Ստանիսլավ Լեմ «Սոլարիս» | ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ

#սփոյլկա

Գիրք՝ որի թողած հարցերն ավելի շատ են, քան պատասխանները։

  Գրքի մասին տպավորություններովս կիսվելուց առաջ՝ նախ ուզում եմ նշել, որ գրքում տեղի ունեցող իրադարձությունները ընդունել եմ ճիշտ էնպես, ինչպես դրանք նկարագրվում են գրքում՝ առանց այլաբանության ու առանց շատ քննարկվող էն կարծիքի, որ էն, ինչ կատարվում էր գրքում՝ մարդու մեջ կատարվող իրավիճակ էր՝ ենթագիտակցությունը գիտակցական մակարդակի հանելու պրոցես։ Ասեմ՝ չէ. հաշվի առնելով էն հանգամանքը, որ Լեմը գիրքը գրել է մի ժամանակահատվածում, երբ մարդն առաջին անգամ արբանյակ էր ուղարկել տիեզերք ու տիեզերքի նվաճման թեման շատ ակտուալ էր, կարծում եմ հենց էսպես էլ պետք է ընկալել գիրքը, այլ ոչ թե դրանում այլաբանություններ փնտրել։ ինձ համար իրավիճակը հետևյալն էր. արդեն գրեթե հարյուր տարի է, ինչ հայտնաբերվել է մի նոր մոլորակ՝ Սոլարիսը, ուր մարդիկ ստեղծել են իրենց կայանը և փորձում են շփում հաստատել մոլորակում «ապրող» Օվկիանոսի հետ, որը, կարելի է ասել, կենդանի օրգանիզմ է։ Մարդկանց հետ՝ ովքեր հայտնվում են Սոլարիսի վրա, սկսում են տարօրինակություններ կատարվել, մասնավորապես նրանց այցելում են հյուրեր՝ որոնց մասին ինֆորմացիան Օվկիանոսը վերցնում է իրենց ենթագիտակցության խորքերից։ Հյուրերին անհնար է սպանել, ոչնչացնել կամ որևէ այլ կերպ նրանցից ազատվել։

  Մի փոքր քննարկեմ վեպի կառուցվածքը․ ըստ իս, վեպի առաջին կեսը բավականին իրենով անող տեմպ ու կերտվածք ուներ, կլանում էր ու թույլ չէր տալիս կտրվել գրքից։ Երկրորդ կեսը ինձ համար ավելի անավարտ ու թերի էր, որովհետև սյուժետային լիքը հարցեր, որոնք առաջին կեսի ժամանակ բարձրացվել էին՝ լուծում չստացան, ինչն ինձ վրա՝ մեղմ ասած, լավ տպավորություն չթողեց։ Տպավորություն էր, որ Լեմն ինքը ստեղծել էր մի փակուղի, որտեղից պետք է միասին ելք գտնեինք, բայց նույնիսկ ինքն էդ ելքը չէր գտել։ Այդպիսի թերի ու անպատասխան հարցերից էր ինձ համար օրինակ այն, թե, ի վերջո, ովքե՞ր էին վեպի մյուս հերոսների հյուրերը։ Ու էս հարցը հասարակ ընթերցողական հետաքրքրասիրություն չի, այլ ավելի կարևոր է, որպեսզի մենք վերջապես հասկանանք, թե ինչ են իրենցից ներկայացնում հյուրերն ընդհանրապես, ինչ նպատակով էին գալիս՝ տանջելու՞, երջանկացնելու՞, թե՞ սխալները ուղղելու հնարավորություն տալու։ Այս հարցին ինքը՝ Լեմը չի կարողացել պատասխանել, որովհետև արդեն 253-րդ էջում (գիրքը 260 էջ է) Լեմի հերոսներից մեկը՝ Սնաուտը, այս պատմությունը մեզ պատմողին՝ Քելվինին, ասում է․

  -(...) Լսիր, Քելվին, իսկ եթե նա մեր լա՞վն է ուզում, ցանկանում է երջանկացնե՞լ մեզ, միայն թե չգիտի՝ ինչպես։ Մեր ուղեղում նա կարդում է մեր փափագները, բայց չէ՞ որ նյարդային գործընթացների միայն երկու տոկոսն է գիտակցված լինում։ Հետևաբար նա մեզ ավելի լավ գիտե, քան ինքներս։ Նշանակում է՝ պետք է հնազանդվել նրան։ Համաձայնվել։

