Դավիթ Սամվելյան «Շքամուտք»| ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ

Դավիթ Սամվելյանի այս պատմվածքը տեղ է գտել «Ռոդենի ձմեռը» պատմվածաշարում, որտեղ ընդհանուր առմամբ տիրում է ‹‹մութ ու ցուրտ տարիների›› ձմեռային տրամադրություն: Սակայն այս պատմվածքը սկսվում է մի տոթակեզ ամռան նկարագրությամբ, որում քաղաքն ասես շոգից խեղդվում էր: Քաղաքը նկարագրվում է մոխրագույն, երբեմն անգունացած, լքվող ու անորոշ ժամանակների մեջ թաղած դեմքով: Նկարագրություններից մեկում քաղաքը համեմատվում է անբարոյական կնոջ հետ, ում օգտագործում են, իսկ հետո անպատվում: Սակայն նման կնոջը երբեմն թանկարժեք նվերներ են շռայլում, իսկ քաղաքում ապրող մարդիկ նրան օգտագործելուց հետո ոչինչ չտալով հեռանում են: Տհաճ հոտեր են տարածված քաղաքում, ամենուր աղտեղություն է ու, թե պատերին էլ գրում են «ես կվերադառնամ», ապա միայն հրաժեշտ տալու նպատակով: Ամբողջ դիպաշարում կարմիր թելի պես ձգվում է արյունավառ դրոշի նկարագրությունը, որը թեպետ ժամանակին եղել է հաղթանակի, ուժի, կորովի խորհրդանիշ, ապա այսօր քրքրված է, մաշված ու գունաթափված:
Պատմվածքը շարունակվում է մի շենքի ամենատարեց բնակչուհու և մի անփորձ երիտասարդի միջև երկխոսությամբ: Սկզբում անորոշ է այդ երիտասարդի ով լինելը: Երիտասարդը զարմանում է, թե ինչու են բոլորը հեռանում, այդ ի՞նչ ‹‹վերևներ›› են գնում, դեպի սարե՞րն արդյոք, բայց ոչ. այդ վերևը հյուսիսն է, հյուսիսի երկիրն է բոլորին գրավում: Միասին զրուցում են դեսից-դենից, հիշողություններից, սիրուց, ծնողական խրատներից և նրանից, թե ինչպես է ամեն բան բարդանում, երբ պահի որոշումը հասուն տարիքում կախված է լինում ո՛չ խորհուրդներից, ո՛չ գիտելիքներից և ո՛չ էլ նույնիսկ բախտից կամ դիմացիններից: Հեղինակի խոսքերով. «…այդ պահերին ծնողներդ, ընկերներդ կողքիդ չեն լինում՝ դու ես ու այդ պահը»: Բայց մարդիկ առավել նախընտրում են դժգոհել կամ ինչ-որ բան պահանջել կա՛մ բախտից, կա՛մ դիմացիններից, «… բայց ոչ երբեք իրենցից …»:
Պատմվածքի հաջորդ գլխում հենց վերնագիր հանդիսացող «շքամուտք» բառի օրինակով նկարագրվում է բառերի ճիշտ ու սխալ օգտագործման երևույթը: Բառի էությունն իրականում այնքան վեհ չէ, որքան հենց ինքը բառը. ասում ենք շքեղ մուտք, բայց որտե՞ղ է այդ շուքը՝ գարշահոտի մե՞ջ, այնտեղ ապաստան գտած անտունների՞ մեջ, թե՞ այդ բոլոր անշուք պատերի և դրանց ոչնչով չզիջող դռների մեջ:
Հաջորդ գլխում նկարագրվում է շենքի ամենավաղ հաստատված բնակչուհու՝ Նվարդի բնակարանում հայտնվելու պատմությունը և տրվում է բնակարանի արտաքին տեսքի մանրամասն նկարագրությունը. հին շենքի փլուզում, պետական կարգերի փոփոխում, նոր բնակարանի ստացում և, ի վերջո, իրական երևանցիների ու երևանաբնակների միջև տարբերության վեր հանում ու զգացում:
