Դավիթ Սամվելյան «Շքամուտք»

Ամառ էր, անձրևները քաշվել գնացել էին այնտեղ, որտեղ արևը շատ էր: Փողոցներն էլ լվացող չկար, միայն փոշին էին հավաքում մայթեզրերից: Քաղաքում լիքը փոշոտ մարդ կար. ով հասցրել էր, շորերը թափ էր տվել ու գնացել, մնացել էին մնացածները՝ նրանք, ովքեր լցրել էին քրտնահոտով ու մաշված բազմոցներով լցված հյուրանոցները: Քաղաքը նմանվել էր Հռոմին՝ դարձրել էին պոռնիկ: Միայն մի տարբերություն կար. եթե առաջինների հետ խնամքով էին վարվում, անգամ մեծ-մեծ, թանկարժեք նվերներ անում, ապա քաղաքը  բոլորին սնում էր, ապսպրում ամենքին, բավարարում բոլորի քմահաճ ու նողկալի պահանջները: Քամում էին նրա վերջին հուշերը, մաշում, վայելում էին ծերացած, բայց տգեղ շպարով ամեն անգամ քողարկվող երբեմնի գեղեցկությունը, թքում վրան ու անցնում դժգոհ դեմքերով և դրա դիմաց չնչին գումարներ վճարում նրա կավատներին: Ծխացող կյանքերի քաղաքում ամեն պատի տակ խոսքեր էին ծախվում, որպեսզի վաստակած փողով կարող լինեին վճարել մարած հույսերի ու մեռած հույզերի արդյունքում  կուտակված պարտքերի դիմաց ու հեռանային: Քաղաքը փոշի էր ծխում ու արտաշնչած մոխրագույնով փաթաթում, լղոզում շենքերը: Աղբամաններն էլ քչացել էին, ծխախոտի մնացորդները՝ շատացել: Լվացքն էլ սկսել էին ներսում փռել, լրիվ գունազրկվել էին փողոցներն ու բակերը: Կախված էր մնացել մի եռագույն՝ փաթաթված ու քարկապված 3/4 չափսի, մեջը դատարկ, խողովակ հիշեցնող ձողի վրա, որի ցեցոտած ծակերից օդը սվվացնում էր ու ազդանշանի պես շչակում: Ամառ էր, փողոցներում էլ մարդ չկար, ամռան ծխահոտ տապից պատսպարված մի զույգ համբուրվում էր միզահոտով լցված գետնանցումներից մեկում, իսկ վերևում քաղաքից ոչ մի հոտ այլևս չէր գալիս: Քաղաքը հևում էր տապից ու հեռացող մարդկանց տխուր դեմքերի ծանրությունից, իսկ մնացածները պատսպարվել էին հյուրանոցներում, որոնք լցված էին բազմաբույր օծանելիքներով քողարկված քրտնահոտ ու կեղտոտ օտարներով: Այդտեղ ժամանակի միավոր էին դարձել հևոցները: Քաղաքը հանձնվել էր, ավելի ճիշտ այն հանձնել էին, իսկ հեռացողներն անցնում էին գետնանցումով՝ գիշերով արթուն, ցերեկով անսթափ քայլում էին դանդաղ ու գլուխները կախ, մխացող մտքերով ու հրաժեշտի բառերը դեմքերից կախ, իսկ  անցումի կեղտոտ պատերին՝ իրարից աննշան հեռավորոթյան վրա, ներկով արված տառերով առնվազն մի տասն անգամ  գրված էր. «ես կվերադառնամ», «ես կվերադառնամ», «ես կվերադառնամ», «ես կվերադառնամ», «ես կվերադառնամ», «ես կվերադառնամ»... ... հավանաբար կրկին անգամ  հրաժեշտ տալու:   Գետնանցումի հենց դեմ-դիմաց գտնվող շենքի շքամուտքի հինգերորդ հարկի պատշգամբից էլ կախված էր մնացել անձրևներից ու քամուց հզզված եռագույն ատլասե կտորը, որով ժամանակին հպարտանում, անգամ իր վառ կարմիր շրթներկով պատված շուրթերով էր հպվում շքամուտքի ամենատարեց ու ամենահին բնակիչը, իսկ ավելի ստույգ՝ բնակչուհին՝ Նվարդ տատը։ Դրոշը վաղուց դարձել էր արևից ու քամուց հզզված մի  գունաթափ լաթ, որը ժամանակ առ ժամանակ լվնում էր անձրևը, այն անձրևը, որը քաշվել-գնացել էր այնտեղ, որտեղ արևը շատ էր: -Իսկ ո՞ւր են գնում բոլորը։ -Չգիտեմ, ասում են վերևներում կյանքն ավելի լավն է: -Վերևներո՞ւմ, դեպի սարե՞ր են գնում։ -Չէ, ի՞նչ սար,- մեղմ ժպիտով վրա բերեց,-  նրանց վերևը հյուսիսն է, հյուսիսի երկիրը: -Հյուսիսի երկիր: Ցուրտ է այնտեղ: -Նրանց սրտերը վաղուց են սառած ու կոտրված... -Ավելի լավ է կոտրված, քան դատարկված: Դատարկության մեջ ժամանակը կանգ է առնում, իսկ նրանք գոնե ապագա են տեսնում: Դատարկությունը միշտ մութ է... -Ախր, ասել էի, չէ՞, ցերեկով տանը պետք չէ նստել, ցերեկով տանը մենակ  մնալով գիշերը գալիս է հենց  կեսօրին: Դրսում մռայլ ու խոնավ են օդն ու երկինքը, ասֆալտն էլ՝ թաց: Վախենում ես թրջել  ոտքերդ, բայց միայնակ տանը նստելով սիրտդ է թրջվում հիշողություններից: Անցած-գնացած որքան դեմք կա դառնում է հարազատ, որքան սխալ կա դառնում է քաղցր` ինչպես  նախամարդու առաջին գործածը, իսկ քո համար՝ հերթականը:  Դուրս արի, տես ինչ է կատարվում քաղաքում։ -Դրսում անձրև չկա... -Ցերեկով տանը պետք չէ նստել: Դրսում արևը կանչում է, իսկ դու վախենում