  Ասածս հետևյալն է. նշանակում է գիրքն ավարտվելուց 7 էջ առաջ Լեմն ինքը չէր կողմորոշվել ովքեր են հյուրերը ու ինչի համար են գալիս։ Եվ սյուժետային էս թերարժեքությունը ոչ թե ընթերցողին հենման կետ էր տալիս՝ ինքնուրույն մտածելու, վերլուծելու և ի վերջո ինչ-որ պատասխանի հանգելու, այլ հակառակը՝ գցում էր անորոշության անդունդը, որից դուրս գալու միակ կետը, որը մենք ունենք, այն էր, որ Քելվինը սկզբից սարսափում էր իր հյուրից, նույնիսկ հաջող փորձ ունեցավ նրանից ազատվելու, իսկ վերջում գրեթե սիրում էր նրան (էս մասին քիչ հետո ավելի մանրամասն կգրեմ. ի դեպ, հենց սա գրքի առանցքային պահերից է)։ Իսկ մնացած հերոսները սարսափու՞մ էին, ամաչու՞մ, թե՞ ով գիտի էլ ինչու, բայց թաքցնում էին իրենց հյուրերին։ Ինձ թվում է էս անդունդից դուրս գալու համար՝ որի մեջ մեզ գցում է Լեմը, նշածս հենման կետերը անբավարար էին։

  Հաջորդ հարցը, որ կարդալուց հետո էլի անպատասխան մնաց, թե ինչու՞ էին նրանք կոչվում հյուրեր։ Հյուրերը այն մարդիկ են, ովքեր այցելում են մեզ՝ ժամանակավոր, ու հետո հեռանում են։ Իսկ գրքում եկող հյուրերից, փաստորեն, անհնար էր ազատվել։ Չեմ կարծում, թե հյուր բառը պատահական էր ընտրված, քանի որ մնացած բոլոր անվանումները (ընդօրինակերպ, նույնակերպ և այլն) ու բառերը տեղին էին ու մտածված։ Բայց թե ինչու՞... մտորելու տեղիք է տալիս:

  Սրանք ավելի շատ հարցեր ու դժգոհություններ էին՝ ուղղված սյուժեին ու դրա՝ ըստ իս թերի լինելուն։ Հիմա ամենակարևորի մասին՝ ի՞նչը էս գրքից ամբողջ կյանքում կմնա ինձ հետ․