Պատմվածքի սյուժեն  կառուցված է հենց Նվարդի առանցքի շուրջ, ում առողջական վիճակն օրեցօր վատանում է: Մնացած բոլոր նկարագրված պերսոնաժները, ովքեր ապրումն են տարբեր հարկերում, բնութագրում ու ներկայացնում են տարբեր մարդկային խառնվածքների ու ապրելակերպի խտացած արտահայտումներ. ապարանցի ճանապարհային ոստիկանն իր կռվարար կնոջ հետ, վերելակավարը, ով շատ սահուն կերպով դառնում է беседка-ում տեղ գտած ժամավաճառներից մեկը, Բաքվից գաղթած մի ուժեղ կին, ում մեջ կարոտն է խոսում առ իր ծննդավայր, արցախյան ազատամարտի հերոս դարձած կուսակցական մի հայրենասեր, որը մարդկանց հետ խոսքի բռնվելուց հայրենասիրության դասեր է տալիս, մի գող տղա, ով այդ անպարկեշտ ‹‹արհեստով›› զբաղվում էր ոչ այնքան կարիքից ելնելով, որքան պարզապես նախասիրությամբ ու սովորության ուժով: Մի բժշկուհի, ում դուռը միշտ փակ էր հարևանների առաջ, և հայտնվում էր միայն այն դեպքում, երբ գործի բերումով էին շտապօգնության կանչ անում, օտար լեզուների մասնագետ, կիրթ կինը, ում մոտ դիմորդ տղաների հաճախակի այցերը անհիմն բամբասանքների առիթ էին հանդիսանում հարկերի «ուշադիր» հարևանների մոտ և հարկերից մեկի բնակարանում ապրող մի շուն ու բոլորից դժգոհ տերերը:
Նվարդ տատի տանը վարձով ապրող անփորձ երիտասարդ աղջիկը Սոնան է՝ պատմվածքի սկզբում ներկայացված այն նույն երիտասարդը, ում հետ զրուցում էր Նվարդը, ով գյուղից եկած  ուսանողուհի էր ու  սեփական տատիկի հանդեպ դրսևորվող հոգատությամբ խնամում էր Նվարդին, շենքում սիրված էր շատերի կողմից, բայց ավաղ ոչ մի կերպ չէր հարմարվում քաղաքի կյանքին ու քաղաքային վարք ու բարքին: Բավականին բարդ է լինում այն մարդկանց համար, ովքեր երկար տարիներ քաղաքում ապրելուց հետո, վարժված լինելով այդ հարմարավետ կյանքին, թողնում են իրենց տունն ու տեղը և ստիպված են լինում ապրել գյուղում՝ օրվա հացը վաստակելով չարքաշ աշխատանքով: Սակայն պակաս բարդություններ չեն առաջանում նաև այն մարդկանց համար, ովքեր ստիպված են լինում անել հակառակը՝ մանկուց ապրելով գյուղի մաքրակենցաղ վարք ու բարքով, տեղափոխվել քաղաք՝ կրթություն ստանալու կամ մի լավ գործի անցնելու նպատակով և հանդիպել միայն կեղծավոր մարդկանց, շահամոլ գործարքների ու համատարած անտարբերության:
Պատմվածքում նրբորեն մատնանշվում է սովետական տարիների, անկախության սկզբի տարիների և ներկայիս շենքերի բնակիչների տարբերությունը: Ոչ վաղ անցյալում մարդիկ մեկուսացած չէին, տեղյակ էին միմյանց դարդ ու ցավից, հաճախ միասին հավաքվում էին ինչ-որ մեկի տանը և կիսվում նորություններով, իսկ հիմա…
