խաչվածը» վեպն էր: Ինձ շատ են օգնել ու փոխել Բորիս Պաստեռնակի «Դոկտոր Ժիվագոն», Մարկեսի «Հարյուր տարվա մենությունը», Միխայիլ Շոլոխովի «Խաղաղ Դոնը», Լևոն Շանթի «Կայսրը», Նիկոս Կազանձակիսի «Հույն Զոռբան»… Նայած՝ ինչ տեսանկյունից ես նայում հարցին: Բայց օրհնում եմ այն օրերը, երբ իմ կյանքում հայտնվեցին Հովհաննես Գրիգորյանի բանաստեղծությունները և Հրանտ Մաթևոսյանի «Կայարան» վիպակը: Ես իմ հույզերը, իմ բնավորությունը, իմ բարդույթները, իմ լացը, ծիծաղը, խեղճությունն ու առավելությունը էդ գրքերով եմ գիտակցել: Դժվար է բացատրել ինչու և ինչպես: Ես չափազանց կդժվարանամ, օրինակ, Մաթևոսյանի «Կայարանը» ինչ-որ մեկի մոտ արժևորել կամ գովել: Շատ պետքս է: Ինքը շատ է իմը, ու նույնիսկ երբեմն նախանձել եմ, երբ տեսել եմ՝ մեկ ուրիշը նույն բանն է քաղել այնտեղից, ինչ ես: Իսկ գիրքը, որ պետք է կարդա յուրաքանչյուր հայ մարդ՝ Խաչատուր Աբովյանի «Վերք Հայաստանին» է: Ես այդ գիտակցությանը բավական ուշ տարիքում եմ եկել: Բայց կարևորը եկել եմ: Բոլորս պետք է կարդանք: Չեմ կարող հստակ բացատրել՝ ինչու, որովհետև «Վերքը» բացատրելու գիրք չի: Այդ գիրքը պիտի, էն որ ասում է՝ մեռնելով էլ կարդաս: Եթե ինքը քեզ ընդունեց, էներգետիկան փոխանցեց, կհասկանաս ինչու եմ այդպես ասում:

Երբեք չկարդաք

Ճիշտն ասած՝ այսօր տարիների հեռվից շատ-շատ գրքեր կան, որ մանկության, պատանեկության տարիներին եմ կարդացել ու մտածում եմ՝ լավ, իմաստը: Բայց ամեն դեպքում երբեք չեմ ասի՝ այսինչ գիրքը երբեք չկարդաք: Որովհետև բացառված չէ, որ այդ տեսակ գրքերի շնորհիվ ավելի շատ ես ճաշակ զարգացրել, քան այն դեպքում, եթե ուղղորդված բացառապես լավ գրքեր կարդացած լինեիր: Հիշում եմ, որ ես որոշել էի հերթով կարդալ մեր գյուղի գրադարանի բոլոր գրքերը՝ հերթով, ու այբբենական կարգով գնում էի: Ու մի օր մի անհետաքրքիր գրքից հետո ինձ սպասում էր Մարկեսի «Հարյուր տարվա մենությունը», որը կարդացի 14 տարեկանում, և առ այսօր կարդում եմ: Ստացվում է՝ այդ գիրքն ինձ տարավ դեպի Մարկեսը:

Մյուս կողմից՝ ես իմ սկսած բոլոր, նույնիսկ ամենաձանձրալի, ի սկզբանե արդեն անհետաքրքիր բոլոր գրքերը մինչև վերջ կարդացել եմ: Կիսատ թողած գիրք չունեմ: Այսինքն՝ շատ հաճախ գիտակցաբար եմ ժամանակ ծախսել անգամ ամենաանհետաքրքիր գրքի վրա, ուստի՝ դա անիմաստ համարել չեմ կարող:

5 գիրք, որոնք կօգնեն մուտք գործել գրականության աշխարհ

Այս հարցը ենթադրում է մոտ 80-հատանոց ցանկ: Լավ՝ 70: Պատկերացնենք մարդու ապրելու միջին տարիքը, և հաշվի առնենք, թե որ տարիքից ու ինչպիսի փորձառությամբ է ուզում մտնել գրականության աշխարհ: Ուստի, չեմ կարող 5 գիրք հենց այնպես առանձնացնել: Բայց ճիշտ ընթանալու, հետո բարձր գրականության հետ առնչվելու համար լավ կլինի սկսել Հովհաննես Թումանյանի հեքիաթներից, ապա անցնել Հրանտ Մաթևոսյանի «Հացը» պատմվածքին, հետո կերևա…