  Սոլարիսը իմ կարդացած գրքերից առաջինն էր, որտեղ բարձրացված էր մարդու՝ ամեն հնարավոր ու անհնար բան մարդկայնացնելու ձգտումը։ Էս համոզումը իմ մեջ ավելի ամրապնդվեց Գրքամոլ Ակումբում գրքի քննարկումից հետո։ Քննարկման ժամանակ մասնակիցներից շատերը փորձում էին Սոլարիսն ու Օվկիանոսը տեղավորել մարդու գլխի (ենթագիտակցության) մեջ։ Կրկին՝ ՄԱՐԴՈՒ։ Այսինքն, մարդը չի կարողանում ընդունել, առերեսվել, ճանաչել մի որևէ երևույթ՝ առանց դա մարդկայնացնելու։ Ու դա երևի նորմալ է... չգիտեմ․.. Գրքում էս միտքը բավականին գեղեցիկ է նկարագրված մի քանի հատվածում։ Իսկ ամենատիպիկ հատվածն էր այն պահը, երբ մարդիկ փորձում էին շփում հաստատել Օվկիանոսի հետ, սակայն, ըստ իրենց, Օվկիանոսը ոչ մի կերպ չէր արձագանքում էն ազդակներին, որոնք նրանք ուղարկում էին։ Նույնիսկ ռենտգենյան ճառագայթներ էին կիրառում՝ շփում հաստատելու նպատակով։ Եվ մտքներով էլ չէր անցնում, որ գուցե՞ հյուրերի կամ մնացած ամեն ինչի միջոցով Օվկիանոսն իրականում շփվում է իրենց հետ, կամ որ գուցե՞ Սոլարիսում հարաբերվելու ձևը ամենևին էլ շփումը չէ։ Ստացվում է, որ մարդիկ ունեն ունակությունններ և միջոցներ՝ դուրս գալու իրենց միջավայրից՝ Երկիր մոլորակից, բայց չունեն բավարար ունակություններ ու հմտություններ հարաբերվելու մեկ այլ՝ լրիվ տարբեր, լրիվ ուրիշ, չճանաչած ու որևէ այլ տեղ գոյություն չունեցած միջավայրի հետ... Գրքի հերոսներից Սնաուտն ասում է. - Հապա մի մտածի՛ր, մենք բոլոր աստղերին ու մոլորակներին անուն ենք տվել, իսկ եթե նրանք վաղուց ի վեր անուն ունե՞ն։ Այսինքն մարդը նույնիսկ հնարավորություն չի տալիս աստղերին, մոլորակներին և տիեզերական այլ մարմիններին գոյություն ունենալու մարդուց անկախ, առանց մարդուն առնչվելու։ Եվ էս թեման ամփոփեմ ներսդ տակնուվրա անող հետևյալ մեջբերմամբ․ «Մենք բնավ էլ չենք ցանկանում տիեզերքը նվաճել, մենք ուզում ենք միայն տիեզերքում ընդարձակել Երկրի ոլորտները։ Որոշ մոլորակներ Սահարայի նման ամայի են, մյուսները ծածկված են սառույցներով՝ ինչպես մեր բևեռները կամ էլ ջերմ են բրազիլիական ջունգլիների պես։ (…): Մարդկանցից բացի ուրիշ ոչ մի բան չենք փնտրում։ Մեզ ուրիշ աշխարհներ պետք չեն։ Մեզ հայելի է պետք»: Ու հենց էստեղից սահուն անցում կատարենք Քելվինի ու իր հյուրի՝ Հարիեթի հարաբերություններին։ Իրականում վեպում շատ քիչ մանրամասներ կան նրանց երկրային կյանքի մասին։ Մասնավորապես գիտենք, որ վեջին հանդիպման ժամանակ Քելվինը դիտավորյալ ու շատ ցավոտ վիրավորում է Հարիեթին, ակնհայտ է, որ էլ չի սիում։ Հարիեթը սպառնում է ինքնասպան լինել, Քելվինը՝ չի հավատում։ Քելվինը տանից դուրս գալուց հետո հիշում է, որ շատ թունավոր ու մահացու ինչ-որ նյութ է օրերս բերել տուն և մանրամասն պատմել է Հարիեթին՝ թե ինչպես է դա ազդում մարդու վրա։ Հիշում է՝ սակայն հետ չի գնում նյութը վերցնելու, քանի որ չի ուզում, որ կինը մտածի, թե իր ինքնասպանության սպառնալիքը Քելվինը լուրջ է ընդունել։ Ի վերջո, Հարիեթը հենց այդ նյութը օգտագործելով էլ ինքնասպան է լինում։ Հիմա հետ գանք Սոլարիս մոլորակ, ուր երկրորդ անգամ գալիս է Հարիեթը՝ որպես հյուր։ Ինչպես գրքի հերոսներն էին գլխի ընկել՝ հյուրերը գալիս էին այնպիսին՝ ինչպիսին իրենց պատկերացնում էին իրենց ենթագիտակցության մեջ կամ էլ գոնե այնպիսին՝ ինչպիսին նրանց կուզեին տեսնել։ Ուստի Քելվինին հյուր եկած Հարիեթը լրիվ այնպիսին էր, ինչպիսին Քելվինը կուզեր իրեն տեսնել՝ չէր հակազդում, չէր հակառակվում, չուներ ինքնուրույն նպատակներ և նույնիսկ ինքնուրույն կյանք՝ քանի որ իր գոյության նախապայման էր Քելվինին մոտ գտնվելը։ Ու հենց այս Հարիեթին, որքան էլ որ զարմանալի է հնչում, Քելվինը փուլ առ փուլ սկսեց ՍԻՐԵԼ։ Սիրել ոչ թե իրենից անկախ իրականության մեջ գոյություն ունեցող կնոջ, այլ իր գլխի մեջ, իր պատկերացրած և իր ուզած Հարիեթին, քանի որ Քելվինին պետք չէր այլ մոլորակ, Քելվինին հայելի էր պետք։

  Գրքում շատ հետաքրքիր մտքեր կան պակասավոր Աստծո մասին, բայց էդ թեման էս պահին չեմ ուզում քննարկել, բայց այն, որ մտածելու տեղիք էր տալիս՝ անխոս։ Ամենատպավորիչ պահերից էր իհարկե Օվկիանոս երևույթն ինքը: Շատ զիլ էր նկարագրված ու շատ ճիշտ չափաքանակի ինֆորմացիա էր տրված նրա մասին, և ամեն անգամ գրքում այդ բառին հանդիպելիս որովայնումս բնակվող թիթեռնիկները սկսում էին խլվրտալ։ Ցնցող էր։

  Ավարտելով մտքերիս անկանոն հոսքը ուզում եմ ասել, որ անպայման կվերընթերցեմ գիրքը և վերընթերցելուց հետո կարող է և մոռանամ էս վերլուծության մասին, որովեհտև հենց հիմա, հենց էս պահին հասկանում եմ, որ սա կարծիք է՝ թերի ու խառը։ Իսկ գրեցի, որովհետև խոստացել էի գրել։
  Ավարտեմ երկու տողով, որ բանալի եմ համարում գրքի համար, և եթե որոշեք կարդալ, էս բանալիները վերցրեք ձեզ հետ՝

► Մեզ ուրիշ աշխարհներ պետք չեն։ Մեզ հայելի է պետք։

► ․․․բայց հուսահատված Աստված՝ նշանակում է մարդ։

Շնորհակալույթուն, որ ընթերցեցիք։ Կսպասեմ կարծիքների:

հեղինակ՝ Հասմիկ Մելիքսեթյան