ես սևանալուց ու հայացքներից։ -Դրսում արև էլ չկա... - Իրականում տանը նստելով մտքերդ են սևանում  ու վառում ներսդ: Միֆական տեսքով մի ինչ-որ ուրվական ես դառնում ինքդ քո աչքին ու բանտարկվում պատուհանիդ ու դռանդ արանքում, իսկ դրսի կյանքը դառնում է մի այլ մոլորակ՝ լցված տարօրինակներով: Սիրելուց ցերեկով պետք է սիրել, որ գիշերներդ Նրանով լցվեն, այլ ոչ թե գիշերն անցնելուց հետո առավոտներդ դատարկված  մնան: -Իսկ ես վախենում եմ: -Ինչի՞ց: -Վախենում եմ սիրեմ մեկին, բա որ կոտրի ներսս։ -Բա որ դու կոտրես ինչ-որ մեկի ներսը... -Չէ՛, մեկ է, վախենում եմ։ -Ուղղակի վախենում ես սերդ նվիրել, ոչ թե սիրել, սերն ու վախն անհամատեղելի են։ -Մի բան հարցնե՞մ։ -Հարցրու։ -Ո՞նց են ձեր տարիքի մարդիկ ապրել սովորել։ Ձեզ ո՞վ է սովորեցրել ապրել։ Ախր մեկ-մեկ չի ստացվում անգամ ապրել, էլ ուր մնաց նվիրվել։   Մի պահ ընկավ մտքերի մեջ. հարցը շատ անակնկալ ստացվեց, մինչև հիմա չէր անդրադարձել դրան, հետ չէր նայել, բայց մտքերն ու հիշողություններն արագ հավաքեց ու պատասխանեց. -Հիմնականում ընկերական շրջապատում մեզ հուզող հարցերը քննարկել ենք ու հնչած կարծիքներից ամեն մեկս մեր համար քաղել այն, ինչի վրա մինչ այդ ուրիշ հայացքով կամ ուրիշ տեսանկյունից ենք նայած եղել, ապա օգնության են եկել տարիքով ավելի մեծ մարդիկ, ում հետ ձգտել ենք շփվել՝ անգամ նրանց միայն լսելու պայմանով: -Իսկ ծնողնե՞րը, նրանք խորհուրդներ, հորդորներ չե՞ն տվել։ -Իհարկե տվել են։ Փորձել ենք որոշ բաներ հենց նրանց ասած ձևով անենք։ Եղել է, որ հակառակվել ենք, բայց ներսում գցել-բռնել ենք նրանց ասածները: Ուղղակի կյանքն իր ուղին է գծում, և ամեն ինչ կախված է քեզանից ու կոնկրետ պահերին քո կայացրած որոշումներից: Իսկ այդ պահերին ծնողներդ ու ընկերներդ կողքիդ չեն լինում՝ դու ես ու այդ պահը: -Հետո ամեն բան ավելի՞ է բարդանալու։ -Չգիտեմ, ամեն ինչ քեզանից ու պահից է կախված, պետք է ուժեղ ու համառ լինել։ -Չէ, ես էդպես չեմ ուզում, չեմ կարող էդպես։ -Ուրեմն ամեն ինչ կախված է դիմացինից կամ բախտից… -Բախտից: Իսկ այս գնացողները դժգոհ են  և բախտից, և  դիմացիններից, բայց ոչ երբեք իրենցից...   *** Ասում են՝ կյանքի ամենամեծ սխալները  սկսվում են բառերի սխալ ընտրությունից ու ոչ պատշաճ օգտագործումից։ Որքա՞ն վեհ է հնչում չէ ՝ «Շքամուտք»: Մտածում ես՝ հենց ոտքդ դրեցիր այդ մուտքից ներս, հայտնվելու ես առնվազն մի վայրում, որտեղ ոգեշնչվելու և զմայլվելու գոնե մի տեսարանի ես հանդիպելու: Բայց արի ու տես, որ մեր շքամուտքերում հայտնվելուց հետո մոտդ մի ցանկություն է առաջանում՝ արագ անցնել-հասնել սեփական բնակարան: Շքամուտքում ապրում են լավագույն դեպքում անտունները, այլ կերպ ասած՝ անշուք մարդիկ, բոմժերը, իսկ բնակարաններում՝ մնացածը: Բայց  վերջերս արդեն մուտքերի դռներն էլ են կողպում, ու նրանք ստիպված շքամուտքերի մուտքերի մոտ են քնում: Եվ կապ չունի՝ ամառ է, թե՝ ձմեռ, միշտ կծկված են տաք հագուստի կամ վերարկուի մեջ: Շքամուտքերից շատերը դեռ հին են, իսկ հին բնակիչներ գրեթե չկան, չեն մնացել՝ կամ մահացել են, կամ տները վաճառել, վարձով են տվել, գնացել են ավելի էժան թաղամասերում կամ ծայրամասերում ապրելու: Նվարդը, սակայն, ամենահինն էր ոչ թե մնացածներից, այլ եկածների մեջ, և բնակարանը ոչ թե վաճառել էր ծայրամաս տեղափոխվելու համար, այլ ստացել էր պետության կողմից ի հատուցում իր հայրական քանդված տան, որը գտնվում էր այսպես ասած կենտրոնում, իսկ այլ կերպ ասած՝  հենց քաղաքում, որտեղ մուտքից մինչև տուն ընդամենը մի փոքրիկ միջանցք էր բաժանում կամ էլ մի բակ  ու փայտաշեն աստիճաններ: Սովետական շրջանի շենքերի մուտքերը՝ այլ կերպ ասած շքամուտքերը, գրեթե լիովին կրկնում էին մեկը մյուսին, կարծես մի շինարարի ու մի ճաշակի տեր մարդու կողմից կառուցված լինեին: Բայց յուրաքանչյուր մուտքում ապրում էին իրարից բավականին տարբեր, յուրահատուկ ու ինքնատիպ մարդիկ: Հիմա անգամ հարկիդ հարևանին չես ճանաչում կամ ինքը՝ քեզ: Կամ ժամանակավոր են, կամ էլ մեկուսացած... *** Սովետական մոդեռնիստական ճարտարապետության ոճով կառուցված տասնյակ հազարավոր շքամուտքերից մեկի հինգերորդ հարկում էր հենց տեղավորվել