Մարիամ Գրիգորյան «Ժամանակից այն կողմ»

Սենյակը լուսավորված էր մոմի լույսով և պատին ուրվագծված էր մի մարդու սիլուետ, ով նման էր հազարից ինը հարյուր իննին և մեկն էր այդ հազարից: Նա մի մարդ էր, ում մասին ասում են «հազարից մեկը», ով բնօրինակ էր այն բոլոր առումներով, ինչքանով որ կարող է առանձնացնել իմ և քո ուղեղը…

Նվիրվում է մի մարդու, ով հնարավուրություն ունեցավ թռչել ժամանակի միջով… 06.11.14թ.  

Մարդը նստած էր աթոռին, ձեռքը հակել էր գլխին և կարծես մտածում էր: Մի պահ նրա սիլուետը ինձ հիշեցրեց Ռոդենի հանրահայտ քանդակը`«Մտածողը»: Ես որոշեցի նրան հենց այդպես էլ անվանել, որովհետև չգիտեի նրա անունը: Եվ իրոք նա մտածում էր: Ես փորձեցի ներթափանցել նրա ներաշխարհ և տեսնել, արդյո՞ք այնտեղ ամեն ինչ կարգին է: Առհասարակ մարդու ներաշխարհը, հոգին, այդ տարօրինակ անշոշափելին հետաքրքիր, անկանխատեսելի և փակ տուն է, որի բանալին միայն տերն ունի և այդ տերը շատ «անհյուրընկալ» է, իսկ ներս հրավիրելիս էլ` հյուրին միջանցքից ավել չի թողնում ներս մտնել: Բայց հենց միջանցքից այն կողմ է տան հետաքրքրությունը երևում: Ու այդպես էլ  հյուրը չի հասկանում, թե ինչ տուն էր դա. մե՞ծ, թե՞ փոքր, գեղեցի՞կ, թե՞ տգեղ, մաքու՞ր, թե՞ կեղտոտ…ինչևէ… Մտածող մարդը վեր կացավ իր նստած տեղից և քայլերն ուղղեց դեպի ննջասենյակ, նայեց ժամացույցին (ժամը 21:00 էր), հետո նայեց սենյակում գտնվող հայելու մեջ: Հայելու մեջ նայելիս նա մի պահ չնկատեց իր արտացոլանքը, այլ նայեց հայելուն այնպես, ինչպես մի սովորական այլ իրի կնայես: «Հայելին սովորական իր է»,  մտածեց նա: Եվ թե ինչու՞  էին հնում, շատ հնում մարդիկ վախենում այս ապակու և արծաթի խարնուրդից: Երևի դեռ այնքան էլ չէր զարգացել նրանց գիտակցությունը, իսկ քաղաքակրթության մասին խոսելն անիմաստ է: Երևի այն պատճառով էին վախենում հայելուց, որ ամեն օր, ամեն ամիս, ամեն տարի նայելիս ամբողջովին տարբեր մարդկանց էին տեսնում և դրա մեջ չարի ուժն էին նկատում. «Չարը տիրել է մարդու հոգուն, դրա համար էլ մարդը տարեց տարի փոխվում է, ծերանում է»: Փաստորեն նրանք վախենում էին հենց իրենց արտացոլանքից: Միգուցե և այլ պատճառ կար: Օրինակ, որ նրանք հնարավոր է, որ ավելի զարգացած էին, քան մենք, քան ես և դու, և հայելու մեջ նայելիս տեսնում էին ավելին, քան դու ես տեսնում: Նրանք երևի տեսնում էին ոչ թե արտաքինը, այլ այն, ինչ արտաքինի տակ է, այլ այն, ինչ մարդու հոգում, սրտում և գլխում է… Մտածող մարդը ծիծաղեց, ավելի շուտ ժպտաց իր իսկ ենթադրության վրա: Որովհետև դա հենց իր ցանկությունն էր, որ հայելին լիներ այնպիսինը, որ նայելիս տեսնեինք ոչ միայն նյութեղենը, այլ այն, ինչ ներսում է, տեսնեինք մեր հոգևոր հասունությունը… Ենթադրելուց և ժպտալուց հետո նոր մարդը նկատեց իր արտացոլանքը: Նա դեռ երիտասարդ էր, իսկ դա արդեն լավ է: Բայց կանցնեն տարիներ, կանցնեն ժամանակներ, շատ ժամանակներ և նա նորից կնայի այս կամ մեկ ուրիշ հայելու մեջ և կտեսնի ուրիշ, մեկ այլ մարդու` ավելի մեծ, ավելի հասուն և ծերացած: Նա համոզված էր, որ կտեսնի ծեր մարդու, բայց էլ ավելի համոզված էր, որ դա կլինի միայն արտաքին փոփոխություն: Այն ինչ սրտում ու հոգում է, կմնա այնպես երիտասարդ, ինչպես հիմա է: Մի քանի վայրկյան անց, նա մտքում որոշեց, որ տարիներ անց, երբ ինքը արտաքնապես արդեն ծեր կլինի, հայելու մեջ էլ երբեք չի նայի, որպեսզի իրեն միշտ այսօրվա երիտասարդ տեսքով հիշի, որպեսի հոգու և մարմնի անհամապատասխանություն  չլինի: Մտածողը հանգցրեց մոմը և պառկեց քնելու: Նա առհասարակ քիչ էր քնում: Քունը համարում էր ժամանակի ավելորդ կորուստ, ասում էր, թե անելիքները շատ են, իսկ ժամանակը` քիչ: Պետք է հասցնել, չի կարելի կիսատ-պռատ կյանքով ապրել, իսկ եթե վաղը չլինես, ով պետք է քո կիսատ-պռատը դարձնի լրիվ: Ժամը առավոտյան հինգին նա սովորաբար արթնանում էր, դուրս էր գալիս պատշգամբ, թեյ էր ըմպում, մի քանի էջ կարդում էր, երաժշտություն էր լսում (Շոպեն էր սիրում) և դուրս էր գալիս զբոսանքի: Այսօր էլ, ինչպես ամեն օր, նա արթնացավ ժամը հինգին և դուրս եկավ պատշգամբ: Օդը շատ հաճելի և թարմ էր, մի փոքր էլ խոնավ: Աշունը կարծես ճանապարհին է: Մտածող մարդու համար ամենագեղեցիկ, ամենախորը և յուրահատուկ եղանակը հենց աշունն էր: Նա պատշգամբում տաք թեյ ըմպեց և դուրս եկավ իր հերթական զբոսանքին: Նա քայլում էր առանց կոնկրետ ուղղվածությամբ: Նրա ոտքերը կարծես վարժված էին և գիտեին, թե ուր պետք է տանեին իրենց տիրոջը:  Հետաքրքիր բան է այդ վարժեցնել երևույթը: Մարդն ամեն ինչի հարմարվում է հենց վարժեցնելու միջոցով: Մենք զարմանում ենք կենդանիների վրա , որ կարողանում են առանց մտածելու (իսկ դա վիճելի է նրանք մտածում են, թե` ոչ) անել նույն բանը ամեն օր կամ ընդհանրապես: Ես ներողություն եմ խնդրում համեմատության համար, բայց մարդն էլ կենդանու նման վարժվում է այս կամ այն իրավիճակին կամ հոգեվիճակին: Ուղակի մարդու մոտ դա ավելի բարձր մակարդակի վրա է: Եթե մարդը որոշ ժամանակ մենակ մնա, ապա կվարժվի մենակությանը: Նույն ձև մարդը վարժվում է սիրելուն, ատելուն, սպասելուն, կարոտելուն, անտարբերությանը, ուշադրությանը և այլնին: Բայց ամենից շատ ու ամենից ուժեղ մարդը վարժվում է մարդուն: Այդ վարժանքը կամաց-կամաց դառնում է սովորություն, իսկ սովորությունն էլ` բնավորություն և այդպես դա դառնում է մարդու մի մասը: Մինչ ես այս վերլուծությունն էի անում, Մտածող մարդը երկար քայլելուց հետո կանգ առավ մի սովորական շենքի մոտ և երկար նայեց տասնմեկերորդ հարկի պատուհանին: Նա կարծես դեռ չէր հասկանում, թե ինչպես հայտնվեց այդտեղ: Ուղղակի նրա ոտքերն արդեն վարժված էին այդ ճանապարհին և գիտեն, թե իրենց տերը ուր է գնում ամեն առավոտ ժամը վեցին, երբ տասնմեկերորդ հարկի բնակիչը այդ ժամին դեռ քնած է լինում: Նա երկար նայեց այդ պատուհանին, թախծոտ ժպտաց, հետո նորից շարունակեց քայլել: Քայլելու ժամանակ մարդուն միշտ այցի են գալիս հիշողությունները: Ի՞նչ  բան է այդ հիշողությունը. գալիս է առանց հրավերի և տիրում է մարդուն ամբողջությամբ: «Այն, ինչ մեզ համար հաճելի է և կարևոր և, երբ մենք մեզ հրաշալի ու երջանիկ ենք զգում, այդ պահը մեզ համար անվերջություն է թվում, և ժամանակը կարծես կանգ առած լինի: Բայց հետո ժամանակը հիշում է, որ ուրիշ գործեր էլ ունի և սկսում է առաջ շարժվել: Մենք էլ, ինչպես մյուսները, գնում ենք այնտեղ, ուր ժամանակը կտանի: Բայց մարդը շատ հնարամիտ է և ստեղծել է մի գեղեցիկ երևույթ, որին անվանել է Հուշ: Եվ երբ մարդն ընկնում է հուշերի գիրկը, նորից ժամանակը կանգ է առնում և դա հրաշալի է… Կարելի է ասել, որ մարդն այդ պահին իրեն ժամանակից հզոր է զգում: Բայց այդ ամենը մի տեսակ հաճելի տանջանքի է նման…»: Մտածող մարդն էլ բացառություն չէր և և նա էլ քայլելիս հիշողությունների գիրկն էր ընկնում: Այնտեղ հարմար էր, հաճելի և տաք: Այն, ինչ մեզ համար հաճելի է և սիրելի, մենք ուզում ենք, որ այն երկար տևի: Մտածող մարդը քայլում էր առաջ, բայց մտքերով ներկայում չէր, մտքերով հետ էր գնում: Հետաքրքիր է, եթե մարդկանց քայլելը հետ լիներ, երևի միշտ ապագայի մասին կմտածեին: Մտածողը նորից ժպտաց իր անհեթեթ ենթադրության վրա: Ինչպես կարող են մարդիկ հետ քայլել, պետք է առաջ շարժվել: Հետո հիշեց, որ մի քանի րոպե առաջ նա կանգնած էր և նայում էր տասնմեկերորդ հարկի բնակչի պատուհանին, իսկ հիմա քայլում է: Փաստորեն այն արդեն անցյալ է, ուրեմն և արդեն հուշ է: Մի քանի րոպեից կհասնի տուն, ուրեմն քայլելն էլ կդառնա անցյալ: Ի՞նչ  է ստացվում: Ստացվում է, որ իրականում ներկա գոյություն չունի: Ամեն ինչ անցյալ է. ներկան նոր ծնված անցյալ է, իսկ ապագան` դեռ չծնված անցյալ: Եթե մենք կարող ենք նման փոփոխություն անել ժամանակի հետ, ուրեմն ժամանակը գոյություն ունի ոչ թե որպես իրականություն, այլ նրան ստեղծել են երևակայորեն: Նրան մարդն է ստեղծել իր կյանքը հեշտացնելու համար, կյանքում կարգ ու կանոն պահելու համար, այլապես մենք կարող էինք այն հետ կամ առաջ տալ, իսկ այդպես չի կարելի: Ժամանակը մարդու գիտակցության ծնունդն է: Այն ավելի քան տեսանելի է, քան մեկ այլ ուրիշ երևույթ: Ժամանակը մենք կարող ենք տեսնել այն ամենի մեջ, ինչի մեջ կա շարժում, ընթացք: Հենց այդ շարժման ամեն մի ակնթարթն էլ ներկան է: Ստացվում է, որ ներկան ակնթարթ է, որը դառնում է անցյալ: Մյուս ակնթարթն էլ ապագան է, որը պետք է դառնա ներկա և այդպես շարունակ: Այս մտքերից հետո  Մտածող մարդը եզրակացրեց, որ մարդու կյանքը մի մեծ ակնթարթ է` կազմված անցյալի ակնթարթներից: Մտածող մարդը սիրում էր դիտել ժամանակը: Նա ժամանակը դիտելու իր ձևն էր գտել: Շատ հարազատ մի մարդուց նա տարիներ առաջ ավազե ժամացույց էր նվեր ստացել: Նա սիրում էր նայել, թե ինչպես են ավազե հատիկները թափվում` ցույց տալով ժամանակի արագությունը: Ամեն մի ավազե հատիկ ուներ իր անցյալը (մինչ ընկնելը), իր ներկան (ընկնելու պահը) և իր ապագան (ընկած վիճակը): Նա այդ ժամացույցը նմանեցնում էր մարդկությանը, իսկ ավազե հատիկներից ամեն մեկը մի մարդ էր: Եվ նա տեսնում էր, թե ինչ արագությամբ է մարդու կյանքը անցնում և իրոք, որ մարդու կյանքը մի մեծ ակնթարթ է: Հենց այդ ժամանակ է, որ նրա մտքին գալիս են իրեն հարազատ այդ մարդու խոսքերը, ով նվիրել էր այդ ժամացույցը. «Երբ ավազե հատիկները այլևս քոնը չեն», այո', երբ դու այլևս քոնը չես: Այդ մտքի վրա Մտածող մարդը նկատեց, թե ինչպես մի դեղին տերև պոկվեց իր մայր ծառից և օդում պտույտներ տալով, որը գեղեցիկ, դանդաղ պար էր հիշեցնում, ընկավ իր ոտքերի առջև. «Երբ տերևը այլևս իր մայր ծառինը չէ»:  Մտածողը կռացավ և զգուշությամբ վերցրեց տերևը, որը շատ գեղեցիկ էր: Նա ուշադիր զննեց այդ տերևին, կարծես առաջին անգամ էր տերև տեսնում: Հետո փորձեց պատկերացնել տերևի  ծնունդը, երբ նա դեռ նոր էր ծլել, հետո դարձել էր կանաչ երիտասարդ, իսկ հետո, որոշ ժամանակ անց հասունացել և որոշել էր աշխարհ տեսնել` հեռանալով իր մայր ծառից: Նա իրեն նվիրել էր քամուն և քամին տնօրինում էր նրա ճակատագիրը: «Մարդու կյանքն այդքան էլ չի տարբերվում այս տերևի կյանքից». մտածեց Մտածող մարդը:  Հետո տերևը զգուշությամբ դրեց գրպանը և շարունակեց իր ճանապարհը: Արդեն երեկո էր: Մտածող մարդը նստած իր աթոռին, մոմի լույսի տակ, ընթերցում էր: Նա սիրում էր միաժամանակ և' կարդալ, և' երաժշտություն լսել: Ամենից շատ նա Շոպեն էր լսում: Նրան համարում էր աշնան և տխրության երաժիշտ: Կարդալուց հետո նա որոշեց գրի առնել օրվա մտքերը, քանի որ ոչ միշտ էին նրան այցի գալիս նման խոհափիլիսոփայական մտքեր: Գրելուց հետո նա հիշեց տերևին, հանեց գրպանից և դրեց օրագրի մեջ: Հետո հայացքը թեքեց դեպի  իր ավազե ժամացույցը, որը միշտ իր սեղանի վրա էր: Նա դիտում էր, թե ինչպես է թռչում ժամանակը, թե ինչպես է թռչում մարդկային կյանքը, և նորից մոմի լույսով լուսվորվում էր սենյակը և պատին ուրվագծվում էր մի մարդու սիլուետ, ով մեկն էր այդ ժամացույցի ավազե հատիկներից…

16.11.14թ.

Հեղինակ՝ © Մարիամ Գրիգորյան