Ժան Պոլ Սարտր «Սրտխառնոց»

► Այդ տղան կոլեկտիվի համար ոչ մի կարևորություն չունի, ընդամենը անհատ է:-Լ.-Ֆ. Սելին «Եկեղեցին»

► Թերևս լավագույն տարբերակն իրադարձությունների մասին ամեն օր գրելն է։ Օրագիր պահել՝ ամեն ինչ ավելի պարզ տեսնելու համար։ Բաց չթողնել և ոչ մի նրբերանգ, ոչ մի փոքրիկ փաստ, անգամ եթե առաջին հայացքից թվա, թե դրանք ոչ մի նշանակություն չունեն։

► Չի կարելի տարօրինակ բաներ տեսնել այնտեղ, որտեղ իրականում ոչ մի բան էլ չկա։ Կարծում եմ՝ օրագիր պահելու վտանգը հենց դա է. անընդհատ ամեն ինչ չափազանցնում ես, անընդհատ փոխում ես ճշմարտությունը։ Մյուս կողմից էլ՝ վստահաբար կարելի է ասել, որ ամեն վայրկյան էլ կարող եմ նորից զգալ երեկ չէ առաջին օրվա զգացածս։

► Ինչի՞ց կարելի է վախենալ այսքա՜ն կանոնակարգված աշխարհում:

► Վերջին մի քանի շաբաթվա ընթացքում ինչ-որ փոփոխություն է տեղի ունեցել: Հարց է ծագում՝ որտե՞ղ: Ինչ-որ մի վերացական փոփոխություն է, որ կոնկրետ ոչ մի բանի հետ կապ չունի: Արդյոք ես եմ փոխվել: Եթե ես չէ՝ ապա այս սենյակը, այս քաղաքը, այս բնությունը: Ընտրել է պետք: Կարծում եմ՝ ես եմ փոխվել. ամենապարզ լուծումը հենց դա է։ Ու նաև ամենատհաճը։ Բայց ի վերջո ստիպված եմ ընդունել, որ ես հակված եմ այդպիսի հանկարծակի փոփոխությունների։ Հարցն այն է, որ ես խիստ հազվադեպ եմ մտքերի մեջ ընկնում, ժամանակի ընթացքում ներսումս բազմաթիվ փոքրիկ փոփոխություններ են կուտակվում, ես ոչինչ չեմ նկատում, իսկ հետո՝ մի գեղեցիկ օր, դրանք իսկական հեղափոխության են աոաջացնամ։ Հենց դա է պատճառը, որ իմ կյանքն այսքան հակասական ու անհետևողական բնույթ ունի:

► Զգացի, որ խորապես ձանձրացած եմ։ Չէի կարողանամ հասկանալ՝ ի՞նչ գործ ունեմ այստեղ։ Ինչու՞ եմ խոսում այս մարդկանց հետ։ Ինչու՞ եմ այսքան տարօրինակ հագնված։ Կիրքս հանկարծ մեռավ: Տարիներ ի վեր այն լցրել ու ուղղություն էր տվել ինձ, իսկ հիմա ինձ դատարկ էի զգում։ Բայց դա դեռ ամենավատ բանը չէր. իմ առջև մի տեսակ անբռնազբոս հայտնվել էր աղոտ, ծավալուն մի միտք։ Դեռ լավ չէի հասկանում, թե ինչ միտք էր, բայց արդեն այնքան զզվելի էր թվում, որ նույնիսկ այդ կողմ նայել չէի կարողանում: Եթե չեմ սխալվում, ու եթե այս բոլոր կուտակվող նշանները կյանքիս մի նոր շրջապտույտի կանխագուշակներն են, ապա պիտի խոստովանեմ, որ վախենում եմ։ Հարցն այն չէ, որ իմ կյանքը չափազանց հարուստ է, չափազանց հագեցած կամ թանկ։ Ես վախենում եմ այն բանից, որը կծնվի, կգրավի ինձ ու կտանի չգիտեմ թե ուր։ Արդյոք կրկին ստիպվա՞ծ պիտի լինեմ հեռանալու, կիսատ թողնելու ամեն ինչ՝ ուսումնասիրություններս, գիրքս: Արդյոք մի քանի տարի անց կրկին կարթնանա՞մ՝ կոտրված, խաբված, նոր ավերակների մեջ: Ուզում եմ հասկանալ ներսիս ճշմարտությունը, քանի դեռ շատ ուշ չէ:

► Գոյություն ունենալու համար իրենք պետք է խմբերով լինեն:

► Հիմա այլևս ոչ ոքի մասին չեմ մտածում, նույնիսկ բառեր չեմ փնտրում։ Ամեն ինչ հոսում է մեջս մերթ արագ, մերթ դանդաղ, ու ոչ էլ փորձում եմ ինչ-որ բան կասեցնել. հոսում է, թող հոսի։ Ու քանի որ մտքերս բառերիս հիմնականում չեն միանում, այդպես էլ մնում են ներսումս՝ որպես մառախուղի ծվեններ։ Դրանք աղոտ ու զարմանալի կերպարանքներ են ստանում, միախառնվում են իրար, ու ես տեղնուտեղը մոռանում եմ հենց նոր մտածածս։