Հիմա ամեն բան այլ է: Մարդիկ շքամուտքից ներս մտնելիս շտապում են բարձրանալ իրենց հարկը՝ բանալին նախապես հանած և ձեռքը պահած, որ շտապ տուն մտնեն և խուսափեն ավելորդ դեմքեր տեսնելուց ու ավելորդ հարցեր լսելուց: Հետո էլ շտապ մտնում սենյակ՝ այս անգամ էլ ավելի փոքր տարածքում փակվելով, աշխարհից լրիվ մեկուսանալով և սեփական աշխարհում պարփակվելով: Ահա ‹‹մութ ու ցուրտ տարիների›› կյանքի նկարագրությոններից մեկը. «Ընդհանուր առմամբ շքամուտքում կյանքը խաղաղ ու միասնական էր ընթանում: Այդ օրերի միասնականությունն ամենացայտուն կերպով էր դրսևորվում առավելապես այն ժամանակ, երբ մեկն ու մեկի տանը հեռուստացույց էր լինում, որն աշխատում էր մարտկոցով, ում տանը կար վառարան ու առավել ևս՝ վառելիք: Հավաքվում էին իրար գլխի, իրար կողք կողքի ու հաղթահարում դժվար, հոգսաշատ առօրյան: Եվ ոչ ոք չէր մտածում իր նեղ, փոքր աշխարհի մասին: Աշխարհն այն ժամանակ մեծ էր, և աշխարհում տեղավորվում էին բոլորը՝ և՛ ունեցողները, և՛ չունեցողները: Այն ժամանակ չկային շքամուտքերում ապրող անշուք մարդիկ: Անշուք, անլույս մուտքերը շքեղացնում, լուսավորում էին բնակիչներն իրենց ներսի լույսով ու միասնականությամբ»:
Պատմվածքը եզրափակող վերջին գլուխը սկսվում է հրաժեշտների խոսքերով և շարունակվում Նվարդ տատի ու Սոնայի զրույցով պայքարի, արտագաղթի թեմայի շուրջ.
-Երևի հոգնել են պայքարելուց։
-Պայքարից հոգնել կամ հրաժարվել նշանակում է պարտվել, իսկ պարտվողի հետ ոչ ոք հաշվի չի նստում,-կտրուկ վրա բերեց Նվարդը։
-Իսկ պայքարել դոնկիխոտաբար ու ամեն օր սպանել երազանքներն ու սպառել ուժերը հանուն ինչի՞։
-Երկրի, ապագայի, հանուն ազատության։
-Ախր, Նվարդ տատ… Եկ դրոշդ փոխենք, նոր գնամ, թե չէ սա արդեն ամոթալի վիճակում է գտնվում։
-Ամոթալի… երանի ամոթալի լիներ միայն դրոշի գունաթափ վիճակը։ Չէ, պետք չի, այս նոր հաստատված դրոշն իմ սրտով չի, դրա վրա արյան գույն չկա։
Սոնան հայտնում է, որ ինքն էլ է ուզում հեռանալ, սակայն ի տարբերություն մյուս հեռացողների, նա գնում է ոչ թե դեպի օտարություն, այլ օտարությունից դեպի տուն: Խոսակցությունից պարզ է դառնում, որ ինչ-որ մեկը, ում առջև նա բացել էր իր հոգին, կոտրել էր ամենանուրբ զգացմունքները: Վերջին հրաժեշտի պահին Նվարդ տատը Սոնային է հանձնում մի նամակ, որը Սոնային էր թողել նա, ով հեռացողների մեջ էր, նա ով հեռացել էր Սոնայից. սիրով, կարոտով ու անավարտ ապրումներով լցված նամակ է դա, կիսատ թողած մի հրաժեշտ:
Սոնային հայացքով ճանապարհելուց հետո Նվարդ տատին մնում է միայն պառկել անկողնում ու սպասել մոտալուտ այցելուին՝ մահվանը:

© Վերլուծությունը՝ Անի Մայիլյանի