հին Երևանը՝ մի հին կնոջ դեմքով, ով, ի զարմանս շատերի, լավ էր պահպանվել: Միշտ կոկիկ տեսքով՝ հարդարված մազերով, արդուկած, ճաշակով համադրված գույներով աչքի ընկնող հագուստով, որի վրա միշտ փայլում էր  բնական  քարերով զարդարված կրծքազարդը: Նվարդը նստում էր փիրուզագույն սփռոցով ծածկված սեղանի աջ կողմում այնպես, որ բնակարանի շեմքից ներս մտնողին միանգամից նկատեր:   Տուն մտնողի մոտ տպավորություն էր ստեղծվում, թե հայտնվել է 19-րդ դարի վերջի հին Երևանի տներից մեկում՝  մուգ շագանակագույն կաղնու փայտից, ռուսական ոճի կահույք էր ամենուր, տան  ամեն անկյունում դրված էին մրգամաններ, ծաղկամաններ, որոնք բոլորն էլ արծաթապատ կամ բրոնզագույն էին: Պատերի կանաչավուն պաստառներն ու հաստ վիլյուռից վարագույրների արանքից դեպի հյուրասենյակ ընկնող լույսի փնջերի արտացոլանքներն առավել խորհրդավորություն ու հնություն էին հաղորդում և սենյակին, և նրա՝ գրեթե միշտ լուրջ, ինչ որ չափով մտահոգ դեմքին: Երևի թե ինքն էլ հենց փորձել էր վերարտադրել հայրական տան հոտն ու պատկերը, որից ստիպված էին եղել մի քանի տարի առաջ դուրս գալ. պետական հրաման էր...   Փոխհատուցումն էլ չէր ուշացել, սակայն անհամեմատելի էր. բակից դեպի վեր բարձրացող ընդամենը տասն աստիճան՝ անորակ բետոնի պատճառով կիսաքանդ դարձած, նեղ միջանցք՝ առանց դռների, առաստաղից կախված մի լույս, որը երբեմն սարդերի ստեղծագործության արդյունքում գրեթե չէր լուսավորում առանց այդ էլ մութ միջանցքը, ժանգոտած, բաց դռներով փոստարկղեր, որտեղ ամեն տուն վերադարձող նետում էր ձեռքի կամ գրպանի մնացորդները, ու վերելակ, որի դռները բացվելուց անմիջապես հետո մի հարց էր միշտ առաջանում՝ կհասնեմ տո՞ւն, թե՝ Աստծո մոտ՝ դատաստանի... Այն ժամանակներից մինչ այժմ գրեթե ոչինչ չի փոխվել. միայն գովազդներն ու ամեն առիթով քաղաքապետի շնորհավորական ուղերձի վահանակն է ավելացել: Արդարության համար նշեմ, որ դռներ էլ են հայտնվել, ուղղակի, դրանք ամեն անգամ փակելուց, հետևիցդ մի ծանր հարված ես զգում՝ մանավանդ երբ քամի է լինում: Փակում ես ու մտնում շքամուտք՝ աշխարհ, որտեղ ամեն մեկն ունի իրեն  «ի վերուստ» բաշխված դերը, ուղղակի, մարդկության  օրենքին հակառակ, որքան հարկերը ցածր էին, մարդիկ այդքան  ինքնահավան ու հպարտ էին: Ամենահանգիստը, թերևս, միջնահարկում ապրողներն էին՝ հեռու էին և առնետներից, և անձրևաջրի կաթոցներից: Ինչպես Երևանի բազմաթիվ շենքերում ու մուտքերում, այս շքամուտքը ևս բացառություն չէր։ Այստեղ հավաքվել էին Հայաստանի տարբեր մարզերից եկած տարբեր մասնագիտության ու խառնվածքի տեր մարդիկ, ովքեր իրենց հետ ծննդավայրից բերել էին տեղի նիստուկացը, սովորույթները, բարբառն ու վարվելակերպը: Բայց այլևս իրենք իրենց կոչում էին երևանցիներ... Նվարդը երևանցի էր, իսկ նրանք՝ երևանաբնակներ... *** Երկու տասնամյակ առաջ, երբ ստիպված էինք ոտքով բարձրանալ հարկերից յուրաքանչյուրը, սեփական բնակարան հասնելը երբեմն կարող էր մի ժամ տևել: Ընթացքում շնչում էինք հարկաբաժիններում պատրաստվող բադրիջանի խավիարի կամ կարմիր պղպեղից պատրաստվող պահածոների հոտը, հարկերից մեկում հանդիպում փոքրիկ սեղանների շուրջ նստած ու սրճող մի երկու հարևանի, ովքեր անպայման հրավիրում, ստիպում էին քեզ մի պահ կանգնել ու միանալ իրենց, մյուս հարկում հանդիպում էիր մանկությանդ ընկերոջն ու խորդանոցի արանքում թաքուն ծխում հատով գնած սիգարետի գլանակը՝ երբեմն մի ծխախոտը երկու հոգով, արագ-արագ բերանդ էիր գցում ծոցագրպանումդ մնացած կես հատիկ ծամոնը, որպեսզի ծխախոտի հոտը վերանար, ու շարունակում էիր բարձրանալ:   Ինչ էլ անեիր, առաջին հարկի հարևաններից չէիր կարողանում խուսափել, նրանք շքամուտքի ժամապահների պես մի բան էին՝ վերահսկում էին անցուդարձն ու ելումուտը: Այդ հարկում՝ առնետներին ավելի մոտ, ապրում էր ապարանցի ճանապարհային ոստիկանի ընտանիքը, ում կինն ամեն առիթով և անառիթ դուրս էր գալիս բակ՝ ուղիղ շենքի տակ, ու սկսում գոռգոռալ՝ ձեռքն ու հայացքն ուղղելով վարից վեր փակ պատուահնների կողմ, անիծելով վերևից ցած թափած ծխախոտի մնացորդների տերերին: Եվ ինչպես որ ընդունված է, ոչ ոք չէր արձագանքում: Նրա վեր հառած հայացքը հանդիպում էր պատշգամբից դեպի դիմացի սարերը նայող Նվարդի հայացքին, ով աչքերը ցած էր իջացնում եւ սաստում հուզված կնոջը։ Հուսակտուր կինը ձայնը կտրում  ու կանգնում էր շքամուտքում, սպասում վերելակի բացվելուն, որ գոնե բռնացներ որևէ մեկին ու բարդեր նրա վրա կատարվածի  ամբողջ պատասխանատվությունը: Բայց նորից զուր...     *** Ժամանակին  ամեն ինչ տրվում էր հատուկ ժամով, գրաֆիկով ու չափով: Չափն ու քանակը, դրա իմացությունը լավ բան է, բայց երբ մարդու առաջնային կարիքներն են չափավորում, այդժամ սկսվում է գոյապայքար ամեն դաշտում և ամեն ինչի համար: Սրվում են մարդկային որակները: Թաքնված լավը դրսևորվում է ու օգուտ բերում, իսկ առերես նենգն ու ստորն ավելի շատ վնասներ է սկսում տալ ու տարածել: Երբ ջուր չկար, այսինքն երբ կար, բայց առանց ճնշման ու օրվա մեջ մի քանի ժամով, ապա վերևի հարկերի հարևանները դույլերը ձեռքներին հայտնվում էին ներքևի հարկերում, իսկ առավելապես երկրորդ հարկում: Այստեղ ապրում էր վերելակի պատասխանատուի ընտանիքը: Համեստ ու քչախոս մի մարդ էր «վերելակավարը», ով տանից դուրս էր գալիս հիմնականում ուսերը կորացրած, սև կաշվե կեպին գլխին: Եվ կապ չուներ, թե տարվա ինչ եղանակ է: Թևի տակ  միշտ փոքր շախմատ  դրած՝ շտապում էր զրուցարան, ուր նրան միշտ սպասում էին հարևան մուտքերից հավաքված,  տարիքն առած տղամարդիկ, իսկ այդ նույն ժամանակ երկրորդ հարկի աստիճանների վրա նրանց կանայք ջրի հերթ էին պահում: Մեր վերելակավարը, ով զուգահեռաբար նաև տրամվայի վարորդ էր, աստիճանաբար սկսեց օրվա մեծ մասը նվիրել զրուցարանին, ուր օրըստօրե զրուցելու թեմաներն ավելանում էին: Եվ այնպես եղավ, որ վերելակներին սկսեցին փոխարինել ամեն մի պատուհանից իջացվող ու հետ հավաքվող պարանները, իսկ տրամվայն ընդհանրապես հեռացավ: Լուրեր էին պտտվում, որ մի օր  տրամվայները հավաքվել ու բոլորով գնացել են հարևան Պարսկաստան՝  իրենց հետևից տանելով անգամ գծերը: Ինչևէ, մեր արդեն նախկին վերելակավարը  շարունակում էր շախմատը թևի տակ պահած, ամեն առավոտ դուռն իր հետևից դանդաղ ու կամաց փակելով իջնել մոտ երեսուն աստիճան և քայլերն ուղղել դեպի զրուցարան: Միայն թե կեպին բավականին գունաթափվել, իսկ մեջքն էլ կամաց-կամաց կորացել էր: Տարիների ընթացքում «բեսեդկավորների» շարքերը սկսեցին համալրել տարիքով առավել երիտասարդները, զբաղմունքի տեսակները դարձան բազմազան՝ սովորական նարդին ու շախմատը փոխարինվեցին, ու սկսեց գերակշռել բլոտը: Այդ նույն ժամանակ նրանց կանայք շարունակում էին հերթ կանգնել, այս անգամ արդեն խանութներում՝ պարտքի ցուցակների առջև... Նվարդի ամուսինն ընդամենը երկու տարի առաջ էր մահացել՝ հայրենիքի առջև պարտքը կատարելուց: Այդ ժամանակից սկսած Նվարդը դարձել էր քչախոս ու գրեթե չշփվող: Հաճախակի դուրս էր գալիս պատշգամբ ու լուռ հետևում բակում կատարվող անցուդարձին՝ երբեմն հայացքն ուղղում  էր  զրուցարանում հավաքված տղամարդկանց  ու հոգոց հանում:   ***   Տարիքն առած մարդիկ ամեն հիվանդանալուց մտածում են, թե դա վերջն է, իրենց վերջի սկիզբը: Ծանր հիվանդացել էր նաև Նվարդ տատը, ում խնամում էր նրա կենվորուհին՝ ուսանող մի աղջիկ, ով մոտ մեկ ամիս էր, ինչ հայտնվել էր Երևանում: Նրա անունը Սոնա էր: Ծնողները պատմել էին, որ  տատիկի անունն էին տվել իրեն: Ցավոք, նրան  այդպես էլ չէր հաջողվում  հիշել անգամ  իր տատիկի դեմքը: Մորական կողմից էր, չէր էլ հասցրել թոթովել, երբ տատիկը հրաժեշտ էր տվել կյանքին՝ խաղաղության ու մենավոր լռության մեջ: Սոնան մի գյուղից էր, որտեղ  քիչ ընտանիքներ էին մնացել, բայց մնացած ընտանիքներն էլ չէին ցանկանում որևէ տեղ գնալ, հեռանալ: Միայն ուղարկում էին՝ իրենց ամուսիններին ու արդեն երիտասարդացած երեխաներին՝ սովորելու և սովորելու համար գումար աշխատելու: Այն էլ միայն Երևան: Մի տեսակ ներքին վախ ունեին սահմանների հանդեպ,  խուսափում էին անցնել: Լսել էին, տեսել էին միշտ, որ սահմանն անցած մարդկանցից գրեթե ոչ-ոք չէր վերադառնում: Ուղարկում էին ու լցվում սպասումով՝ աչքերը ճամփին, օրերը հաշվելով, ապա ամիսները՝ սպասելով, որ կվերադառնան ու հայրենի օջախը, գյուղը նորից կշենացնեն, կլցնեն, կզարգացնեն: Նրանց մեջ խոսում է դեռ երբեմնի հարուստ ու զարգացած քաղաքային կյանքով ապրած մարդկանց գենը. գյուղը հիմնադրել էին Խարբերդից մազապուրծ եղած մի քանի ընտանիք, ովքեր համարվում էին քաղաքի էլիտան, մեծահարուստները: Դժվար է թեկուզ հուշերում, բայց շարունակել ապրել քաղաքում, իսկ իրականում տեսնել լեռներ ու դաշտեր, կռիվ տալ հողի հետ, անասուն քշել լեռներն, իսկ մտովի՝ խանութում հաշվապահություն անել կամ երեկոյան զուգվել-զարդարվել թատրոն գնալու համար: Նաև հակառակը պետք է լինի. բաց հորիզոններին մանկուց հայացքը հառած, լեռների մաքուր ու ազնիվ  օդը շնչած, արևից դեմքը կարմրացրած, փարախի, գոմի կողքին ապրած մարդու համար  պետք է որ դժվար լինի ապրել կողք-կողքի, դրկից մարդկանց հետ, ովքեր երբեմն համեմատելի են  ում հետ ասես, շնչել աղտոտված ու կեղծավոր ժպիտներով, խոսքերով լցված օդ, հայցքը կոտրել նորակառույց, ոչ մի պատմություն չունեցող ու ամեն քայլափոխի վեր հառնող նորակառույց շենքերի պատուհանների հայելային արտացոլանքներում: Իսկ նրանք, ում մոտ դա ստացվում է, փորձում են քաղաքը հարմարեցնել իրենց ու այն վերածել...   Ինչևէ... Սոնան դպրոցն ավարտել էր գերազանցությամբ, ու հանդիսանում էր միակ ավարտական դասարանի այն տասերկու աշակերտներից մեկը, որոնց մեծամասնությունը աղջիկներ էին: Ոսկե  մեդալը ստանալու համար գումար չունեին, իսկ քաղաքում՝ բարեկամներ։ Ստիպված էր ապրել վարձով՝ ուրիշի տանը, անգամ ուրիշի հետ․․․   Նվարդը Սոնային ուղարկել էր երրորդ հարկ: Մուտքի երրորդ հարկում տեղավորվել էր շտապ օգնության աշխատակցուհի մի տիկին, ում որտեղից լինելն այդպես էլ անհայտ էր: Անհայտ էին նաև նրա հերթափոխի ժամերը: Հայտնի էր միայն այն, որ երբ ինչ-որ մեկը վատ էր զգում իրեն ու փորձում էր նրա օգնությանը դիմել, նա տանը չէր: Մոլորված ու վախեցած Սոնան շտապ քայլերով իջել էր այնտեղ, բայց մեր բժշկուհու դուռը կրկին փակ էր, ու բազմաթիվ ձայնարկումներին ու զարկերին արձագանքող չկար... *** Իր առանձնահատկությամբ աչքի էր ընկնում չորրորդ հարկը, ուր բնակվում էր արցախյան ազատամարտի հերոս, կուսակցական մի հայասեր, հայրենասեր անձնավորություն, ում կողքով անհնար էր աննկատ անցնել: Ամեն բարևից հետո անպայման ստանում էիր հիշեցում այն մասին, որ մենք հին ազգ ենք՝ արիական ծագմամբ ու վեհ գաղափարներ կրող: Ընդհանրապես այդ օրերին հայրենասիրությունից խոսում էին գրեթե բոլորը, իսկ գործնականում շատ քչերն էին խոսքը կյանքի կոչում: Սակայն այս դեպքում երկուսն էլ համընկնում էին: Այդ օրն էլ նրա կողքով չկարողացավ  աննկատ անցնել  Սոնան: -Բարև, աղջիկ ջան: -Բարև Ձեզ,-շտապով հնչեց պատասխանը: -Որտեղի՞ց ես դու։ Քանի անգամ է արդեն առավոտյան տեսնում եմ քեզ շքամուտքից դուրս գալուց, հավանաբար ուսանող ես: -Այո, բայց ներող եղեք, ես շտապում եմ, մի ուրիշ անգամ կզրուցենք, Նվարդ տատն իրեն լավ չի զգում: -Ոնց թե այ բալա... խառնվել պետք չի, հիմա շտապ օգնություն կկանչենք, դու հանգիստ գնա տուն, նստիր նրա կողքին: Եվ իրոք, չանցած քսան րոպե, որը, ի դեպ, զարմանալի արագություն էր, բակ մտավ շտապ օգնության մեքենան: Բժիշկների խումբն արագ մտավ շքամուտք ու աստիճաններով բարձրացավ հինգերորդ հարկ: Նրանց մեջ էր, այսինքն գլխավորն էր երրորդ հարկի հարևանուհին՝  բժշկուհի տիկինը...     Սա էր մեր իրականությունը, մեզ շրջապատող աշխարհը, որի հետ հարաբերվում էինք ամեն օր: Հիմա նույնպես իրականությունը չի փոխվել: Հանդիպում ենք ամեն օր, բայց շատ ու շատ անգամ փորձում ենք չնկատել իրականը՝ փոխվել է իրականի մասին մեր պատկերացումը, առավել ևս ընկալումը: Փակվում ենք ինքներս մեր մեջ, փորձում ենք ոչ ոքի չնկատել ու ապրել՝ ամեն մեկս մեր առօրյա հոգսերով, գործերով ու այլ տեղերում գտած կյանքով: Ընդամենը բարևում ենք ու անցնում:   Մտնում ենք շքամուտք, արագ հասնում վերելակին, ընթացքում գրպանից հանում բանալիների խուրձն ու մի ակնթարթ հետո հայտնվում մեր բնակարաններում: Բարևում ենք տանեցիներին ու անցնում: Ու նորից փակվում ենք մեր աշխարհներում՝ այս անգամ ավելի փոքր, առավել նեղ, առավել ոչ իրական ու վաղանցիկ:   Այդ օրերի համար անսովոր պարփակված էր մեկն, ով ապրում էր վեցերորդ հարկում՝ մի տղա, ով դարձել էր իրական պատուհաս խեղճ մոր համար: Նա միշտ շքամուտք էր մտնում ետնամուտքից, որպեսզի քիչ նկատելի լիներ հարևաններին: Արագ, լայն քայլերով երկուական աստիճաններ բարձրանալով՝ փորձում էր վայրկյան առաջ հայտնվել իր տանը: Նա ուղղակի գող էր, գողացող: Ասում են, թե կարիքն է ստիպում մարդուն գողանալ, բայց այդ սկզբնական կարիքը ժամանակի ընթացքում սովորության ուժ էր ձեռք բերել նրա մոտ: Սկզբում նա կտրել էր բակի ամենահին ու ամենաբարձր բարդին, որի բարձրությունը հենց իրենց հարկին էր հասնում, ապա սկսել էր գողանալ աստիճանավանդակի հենարանների փայտերը: Ոչ ոք ոչինչ չէր ասել, չէր նախատել. դե պետք էր, կարիքը կար՝ ցուրտ էր, պետք էր տաքանալ  ինչ-որ ձև: Հետո հայտնի է դառնում, որ մոտակա հանրախանութից հարսի շոր է գողացել: Այ դրա կարիքը հաստատ չուներ. գոնե աղջիկ, հարս փախցրած լիներ, հետո նոր այդ հարսի շորը: Ինչևէ,  այդ տարիները հանդիսացան նրա հետագա տարիների ճակատագրի համար սկիզբ, այսինքն  հետագա ազատ կյանքի տարիների վերջը:   *** Նվարդի վիճակը դարձել էր կայուն, սակայն վատ առումով: Ոչ մի փոփոխություն կամ դրական տեղաշարժի հիմք չէր նկատվում: Հարևանները գրեթե ամեն օր իրենց պարտքն էին համարում հերթով այցելել նրան ու հարցնել, իմանալ նրա որպիսիությունը: Յուրահատուկ արարողակարգային գործընթացի պես մի բան էր դարձել այդ հոգատարության դրսևորումը, որից երբեմն հոգնում էր նա: Դա առավել ակնհայտ էր դառնում, երբ սենյակում մենակ էր մնում՝ շրջվում էր կողքի՝ հայացքը դեպի պատը: Այցելողների մեջ էր նաև յոթերորդ հարկում բնակվող մուտքի թերևս միակ մարդը, ով օտար լեզու գիտեր: Մի կին, ով  օտար էր մնացածի համար իր նիստուկացով, խոսելաոճով, բայց, միևնույն է, իր լծակների, կապերի շնորհիվ օգտակար էր լինում բնակիչներին, չէր առանձնացնում իրեն մնացածի հոգսերից: Այն ժամանակներում բոլորին  խորթ, անհասկանալի էր թվում այն փաստը, որ  նրա տուն էին բարձրանում տարբեր երիտասարդներ, այն էլ  մի քանի ժամով, իրար փոխելով: Չար լեզուները փսփսում էին, թե հերթական սիրեկանն է այս մեկը, այն մյուսը: Հետագայում դժվարությամբ, բայց ընդունեցին այն փաստը, որ այդ երիտասարդներն ընդամենը ընդունելության քննությունների համար պարապողներ էին:   Ընդհանուր առմամբ շքամուտքում կյանքը խաղաղ ու միասնական էր ընթանում: Այդ օրերի միասնականությւնն ամենացայտուն կեպով էր դրսևորվում թերևս այն ժամանակ, երբ մեկն ու մեկի տանը  հեռուստացույց էր լինում, որն աշխատում էր մարտկոցով, ում տանը կար վառարան ու առավել ևս՝ կար վառելիք: Հավաքվում էին իրար գլխի, իրար կողք-կողքի ու հաղթահարում դժվար, հոգսաշատ առօրյան: Եվ ոչ ոք չէր մտածում իր նեղ, փոքր աշխարհի մասին: Աշխարհն այն ժամանակ մեծ էր, և աշխարհում տեղավորվում էին բոլորը՝ և ունեցողները, և չունեցողները: Այն ժամանակ չկային շքամուտքերում ապրող անշուք մարդիկ: Անշուք, անլույս մուտքերը շքեղացնում, լուսավորում էին բնակիչներն իրենց ներսի լույսով ու միասնականությամբ: Այդ խաղաղությունը երբեմն խախտվում էր ութերորդ հարկից: Ութերորդ հարկի բնակարաններից մեկում ապրում էր շքամուտքի միակ շունը... Նրան բաժին էին ընկել միշտ դժգոհ, երբեմն հիստերիայի աստիճանի հասնող դրսևորումներով հանդես եկող, ելույթներ ունեցող տերեր, ովքեր փորձում էին ջանք չխնայել, որ մնացած բոլորն ապրեն այնպես, ինչպես իրենք են ցանկանում՝ չաղմկեն, ձայներ չհանեն, չնվագեն որևէ երաժշտական գործիքով: Բայց օրվա մեջ տասնյակ անգամ, մանավանդ գիշերով, լսվում էր իրենց շան ձայնը՝ հաչոցը: Այդ ամենով հանդերձ կար մի երևույթ, որի  դեմ նրանք անզոր էին: Օրվա մեջ մեկ անգամ՝ երեկոյան, ամբողջ մուտքի մաշտաբով  աղմուկ էր բարձրանում, որին գումարվում ու ձայնի աստիճանը բազմապատկում էին հարևան մուտքերի ու շենքերի բնակիչների գոչյունները: Լույսերն էին տալիս... Լուռ էին մնում միայն Նվարդ տատն ու Սոնան, ով քայլը հեռու չէր դնում անկողնում պառկած կնոջից. ժամանակ առ ժամանակ փոխում էր ոտքերի տակ դրվող շշի միջի գոլացած ջուրն ու ուղղում վերմակը՝ հոգատարությամբ ծածկելով Նվարդի կորացած թիկունքը:   ***   Կան օրեր, որ սկսվում են վատ՝ լուրով, տրամադրությամբ, մարդկանցով, տեսած դեմքով: Կան նաև օրեր, որոնք, սկսվում են հրաժեշտով։ Հրաժեշտների տարբերությունը նրանում է, որ լինում են ժամանակավոր ու  վերջին՝ հավերժական: Հրաժեշտներ կան, որ լուռ են, հրաժեշտներ էլ կան՝ գրկախառնումով: Երկու դեպքում էլ գրկում ես հիշողություններդ: Հրաժեշտ կա ակամայից է ստացվում, հրաժեշտ էլ կա՝ անՀրաժեշտ է: Երբեմն էլ  այնպես արագ ու անսպասելի են լինում հեռացումները, որ չես հասցնում անգամ հրաժեշտ տալ: Բայց երբեմն էլ հրաժեշտն ու հեռացումը միաժամանակ են լինում, բայց ոչ սպասված ու ոչ ցանկալի: Այդպես է լինում, երբ մարդիկ ստիպված են լինում լքել իրենց հայրենիքը, հայրենի քաղաքը՝ հարկադրաբար, բռնի ուժով: Իններորդ հարկում ապաստանել էր մի կին, ով մազապուրծ էր եղել  ճակատագրի հեգնանքով մեզ հարևան դարձած պետության  կազմակերպած ջարդերից. բաքվեցի էր... Իր կոլորիտով, ռուսերենաշաղախ հայերենով ու կյանքի հանդեպ կոնկրետ ու հստակ մոտեցումներով մի կին էր, ով թվում է, թե երբեք չէր կոտրվի: Դժվարությունները, ջարդերի վախն ու գաղթը միայն կոփել ու սառնասիրտ էին դարձրել նրան: Դրան զուգահեռ նա ժամանակ առ ժամանակ դառնում էր երազկոտ, ռոմանտիկ ու նրբահոգի: Ժամերով կարող էր կանգել պատշգամբում ու հայացքը հառել դեպի հեռուները: Կարոտը նրան ճնշում էր, իսկ հեռավորությունն ու բաժանումը՝ ուժ էր տալիս ձգտումների համար: Սակայն նա այդպես էլ չդարձավ երևանցի ու որոշ ժամանակ հետո նորից գաղթեց, այս անգամ ուրիշ երկիր:  

…ամառ էր, անձրևները քաշվել գնացել էին այնտեղ, որտեղ արևները շատ էին, իսկ քաղաքը ճկել էր ծխի, հեռացողների ու օտարների ծանրությունից։ Քաղաքը հանձնում էին ինքնակամ։ Հերթը հասել էր շքամուտքի բնակիչներին։ Հինգերորդ հարկի պատշգամբից հեռացողներին ուշադիր հետևում էին Նվարդ տատն ու Սոնան, իսկ նրանց կողքին կախված էր եռագույն լաթի քրքրված եւ անգունացած կտորը։ -Նվարդ տատ, ես էլ եմ ուզում հեռանալ։ -Դու ո՞ւր։ -Ես այնտեղ, որտեղ  կատարած սխալների համար արդարացում չեն փնտրում, նորից կամ սկզբից չեն սկսում, այլ ուղղակի ապրում են։ Մեր գյուղ։ Ուզում եմ վերադառնալ այն աշխարհ, որտեղ ապրում են ամեն վայրկյանը՝ ցերեկն աշխատելով, գիշերը՝ երազելով։ Ցերեկով երազելուց հոգնել եմ։ -Չգիտես ինչու, բայց միշտ էդպես է. երբ թվում է, թե ամեն ինչ լավ է, վրա է հասնում անսպասելին։ Տես, այս մարդիկ հաղթահարեցին դժվարին օրեր ու տարիներ, եղան միասնական, իսկ հիմա, երբ կարծես դեպի լավը, առաջ է փորձում գնալ կյանքը, նրանք միասնաբար հեռանում են։ -Երևի հոգնել են պայքարելուց։ -Պայքարից հոգնել կամ հրաժարվել նշանակում է պարտվել, իսկ պարտվողի հետ ոչ ոք հաշվի չի նստում,-կտրուկ վրա բերեց Նվարդը։ -Իսկ պայքարել դոնկիխոտաբար ու ամեն օր սպանել երազանքներն ու սպառել ուժերը հանուն ինչի՞։ -Երկրի, ապագայի, հանուն ազատության։ -Ախր, Նվարդ տատ… Եկ դրոշդ փոխենք, նոր գնամ, թե չէ սա արդեն ամոթալի վիճակում է գտնվում։ -Ամոթալի… երանի ամոթալի լիներ միայն դրոշի գունաթափ վիճակը։ Չէ, պետք չի, այս նոր հաստատված դրոշն իմ սրտով չի, դրա վրա արյան գույն չկա։ Սոնան  բռնեց Նվարդի ձեռքից, ու ներս անցան։ -Ուզում եմ խոսքդ, խորհուրդդ լսեմ հեռանալուցս առաջ։ Որքան էլ որ հստակ է հեռացմանս որոշումը, մեկ է, բաժանումն ինձ համար դժվար է։ -Դժվար է, հասկանում եմ: Վարժվելուց էլ ավելի  դժվար է հետ վարժվելը: Ամեն իրականություն ունի իր լավ ու վատ կողմերը, որով կուլ է տալիս մարդուն: Փորձիր հետ չնայել, ու հետևում թող այն ամենն, ինչ քեզ լավ է թվացել, կարծել ես լավ ու հոգուդ առավել հարազատ: Ասեմ ինչու. որովհետև դու, աղջիկս, հոգիդ թողել ես այնտեղ, որտեղից եկել ես: Այստեղ  տեսել են այն, ինչը որ ցույց ես տվել: Իսկ հոգի՞դ, քանի՞ հոգու ես հոգիդ բացել։ Տիրեց մռայլ ու տխուր լռություն: -Մի հոգու, Նվարդ տատ, քեզ չհաշված: -Սիրե՞ց հոգիդ այդ մեկը, փորձե՞ց նայել ավելի խորը՝ աչքերիցդ ներս և ոչ թե հագուստներիցդ:   Ոչինչ այլևս չտիրեց: Սոնան վայրկյան առաջ ցանկանում էր լքել այս վայրերը: Կլքեր, բայց իր հետ միասին կտաներ այդ կարճ ժամանակահատվածում կուտակված բոլոր հիշողությունները՝ լավ, թե վատ: Եվ այն հիմար միտքը, որ թեկուզ վատ պահերը ժամանակի ընթացքում հիշվում են ծիծաղով, այս դեպքում չէր գործի: Վատը մնում է վատ՝ իր թողած ազդեցություններով, ուղղակի հիշում ենք սառնասրտորեն ու ժամանակի բթացնող ֆիլտրերի միջով անցնելու արդյունքում առաջացած ափսոսանքով: -Կկարոտեմ քեզ Նվարդ տատ... -Ինձ պետք չի կարոտել, ես դեռ կամ,- ավելացրեց տատը մեղմ ժպիտով: Ուղղակի հենց հիշես ու ցանկանաս, եկ, իմ դուռը բաց է միշտ: Եթե արժանի կհամարես, կարոտիր ինձ, երբ ես այլևս չեմ լինի: -Էդպիսի բաներ մի ասա... -Գնա, բալիկս, Աստված քեզ հետ, ամեն ինչ լավ է լինելու... Սոնան դանդաղ հուզմունքով մոտեցավ Նվարդ տատին ու առանց խոսք ասելու փաթաթվեց նրան. « Նորից այս մաքուր ու գրավիչ բուրմունքը...երանի տատիկիս տեսած լինեի ու մի անգամ գոնե փարվեի, գոնե ոտքերին»,- ու փորձեց ավելի ամուր գրկել: -Մնաս բարով Տատ... -Գնաս բարով Սոնա ջան... Սոնան վերցրեց ճամպրուկն ու շարժվեց դեպի դուռը։   -Սպասիր, սպասիր Սոնա,- վերելակի մոտ հազիվ հասնելով՝ վրա բերեց Նվարդը,- ծերությունը լավ բան չի, քիչ էր մնում մոռանայի։ Վերցրու սա, գնալուց առաջ նա խնդրեց, որ փոխանցեմ քեզ այս ծրարը։ -Իսկ նա որտե՞ղ է։ -Կարծում եմ, հեռացողների մեջ։ Սոնան մի պահ նայեց ծրարին։ Ոչ մի մակագրություն, ոչ մի անուն չկար վրան։ Զգուշորեն բացեց այն ու մտափոխվեց՝ աստիճաններով իջավ՝ հայացքը չկտրելով թղթերից։   «Ամեն անգամ, ամեն պատրվակով դուրս եմ գալիս շքամուտքում ծխելու, բայց միայն խավար է՝ փայլող աչքերդ վախեցած չեն նայում այլևս վրաս: Ականջներս լուռ են՝ ձայնդ չի հնչում այնտեղ, շքամուտքն էլ դատարկ է։   Դու չկաս, սկզբում տեսնում էի քեզ. չգիտեմ՝ հոգիդ էր պոկվում ու գալիս մարմնիցդ, երբ քնած էիր, իմ պատկերացումն էր, թե աչքերիս խաբկանքը, բայց դու կայիր: Ճիշտ է, չէի կարող դիպչել քեզ, բայց գոնե աչքերս հագենում էին, սիրտս՝ հովանում: Հետո կամա-կամաց անհետացար։ Վաղուց արդեն երազներումս էլ քեզ չեմ տեսնում։ Այնտեղից ես  անգամ հեռացել։ Ուզում եմ երազել քեզ, բայց միայն հիշում եմ՝ ցերեկով։ Որքան շատ եմ խոսում քո մասին` ինքս իմ հետ և որքան քիչ՝ քեզ հետ։ Ամենուր ես․․․ Թվում է, թե լքել ես ինձ, սակայն հերիք է մի պահ սթափվեմ, որ հասկանամ՝ ես եմ հեռանում քեզանից․․․ Երբ ծանոթացա քեզ հետ, քեզ առաջին անգամ տեսա, վախեցա՝ մթության մեջ էիր, բայց աչքերդ փայլում էին: Միայն աչքերդ․․․ Շուրջդ ամբողջությամբ մութ էր, իսկ դիմացս՝ միայն դու էիր։ Ես մեղավոր չեմ, որ, ինչպես հարկն է, չէին սպասակում  մեր մուտքը՝ անլույս էր, իմ գիշերների միակ լույս... Մեղավոր չեմ, որ  քո խելքին փչել էր գիշերվա կեսին դուրս գնալ զբոսնելու, իսկ իմ մտքին՝ մաքուր օդին ծխել. սենյակս արդեն վաղուց ծխահարված էր, այլևս օդ չկար այնտեղ, իմ շունչ, իմ մաքրություն... Այն ժամանակ ես խավարն ու խորհրդավոր մութն իրարից չէի տարբերում։ Միայն հետո հասկացա, որ մթությունն էլ իր խորհուրդն ունի՝ կուլ չգնալ դրան: Քեզ եմ ուզում տեսնել… Ընդամենը մի ակնթարթ եմ խնդրում, որ խոնարհվեմ սիրուդ մաքրության առջև ու ձեռքդ համբուրեմ, ծնկներս ծալեմ, գլուխս հենեմ հոգնած ծնկներիդ ու լուռ հառաչեմ: Փարվեմ ոտքերիդ, աչքերս փակեմ ու լուռ հեկեկամ, ներում հայցեմ ու հեռանամ: Գիտեմ, բացականերս ջնջելու է ինչ-որ մեկը ու իր ներկան է դնելու:Գիտեմ, ամեն ինչ արդեն անցյալում է,  բացի հիշողություններից: Ընդամենը մի ակնթարթ եմ ուզում, որ փարվեմ հիշողություններին, ու հեռանամ»... Ամռան ծխահոտ տապից պատսպարված մի զույգ համբուրվում էր միզահոտով պատված գետնանցումներից մեկում, իսկ վերևում քաղաքից ոչ մի հոտ այլևս չէր գալիս, քաղաքից մարդու հոտ չէր գալիս: Հինգերորդ հարկի պատշգամբից Սոնային հայացքով մինչև գետնանցում ճանապարհելուց հետո Նվարդը խորը շունչ քաշեց, շուրթերով հպվեց անգունացած եռագույնին ու ներս անցավ: Ննջասենյակում աչքերը մի պահ վեր բարձրացրեց, նայեց ամուսնու՝ պատից կախված դիմանկարին, ապա մոտեցավ մահճակալին, հողաթափերը հանեց  ու պառկեց: Կրկին խորը շունչ քաշեց ու աչքերը փակեց...   Հ. Գ. Նվիրվում է 25 տարի առաջ անկախացած երկրի այն բնակիչներին, ովքեր կերտեցին անկախությունը, բայց այլևս մեր հետ ու մեր կողքին չեն:

Հեղինակ՝ © Դավիթ Սամվելյան