► Երբ մենակ ես ապրում, իսպառ մոռանամ ես, թե ինչ բան է պատմելը, ճշմարտանման պատմություններն անհետանում են ընկերների հետ մեկտեղ։ Իրադարձությունները նույնպես սահում-անցնում են կողքովդ, աչքիդ առաջ ինչ-որ մարդիկ են հայտնվում, խոսում են, հետո կորչում, իսկ դու գլխովին սուզված ես անսկիզբ ու անվերջ պատմությունների մեջ:

► Մենակ մարդը հազվադեպ է ծիծաղում:

► Ըստ երևույթին՝ մենակության հետ չի կարելի խաղեր խաղալ:

► Ես մեն-մենակ եմ այս բոլոր ուրախ ու ողջամիտ ձայների մեջ։ Ինձ շրջապատող մարդիկ անդադար խոսում են ու հիացմունքով պարզում, որ իրենց կարծիքները համընկնում են։ Աստված իմ, ախր ինչու են այդքան կարևորում այն, որ բոլորով միասին նույն բանն են մտածում։ Պետք է միայն տեսնել իրենց դեմքի արտահայտությունը, երբ իրենց կողքին հանկարծ հայտնվում է ջրից դուրս նետված ձկան աչքերով այն մարդկանցից մեկը, որոնց հայացքն ասես միշտ դեպի ներս է ուղղված, ու որոնց հետ բնավ հնարավոր չէ համակարծիք լինել։

► Ինձ հիացնում է, թե ինչպես կարելի է ստել՝ վկայակոչելով սեփական առողջ տրամաբանությունը:

► Ինչու՞ մինչև հիմա չէի գրում դրա մասին։ Կարծում եմ՝ պատճառը հպարտությունս էր, ու գուցե մի քիչ էլ անվստահությունս։ Ես սովոր չեմ ինքս ինձ պատմելու, թե հետս ինչ է կատարվում, դրա համար էլ լավ չեմ վերստեղծում իրադարձությունների հաջորդականությունը, չեմ կարողանում կարևորն առանձնացնել անկարևորից։

► Իրերը չպետք է մեզ անհանգստացնեն, դրանք կենդանի արարածներ չեն։ Օգտագործում ես, տեղն ես դնում, ապրում ես դրանց մեջ. իրերն օգտակար են՝ ոչ ավել, ոչ պակաս։ Իսկ ինձ անհանգստացնում են, ու դա անտանելի է։ Այնպես եմ վախենում շւիվել իրերի հետ, ասես դրանք կենդանի լինեն։

► -Պիտի դիմանամ,- ասում է Լյուսին։
Վստահ եմ՝ տանջվում է, բայց դանդաղ, անշտապ։ Լյոաին դիմանում է, ինքն ընդունակ չէ ո՛չ ինքն իրեն մխիթարելու, ո՛չ էլ գլխովին հանձնվելու իր ցավին։ Իր ցավի մասին քիչ-քիչ է մտածում, կաթիլ-կաթիլ, մի քիչ՝ այսօր, մի քիչ՝ վաղը, խնայողաբար։ Ու հիմնականում ուրիշ մարդկանց մոտ, որովհետև մարդիկ իրեն մխիթարում են, ու նաև որովհետև իրեն դուր է գալիս խելամիտ տեսքով դատողություններ անել ցավի մասին այնպիսի տոնով, ասես խորհուրդներ է տալիս։ Երբ սենյակում մենակ է, հաճախ եմ լսում, թե ինչպես է քթի տակ ինչ-որ երգ մռմռում, որ հանկարծ չմտածի։ Բայց մեկ է՝ ամբողջ օրը մռայլ է, շատ արագ հոգնում է ու ամեն չնչին պատճառից վիրավորվում է ու նեղանում։
Այդ կինը ժլատի պես է ծախսում իր ցավը։ Պիտի որ հաճույքների հարցում էլ նույնքան ժլատ լինի։ Հետաքրքիր է, արդյոք երբեմն չի՞ ուզում ազատվել այդ միալար ցավից, այդ մռթմռթոցներից, որոնք տեղնուտեղը նորից են սկսվում, հենց որ դադարում է քթի տակ երգել, չի՞ ուզում անմնացորդ տրվել տառապանքին, գլխովին սուզվել հուսահատության մեջ։ Չնայած, այսպես թե այնպես, իր դեպքում դա անհնար է. ինքն արդեն խորտակված է։

► Գիտեմ՝ ինձ տասնհինգ րոպեն էլ է հերիք, որ հասնեմ ինքս իմ հանդեպ զզվանքի գերագույն աստիճանին:

► Հասարակության գրկում ապրող մարդիկ սովոր են հայելու մեջ իրենց տեսնել այնպես, ինչպես երևուն են իրենց ընկերների աչքին:

► Սրտխառնոցն իմ ներսում չէ. ես դա զգում եմ դիմացի պատի վրա, շալվարակալների վրա, շուրջս ամեն տեղ: Այն սրճարանի հետ մեկ ամբողջություն է, ու ես ինքս եմ դրա ներսում:

► Տարօրինակ զբաղմունք է թղթախաղը. ո՛չ խաղի է նման, ո՛չ ծեսի, ո՛չ էլ սովորության։ Ինձ թվում է՝ դրանով են զբաղվում, որ ուղղակի ժամանակը լցնեն։ Բայց ժամանակը չափազանց մեծ է, այն չես լցնի։ Մեջն ինչ էլ գցես՝ փափկում է ու տարածվում։

► Ներկան ապագայից այլևս չեմ տարբերում, և այնուամենայնիվ, ինչ-որ բան տևում է, իրականանում է կամաց-կամաց:

► Հենց սա է ժամանակը, մերկ ժամանակը, այն դանդաղ է գոյանամ, ստիպում է երկար սպասել իրեն ու երբ վերջապես գալիս է, սիրտդ սկսում է խառնել, որովհետև հասկանում ես, որ արդեն վաղուց այստեղ էր։

► Հիշողություններս ասես սատանայի քսակում զրնգացող ոսկեդրամներ լինեն, երբ քսակը բացում ես, մեջը չոր տերևներից բացի ոչինչ չես գտնում։

► Բայց ես այլևս ոչինչ չեմ տեսնում։ Ու հիմա ինչքան էլ որ քրքրում եմ անցյալս, ընդամենը պատկերների ծվեններ եմ երևան հանում, ու նույնիսկ չգիտեմ էլ, թե դրանք ինչ են նշանակում՝ հիշողություննե՞ր են, թե՞ հորինվածք։
Ու հաճախ այդ ծվեններն էլ են արդեն անհետ կորել. մնացել են միայն բառեր, ուրիշ ոչինչ։ Ես դեռ կարող եմ պատմություններ պատմել, ընդ որում՝ շատ լավ, բայց դրանք ընդամենը դատարկ ձևեր են։ Դրանք ինչ-որ մեկի մասին են, որ այսինչ կամ այնինչ բաներն է անում։ Բայց այդ մարդը ես չեմ, ես իր հետ ոչ մի ընդհանուր բան չունեմ։ Ինքը թափառում է այնպիսի երկրներում, որոնց մասին այլևս գրեթե ոչ մի տեղեկություն չանեմ, ոչ ավել, քան եթե երբեք այդ երկրներում եղած չլինեի։ Երբեմն պատմություններիս մեջ արտաբերում եմ զանազան գեղեցիկ անուններ, որ կարելի է կարդալ քարտեզներում, օրինակ՝ Արանխես կամ Քենթրբերի։ Այդ անուններն իմ մեջ լրիվ նոր պատկերներ են արթնացնում, ինչպես այն ընթերցողների մոտ, ովքեր երբեք չեն ճանապարհորդել. բառերը խթանում են երևակայությանս, արիշ ոչինչ։
Եվ սակայն հարյուր մեռած պատմությունների դիմաց մեկ-երկու ողջ պատմություն դեռ պահպանվել է։ Ես խիստ զգույշ եմ դրանց արթնացնում հիշողությանս մեջ, խիստ հազվադեպ, որ հանկարծ չմաշվեն։ Մտքումս որսամ եմ դրանցից մեկը, վերանայում եմ միջավայրը, գործող անձանց, իրենց վարքը։ Ու հանկարծ դադարեցնում եմ ամեն ինչ. մաշվածաթյուն եմ զգում, տեսնում եմ, թե ինչպես է զգացումների շերտի տակից դուրս ցցվում ինչ-որ մի բառ։ Կանխազգում եմ, որ այդ բառը շուտով գրավելու է ինձ համար թանկ բազմաթիվ պատկերների տեղը։ Եվ տեղնուտեղը կանգ եմ առնում, աշխատում եմ արագ ինչ-որ ուրիշ բանի մասին մտածել, չեմ ուզում հյուծել հիշողություններս։ Բայց ապարդյուն, հաջորդ անգամ, երբ փորձեմ արթնացնել նույն հիշողություններս, դրանց մի զգալի մասն արդեն մեռած կլինի:

► Դեռ երբեք այսօրվա պես ուժգին չէի զգացել, որ զուրկ եմ գաղտնի չափումներից, որ պարփակված եմ ինքս իմ մարմնի մեջ, սահմանագծված եմ դրա խորքերից պղպջակների պես բարձրացող թեթև մտքերով։ Ես իմ հիշողություններն իմ ներկայից եմ կառուցում։ Ես արկանված ու լքված եմ ներկայի մեջ։ Փորձում եմ միավորվել անցյալիս հետ, բայց ապարդյուն, ես անկարող եմ փախչել ինքս ինձնից։

► Ճամփորդությունները լավագույն դպրոցն են: Ճամփորդելուց երևի ամբողջ կյանքդ տակնուվրա է լինում։ Եթե հանկարծ մի օր կարողանայի ճամփորդության մեկնել, ինձ թվում է՝ ուղևորվելուց առաջ գրի կառնեի բնավորությանս բոլոր՝ նույնիսկ ամենաչնչին գծերը, որպեսզի վերադառնալուց հետո համեմատեի՝ ինչ էի ու ինչ եմ դարձել։ Գիտեք, ես կարդացել եմ, որ որոշ ճանապարհորդներ այնքան էին արտաքնապես ու հոգեպես փոխվում, որ վերադառնալիս նույնիսկ ամենամոտ հարազատները չէին ճանաչում։

► Սովորույթը մարդու երկրորդ բնույթն է:-Բալզակ

► Կարծում եմ, որ արկածը կարելի է սահմանել այսպես. իրադարձություն, որը դուրս է սովորականի սահմաններից, սակայն պարտադիր չէ, որ արտասովոր լինի։

► Ես արկածներ չեմ ունեցել։ Ինձ հետ պատմություններ են պատահել, իրադարձություններ, դեպքեր, ինչ ուզում ես՝ ասա։ Բայց ոչ արկածներ։ Ու արդեն սկսում եմ հասկանալ, որ սա բառերի ընտրության հարց չէ։ Մի ժամանակ ինչ-որ բան կար, որ ամեն ինչից ավելի թանկ էր ինձ համար, չնայած դա լրիվ չէի գիտակցում։ Չէ, սերը չէր, Աստված իմ, ոչ. ոչ էլ փառքը, ոչ էլ հարստությունը։ Դա... Մի խոսքով, ես երևակայում էի, որ որոշ պահերի իմ կյանքը կարող էր հազվագյուտ ու թանկարժեք իմաստ ստանալ։ Ու դրա համար ինչ-որ բացառիկ իրավիճակների կարիք չկար, ինձ ընդամենը մի քիչ հստակության էր պետք։ Իմ ներկայիս կյանքն այնքան էլ շլացուցիչ չէ, բայց ժամանակ առ ժամանակ, օրինակ՝ երբ սրճարաններում երաժշտություն էին միացնում, մտովի վերադառնում էի հետ ու ինքս ինձ ասում, այ մի ժամանակ Լոնդոնում, Մեկնեսում, Տոկիոյում սքանչելի պահեր եմ ապրել, ես արկածներ եմ ունեցել։ Հիմա ինձնից հենց դա են խլում։ Հանկարծ առանց որևէ ակնհայտ պատճառի հասկացել եմ, որ վեց տարի անընդմեջ խաբել եմ ինձ։ Արկածները գրքերում են։ Բնականաբար այն ամենը, ինչի մասին պատմում ենք գրքերում, կարող է իսկապես պատահել, բայց ոչ լրիվ նույն կերպ։ Իսկ ինձ համար թանկ էր հենց այն, թե ինչպես է այդ ամենը պատահում։

► Նախևառաջ սկիզբը պիտի իսկական սկիզբ լինի։ Ավա՜ղ. հիմա այնքան լավ եմ հասկանում, թե ժամանակին ինչ էր ուզածս։ Իսկական սկիզբը հայտնվում է շեփորի հնչյունների նման, ջազի առաջին նոտաների նման՝ կտրուկ ցրելով ձանձրույթը, կարծրացնելով ժամանակը. նման երեկոների մասին հետո ասում են. «Զբոսնում էի. մայիսյան երեկո էր»։ Զբոսնում ես, լուսինը նոր է ծագել, պարապ ես, անզբաղ, մի քիչ դատարկ։ Ու հետո հանկարծ մտքովդ անցնում է. «Ինչ-որ բան է պատահել»։ Կարևոր չէ, թե ինչ. գուցե մթության մեջ ինչ-որ բան է ճռռացել, կամ հեռվում մի աղոտ ստվեր հատել է փողոցը։ Բայց այդ չնչին իրադարձությունը նման չէ մյուսներին. դու իսկույն հասկանում ես, որ դրան հաջորդելու է ինչ-որ մեծ բան, որի ուրվագծերը դեռ կորած են մառախուղի մեջ, ու ինքդ քեզ ասում ես. «Ինչ-որ բան է սկսվում»։
Ինչ-որ բան սկսվում է, որպեսզի ավարտվի, արկածը չի հանդուրժում, երբ իրեն ձգձգում ես, այն միայն իր վախճանից հետո է իմաստավորվում։ Ես անդառնալիորեն ձգտում եմ դեպի այդ վախճանը, որ գուցե նաև իմն է լինելու։ Թվում է՝ յուրաքանչյուր ակնթարթը հայտնվում է՝ միայն հետևից բերելու համար իրեն հաջորդող մյուս ակնթարթները։ Ու յուրաքանչյուր ակնթարթն անսահման թանկ է ինձ համար, ես գիտեմ, որ այն անկրկնելի է, անփոխարինելի, և այնուամենայնիվ, մատս մատիս էլ չեմ խփի, որպեսզի թույլ չտամ, որ այն անհետանա։ Այս վերջին րոպեն, որ անցկացնում եմ Բեռլինում կամ Լոնդոնում՝ մի կնոջ գրկում, ում հանդիպել եմ երեկ չէ առաջին օրը, այս րոպեն, որ սիրում եմ կրքոտ սիրով, կինը, ում պատրաստ եմ սիրել, ամեն ինչ վերջանալու է, ու ես դա գիտեմ։ Շուտով մեկնելու եմ ուրիշ երկիր։ Ու էլ երբեք չեմ տեսնի այս կնոջը, ու ոչ էլ այս գիշերը կկրկնվի։ Ես հակվում եմ յուրաքանչյուր վայրկյանի վրա՝ ձգտելով քամել այն մինչև վերջին կաթիլը, որսում եմ ամեն բան, որ տեղի է ունենում, առհավետ զետեղում եմ իմ ներսում ամեն ինչ՝ այս գեղեցիկ աչքերի հպանցիկ քնքշանքը, փողոցի աղմուկը, լուսաբացի խաբուսիկ լույսը, և սակայն րոպեն թռչում է, ու ես չեմ փորձում այն պահել. ինձ դուր է գալիս, որ այն ավարտվում է։
Իսկ հետո ինչ-որ բան փշուր-փշուր է լինում։ Արկածն ավարտված է, ժամանակը վերադառնում է իր ամենօրյա կակուղ վիճակին։ Շրջվում եմ. հետևումս այդ գեղեցիկ, մեղեդային ձևն ամբողջովին սուզվում է անցյալի մեջ։ Այն նվազում, կծկվում է անկման ընթացքում, ու հիմա ավարտն արդեն միաձուլված է սկզբի հետ։ Եվ հայացքով հետևելով այդ ոսկե կետին՝ մտածում եմ, որ եթե անգամ ստիպված լինեի մեռնելու, սնանկանալու կամ ընկերոջս կորցնելու վտանգի տակ հայտնվել, միևնույն է, կհամաձայնեի վերապրել ամեն ինչ լրիվ նույն հանգամանքներում, ծայրից ծայր: Բայց արկածը ո՛չ կրկնվում է, ո՛չ էլ ձգվում:

► Որպեսզի ամենասովորական իրադարձությունը արկած դառնա, ընդամենը պետք է այն պատմել. հենց սա է մարդկանց խաբում։ Մարդը միշտ էլ պատմություններ պատմող է. մարդն ապրում է՝ շրջապատված իր ու ուրիշների պատմություններով, պատմությունների միջով է տեսնում այն, ինչ պատահում է իր հետ, ու ձգտում է իր կյանքն ապրել այնպես, ասես պատմում է այն:
Բայց պետք է ընտրել. կա՛մ ապրում ես, կա՛մ պատմում:

► Քանի դեռ ապրում ես, ոչինչ չի պատահում։ Դեկորացիաներն են փոխվում, մարդիկ գալիս-գնում Են ու վերջ։ Սկիզբ երբեք չկա։ Օրերն անկապ ու անիմաստ գումարվում են իրար, ու ամեն ինչ շարունակվում է՝ անդադար ու միապաղաղ։ Ժամանակ առ ժամանակ ընթացիկ ամփոփում ես անում, ասում ես՝ արդեն երեք տարի է՝ ճամփորդում եմ, երեք տարի է՝ Բուվիլում Եմ։ Ու ոչ էլ վերջ կա. երբեք մեկընդմիշտ չես բաժանվում կնոջից, ընկերոջից, քաղաքից։ Ու հետո ամեն ինչ սկսում է նմանվել իրար. ուզում է Շանհայը լինի, ուզում է Մոսկվան կամ Ալժիրը, տասնհինգ տարի հետո ոչ մի տարբերություն չի մնում։ Երբեմն՝ հազարից մեկ, մի պահ կանգ ես առնում ու նկատում, որ կապվել ես ինչ-որ կնոջ հետ կամ խրվել որևէ կեղտոտ պատմության մեջ։ Բայց դա մի ակնթարթ է տևում։ Իսկ հետո հոսքը վերսկսվում է, ու դու կրկին իրար Ես գումարում ժամերն ու օրերը։ Երկուշաբթի, երեքշաբթի, չորեքշաբթի։ Ապրիլ, մայիս, հունիս։ 1924, 1925, 1926։
Հենց դա էլ կյանքն է։ Բայց երբ պատմում ես կյանքդ, ամեն ինչ փոխվում է. պարզապես այդ փոփոխությունը ոչ ոք չի նկատում։ Դրա ապացույցն այն է, որ մարդիկ խոսում են իրական պատմությունների մասին։ Իբր թե առհասարակ հնարավոր է, որ պատմություններն իրական լինեն, իրադարձությունները կատարվում են մի ուղղությամբ, իսկ մենք դրանք լրիվ հակառակ ուղղությամբ ենք պատմում։

► Ավարտվող կիրակին մարդկանց բերաններում մոխրի համ է թողել, ու բոլորի մտքերն արդեն ուղղվում են դեպի երկուշաբթին։ Բայց ինձ համար ո՛չ կիրակի կա, ո՛չ էլ երկուշաբթի, կան միայն օրեր, որոնք անկարգ հրմշտում են իրար:

► Աշխարհում երևի ուրիշ ոչ մի բան այնքան թանկ չէ ինձ համար, ինչքան արկածի այդ կանխազգացումը։ Բայց դա գալիս է, երբ ուզում է, հետո տեղնուտեղը լքում է ինձ, ու երբ արդեն հեռացել է, այնքան չոր ու դատարկ եմ մնում։ Մի՞թե դեռ շարունակում է իր այդ կարճ, ծաղրական այցելությունները, որովհետև ուզում է ինձ ցույց տալ, որ կյանքս վատնել եմ:

► Ավարտվող կիրակին մարդկանց բերաններում մոխրի համ է թողել, ու բոլորի մտքերն արդեն ուղղվում են դեպի երկուշաբթին։ Բայց ինձ համար ո՛չ կիրակի կա, ո՛չ էլ երկուշաբթի, կան միայն օրեր, որոնք անկարգ հրմշտում են իրար:

► Չգիտեմ՝ արդյոք աշխա՞րհն է հանկարծ սեղմվել, թե՞ ես եմ այնքան անքակտելիորեն իրար ձուլել ձայներն ու ձևերը, որ այլևս անգամ ունակ չեմ ընկալելու, որ այն, ինչ ինձ շրջապատում է, կարող է ինչ-որ ուրիշ բան էլ լինել, քան կա։

► Պետք է խուսափել գեղարվեստականությունից: Պետք է առանց բառեր փնտրելու գրել այն, ինչ գալիս է գրչի ծայրին:

► Արկածի զգացումն անկասկած կապ չունի իրադարձությունների հետ. սա արդեն ապացուցված է։ Ավելի շուտ՝ դա այն ձևն է, որով ակնթարթները շարվում են իրար հետևից։ Կարծում եմ՝ տեղի է ունենում հետևյալը. հանկարծ սկսում ես զգալ, որ ժամանակը հոսում է, որ յուրաքանչյուր ակնթարթ քեզ հանգեցնում է մի ուրիշ ակնթարթի, իսկ այդ մեկն իր հերթին բերում է հաջորդին և այդպես շարունակ, որ յուրաքանչյուր ակնթարթ տեղնուտեղը ոչնչանում է, ու չարժի ապարդյուն փորձել այն հետ պահել և այլն։ Իսկ հետո այդ հատկությունը վերագրում ես նաև այն իրադարձություններին, որ տեղի են ունենում այդ ակնթարթների մեջ. այն, ինչ պատկանում է ձևին, մակագրում ես բովանդակության վրա։ Մեծ հաշվով մարդիկ չափազանց շատ են խոսում ժամանակի հոսքի մասին, բայց ոչ ոք երբեք այն չի տեսնում։ Ասենք՝ տեսնում ես մի կնոջ, մտածում ես, որ մի օր ծերանալու է, սակայն չես տեսնում, թե ինչպես է ծերանում։ Բայց որոշ պահերի քեզ թվում է, թե տեսնում ես, թե ինչպես է ծերանում, ու գզում ես, որ դու էլ ես ծերանում իր հետ. հենց դա էլ արկածի զգացումն է։
Եթե ճիշտ եմ հիշում, դա կոչվում է ժամանակի անդառնալիություն։ Թերևս արկածի զգացումը պարզապես հենց այդ ժամանակի անդառնալիության զգացումն է։ Բայց այդ դեպքում ինչու՞ միշտ չենք դա զգում։ Մի՞թե ժամանակը միշտ չէ, որ անդառնալի է։ Երբեմն թվում է, թե ինչ ուզես՝ կարող ես անել, առաջ գնալ, հետ վերադառնալ, կարևոր չէ. երբեմն էլ օղակները պրկվում են, ու այդ պահերին արդեն ոչինչ բաց թողնել չի կարելի, որովհետև նորից սկսելն արդեն անհնար է լինելու:

► Արդյոք միայն անցյալ ժամանակո՞վ է հնարավոր մտածել ինչ-որ մեկի մասին։ Քանի դեռ իրար սիրում էինք, թույլ չէինք տալիս, որ մեր ամենաչնչին ակնթարթը, ամենաթեթև ցավն անգամ պոկվի մեզնից ու մնա հետևում։ Ամեն ինչ՝ ձայները, բույրերը, օրվա նրբերանգները, նույնիսկ բարձրաձայն չասած մտքերը կրում էինք մեզ հետ, ու ամեն ինչ կենդանի էր մնում, ու հիմա էլ ենք շարունակում դրանք վայելել ու դրանից տառապել։ Ոչ մի հիշողություն, միայն անողոք, կիզիչ սեր, ու չկա ստվեր, չկա նահանջի տեղ, չկա ապաստան։ Երեք միաժամանակ ներկա տարիներ։ Հենց դրա համար էլ բաժանվեցինք, մենք այդ ամբողջ բեռը կրելու ուժ այլևս չունեինք։ Իսկ հետո, երբ Աննին ինձ լքեց, այդ երեք տարիներն ակնթարթորեն ու միանգամից գահավիժեցին անցյալի մեջ։ Ես նույնիսկ չէի էլ տառապում, ես ինձ դատարկ էի զգում։ Իսկ հետո ժամանակը շարունակեց իր հոսքը, ու դատարկությունը մեծացավ։ Ապա Սայգոնում, երբ արդեն որոշել էի վերադառնալ Ֆրանսիա, այն ամենը, ինչ դեռ մնում էր՝ օտար դեմքերը, վայրերը, կառամատույցները՝ երկար գետերի ափերին, ամեն ինչ անէացավ։ Ու հիմա իմ անցյալը ոչ այլ ինչ է, քան մի ահռելի անդունդ։ Իսկ իմ ներկան ահա այս

► Թվում է՝ այն ամենը, ինչ գիտեմ կյանքիս մասին, գրքերում եմ կարդացել:

► Ե՞ս որտեղ պիտի պահեի անցյալս։ Անցյալը գրպանդ չես դնի. պիտի տուն ունենաս, որտեղ ամեն ինչ կտեղավորես։ Իսկ ես միայն իմ մարմինն ունեմ, միայնակ մարդն իր միայնակ մարմնով չի կարող կասեցնել հիշողությունները, դրանք անցնում են իր միջով։ Բայց դե բողոքելու տեղ էլ չունեմ, ես միայն մի բան էի ուզում՝ ազատ լինել։

► Բժիշկները, հոգևորականները, դատավորներն ու սպաները մարդուն այնքան լավ են ճանաչում, ասես իրենք են արարել։

► Ինչքա՜ն կուզեի ասել, որ իրեն մոլորեցնում են, որ ինքը հիմա միամտորեն մտել է ամբարտավանների հորինած խաղի մեջ։ Պրոֆեսիոնալ փորձ ունեցողնե՞ր։ Չէ մի չէ. դրանք թմրած ու կիսաքուն մի կերպ քարշ են տվել իրենց ամբողջ կյանքը, անհամբերությունից գլխապատառ ամուսնացել ու պատահական երեխաներ են ունեցել։ Սրճարաններում, հարսանիքներում ու թաղումներում հանդիպել են ուրիշ մարդկանց։ Ժամանակ առ ժամանակ ընկնելով հորձանուտի մեջ՝ թպրտացել են ու դուրս պրծել՝ առանց հասկանալու, թե գլխներին ինչ է եկել։ Ամեն ինչ, որ տեղի է ունեցել իրենց շուրջը, սկսվել ու ավարտվել է իրենց կյանքի սահմաններից դուրս. ինչ-որ երկարավուն, մութ մարմիններ, հեռվից եկող ինչ-որ իրադարձություններ հպանցիկ ու արագ դիպել են նրանց, իսկ երբ շրջվել են, որ տեսնեն ինչ էր, ամեն ինչ արդեն վերջացած է եղել։ Ու հետո՝ քառասունին մոտ, այդ մարդիկ իրենց փոքրիկ կամակորություններն ու իմացած մի քանի ասացվածքները կնքում են «փորձ» անվամբ ու սկսում են գործել ավտոմատ վաճառող սարքի պես. մետաղադրամը գցում ես ձախ ճեղքի մեջ՝ ահա քեզ մի բուռ ուսանելի պատմություններ՝ փաթաթված փայլուն թղթի մեջ. մետաղադրամը գցում ես աջ ճեղքի մեջ՝ համեցեք ստացեք մի երկու անգին խորհուրդ, որ թաց կարամելի նման կպչում են ատամներիդ ու պոկ չեն գալիս։
Ուղղակի հարցն այն է, որ դեռ երիտասարդ տարիքում արդեն հասցրել էի մինչև կոկորդս կշտանալ այդ ամենից։ Ու ես դեռ պրոֆեսիոնալների ընտանիքում չեմ մեծացել։ Բայց դե սիրողներ էլ կան։ Քարտուղարներն են, ծառայողները, առևտրականները, բոլոր նրանք, ովքեր սրճարաններում լսում են ուրիշներին, քառասունի կողմերը սրանք սկսում են զգալ, որ բերնեբերան լիքն են փորձով, որը չեն կարող իրացնել ուրիշների վրա։ Բարեբախտաբար իրենք արդեն բազմացել ու երեխաներ են ծնել, որոնց էլ ստիպում են տեղում սպառել իրենց ողջ փորձը։ Այս մարդիկ շատ կուզեին մեզ հավատացնել, որ իրենց անցյալն իզուր չի կորել, որ իրենց հիշողությունները կամաց-կամաց խտացել են ու սահուն փոխակերպվել իմաստնության։ Հարմարավետ անցյալ է, չէ՞։ Գրպանի անցյալ փոքրիկ, ոսկեզօծ կազմով գրքույկ՝ մեջը լիքը ասույթներ ու խրատներ։ «Հավատացեք ինձ, իմ փորձից եմ ասում, իմ իմացած ամեն ինչը ես կյանքից եմ սովորել»։ Իբր թե կյանքը երբևէ իր վրա կվերցներ նրանց փոխարեն մտածելու բեռը։ Սրանք ամեն նոր բան բացատրում են հնով, իսկ հինը՝ էլ ավելի հին իրադարձություններով, ինչպես այն պատմաբանները, ովքեր Լենինին ներկայացնում են որպես ռուս Ռոբեսպիեռ, իսկ Ռոբեսպիեռին՝ որպես ֆրանսիացի Կրոմվել։ Այդ մարդկանց ամբարտավան տեսքի հետևում նշմարվում է խոժոռ ծուլության ստվերը, տեսնելով, թե ինչպես են երևույթները հերթով հաջորդում միմյանց, սրանք հորանջում ու մտածում են, որ ոչինչ նոր չէ այս երկնքի տակ։ «Ծեր խփնվածի մեկը»:
Ընդհանուր գաղափարները շատ ավելի դյուրամարս են ու քիմք շոյող։ Բացի դրանից, պրոֆեսիոնալներն ու նույնիսկ սիրողները վերջում միշտ ճիշտ են դուրս գալիս։ Նրանց իմաստությունը խորհուրդ է տալիս հնարավորինս քիչ աղմկել, հնարավորինս քիչ ապրել, թույլ տալ, որ քո մասին մոռանան։ Իրենք ամենաշատը սիրում են պատմել անխոհեմ ու տարօրինակ մարդկանց մասին, ովքեր ի վերջո ստանում են իրենց պատիժը։ Դե իհարկե, ամեն ինչ հենց այդպես էլ լինում է, և ոչ ոք չի էլ փորձում հակառակը պնդել:

► Երբ ուզում ես ինչ-որ բան հասկանալ, կանգնում ես դրան դեմ հանդիման՝ միայնակ, առանց որևէ օգնության, ու աշխարհի ամբողջ անցյալը միասին վերցրած քեզ ոչնչով օգնել չի կարող։ Ու հետո հանկարծ դա անհետանում է՝ իր հետ տանելով այն ամենը, որ հասցրել էիր հասկանալ։

► Անցյալում սեր արած լինելը շատ ավելի լավ բան է, քան դեռ անել շարունակելը, կարողանում ես հեռվից հանգիստ դատել, համեմատել ու մտորել։

► Աշխարհը, կարծում եմ, ամեն օր նույնն է մնում, որովհետև ուղղակի ծուլանում է:

► Ես գոյություն ունենալու իրավունք չունեի։ Ես աշխարհ էի եկել պատահմամբ, այնպես գոյություն ունեի, ինչպես քարը, բույսը, միկրոբը։ Իմ կյանքն ընթանում էր ինչպես պատահի՝ ամենատարբեր ուղղություններով։ Երբեմն այն ինձ աղոտ ազդանշաններ էր ուղարկում, իսկ երբեմն էլ ոչինչ չէի զգում, բացի խուլ, անիմաստ բզզոցից։

► Իրավունքը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ պարտականության հակառակ երեսը:

► Կյանքի մայրամուտին ցանկություններ այլևս չեն ունենում: Ոչինչ, բացի նրանից, որ մարդիկ իրենց ձայնը մի քիչ իջեցնեն, երբ ինքը ներս է մտնում, բացի նրանից, որ իրեն տեսնելիս մարդկանց ժպիտներում քնքշության ու հարգանքի նշաններ հայտնվեն, ոչինչ, բացի նրանից, որ հարսը երբեմն ասի. «Հայրիկն անկրկնելի է. մեզնից բոլորից ավելի երիտասարդ է», բացի նրանից, որ միայն ինքը կարողանա ձեռքերը թոռան գլխին դնելով մեղմել նրա լացուկոծը ու հետո ասի. «Պապիկը գիտի, թե ոնց է պետք երեխային հանգստացնել», ոչինչ, բացի նրանից, որ որդին տարին մի քանի անգամ գա խորհուրդ հարցնելու որոշ նուրբ հարցերի մասին, ոչինչ, բացի նրանից, որ իրեն անխռով, հանդարտ ու անսահման իմաստուն զգա։ Ծերունու ձեռքը հազիվ էր դիպչում թոռան գանգուրներին. դա գրեթե օրհնության էր։ Ինչի՞ մասին էր մտածում։ Իր պատվավոր անցյալի, որ իրեն իրավունք էր տալիս ամեն ինչի մասին դատել ու ամեն տեղ վերջին խոսքն ասողը լինել։

► Իշխելն ընտրյալների իրավունքը չէ, այլ նրանց գլխավոր պարտականությունը:

► Տագնապով նայեցի չորս կողմս, միայն ներկա էր, ուրիշ ոչինչ, բացի ներկայից։ Թեթև, ամուր, իր ներկայի մեջ քարացած կահույք սեղան, մահճակալ, հայելիով պահարան ու ես ինքս։ Իմ առջև բացվում էր ներկայի իրական բնույթը, ներկան այն էր, ինչ գոյություն ուներ, իսկ այն ամենը, որ ներկա չէր, գոյություն չուներ։ Անցյալը գոյություն չուներ։ Բնավ։ Ոչ իրերի մեջ, ոչ էլ նույնիսկ մտքումս։ Ես, իհարկե, արդեն վաղուց հասկացել էի, որ անցյալս կորցրել եմ։ Բայց մինչ այս պահը կարծում էի, որ ուղղակի հասանելիությանս սահմաններից դուրս էր եկել։ Ինձ համար անցյալն ընդամենը թոշակի անցնելու պես մի բան էր. գոյություն ունենալու մեկ այլ ձև էր, մի տեսակ արձակուրդային, անզբաղ վիճակ։ Յուրաքանչյուր իրադարձություն իր դերն ավարտելուց հետո ինքնուրույն ու հլու-հնազանդ տեղավորվում էր ինչ-որ դարակի մեջ ու վերածվում էր պատվավոր իրադարձության, որովհետև մեզ համար տանջալիորեն դժվար է անէություն պատկերացնել։ Իսկ հիմա արդեն գիտեի, իրերը հենց այն են, ինչ թվում են, իսկ դրանց հետևում... ոչինչ չկա։

Հ.Գ. Եթե դուք ունեք մեջբերումներ` դուրս բերված այս գրքից, ապա կարող եք ուղարկել մեզ հետադարձ կապով: