Ստեֆան Ցվայգ «Շախմատային Նովել»

► Ամբողջ կյանքում ինձ հետաքրքրել են մենագարների տարբեր տեսակները, այն մարդկանց, որոնց ուղեղում կա մի եզակի գաղափար, որովհետև որքան նեղ են այն շրջանակները, որոնցով իրեն սահմանափակում է մարդը, որոշակի իմաստով նա այնքան ավելի է մոտենում անսահմանությանը։ Հավանաբար, հենց այդպիսի՝ աշխարհում ամեն ինչի նկատմամբ անտարբեր մարդիկ են, որ համառորեն, ինչպես մրջյունները, ինչ-որ հատուկ նյութից կառուցում են իրենց սեփական, ոչնչի չնմանվող փոքրիկ աշխարհը, որը նրանց համար տիեզերքի փոքրացված նմանությունն է։

► Մինչ այդ ինձ չէր վիճակվել անվանի շախմատիստների հանդիպել։ Ինչքան ավելի էի ձգտում հասկանալ այդ տիպի մարդկանց, այնքան ավելի անհասկանալի էր թվում ինձ մարդու ուղեղի այդ աշխատանքը, որն ամբողջապես կենտրոնացած է վաթսունչորս սև ու սպիտակ վանդակների բաժանված մի ոչ մեծ տարածության վրա։ Անձնական փորձից ինձ ծանոթ էր «արքայական խաղի» խորհրդավոր հմայքը՝ մարդու հնարած խաղերից միակը, որ կախված չէ դիպվածի քմայքներից և դափնով է պսակում միայն խելքը, կամ, ավելի ճիշտ, մտավոր ունակությունների հատուկ ձևը։ Սակայն մի՞թե «խաղ» նեղլիկ բնորոշումը վիրավորական չէ շախմատի համար։ Բայց և այնպես, դա ո՛չ գիտություն է, ո՛չ էլ արվեստ, ավելի շուտ ինչ-որ միջին մի բան է, որ պտտվում է այդ երկու հասկացողությունների միջև, ինչպես որ երկրի ու երկնքի միջև պտտվում է Մուհամեդի դագաղը։ Այդ խաղում համատեղվում են ամենահակասական հասկացողությունները. այն և՛ հին է, և՛ հավիտենապես նոր, իր հիմքով մեխանիկական է, բայց հաղթանակ է բերում միայն նրան, ով երևակայություն ունի, նեղ երկրաչափական տարածության մեջ սահմանափակված և միաժամանակ անսահման իր կոմբինացիաներում, անընդհատ զարգացող և միանգամայն անպտուղ, միտք՝ առանց հետևության, մաթեմատիկա՝ առանց արդյունքների, արվեստ՝ առանց ստեղծագործությունների, ճարտարապետություն՝ առանց քարի։ Եվ սակայն, այդ խաղն ավելի լավ է դիմացել ժամանակի փորձությանը, քան մարդկանց բոլոր գրքերն ու ստեղծագործությունները. դա միակ խաղն է, որ պատկանում է բոլոր ժողովուրդներին և բոլոր ժամանակներին, և ոչ մեկին հայտնի չէ այն աստծո անունը, որն այն երկիր է իջեցրել ձանձրույթը փարատելու, միտքը հղկելու, հոգին քաջալերելու համար։ Որտե՞ղ է նրա սկիզբը, և որտե՞ղ է վերջը։ Նրա պարզ կանոնները կարող է սովորել ամեն մի երեխա, նրա մեջ իր ուժերն է փորձում յուրաքանչյուր սիրող, և միևնույն ժամանակ, նրա մշտապես նեղ վանդակներում են ծնվում միանգամայն առանձնահատուկ, ոչ մեկի հետ չհամեմատվող վարպետները՝ մարդիկ, որոնք օժտված են բացառապես շախմատիստի ունակություններով։ Դրանք յուրահատուկ հանճարներ են, որոնց հատուկ են երևակայության թռիչքը, հաստատակամությունն ու ճշգրտության վարպետությունը ոչ պակաս, քան մաթեմատիկոսներին, բանաստեղծներին և կոմպոզիտորներին, միայն թե այլ զուգորդությամբ և այլ ուղղությամբ: Դիմագիտական ուսումնասիրություններով զբաղվելու օրերին մի ինչ-որ Գալլ պարտավոր էր առաջին հերթին զննել հանճարեղ շախմատիստներից մեկի գլխուղեղը՝ պարզելու համար, թե նրա ուղեղի գորշ նյութի մեջ չկա՞ արդյոք մի հատուկ ծալք, այնտեղ չկա՞ արդյոք ինչ-որ հատուկ շախմատային ջիղ կամ շախմատային ելուստ։ Եվ ի՜նչ հետաքրքրություն կառաջացներ դիմագետի մոտ Չենտովիչի նման անհատը, որի այդ հատուկ հանճարեղությունը տեղավորված է ուղեղում բոլորովին անարատ և ծուլորեն, ինչպես լեռնային հանքաբեկորում թաքնված ոսկու միակ երակը։ Սկզբունքորեն ես հասկանում էի, որ իր տեսակի մեջ միակ, հանճարեղ խաղը պետք է ծներ և արժանի հետևորդներ, բայց և այնպես ինձ համար միշտ դժվար, համարյա անհնար էր պատկերացնել մի մարդու կյանք, որն օժտված է գործուն խելքով և միևնույն ժամանակ սահմանափակում է իր աշխարհը մի ոչ մեծ սև ու սպիտակ տարածությամբ, և որն ընդունակ է իր կյանքի իմաստը գտնել երեսուներկու ֆիգուրներն այս ու այն կողմ շարժելու մեջ։ Ես չէի կարողանում հասկանալ այն մարդու հոգեբանությունը, որը հավատում է, թե ձիու, այլ ո՛չ թե զինվորի քայլը փառք կբերի իրեն և անմահների շրջանում իր համար կապահովի մի փոքրիկ տեղ, մի բան, որն արտահայտվում է շախմատախաղի ուղեցույցի հակիրճ ծանոթագրություններրում, այն մտածող, խելամիտ մարդու, որը, խելագար չլինելով հանդերձ, տաս, քսան, երեսուն, քառասուն տարի շարունակ նորից ու նորից իր խելքի ամբողջ ուժը նվիրում է մի անհեթեթ զբաղմունքի՝ ինչ էլ որ լինի, փայտե տախտակի անկյունը քշել փայտե արքային։

* Գալլ Ֆրանց-Հովսեփ (1758-1828) - գերմանացի բժիշկ. ստեղծել է դիմագիտություն կեղծ գիտությունը, որն իբր թե թույլ է տալիս որոշել մարդու ունակություններն ու հակումները ըստ գանգի ձևի:

► Շախմատը նույնպես, ինչպես սերը, խաղընկեր է պահանջում:

► Խեղճերի համար հպարտությունն անթույլատրելի պերճանք է։

► Ամեն տեղ այդպես է։ Ցանկացած գործում լավագույն մասնագետները միշտ էլ հրաշալի առևտրականներ են լինում։

► «Դուք գիտեք, թե ով եմ ես, իսկ ինձ բնավ չի հետաքրքրում, թե ովքեր եք դուք»:

► Գրոհե՛ք պաշտպանվելու փոխարեն։-Դոկտոր Բեռն

► Մարդու հոգու վրա ամենից ավելի ազդում է մենակությունը։

► Մտքերին էլ ինչ-որ հենարան է պետք, այլապես նրանք կսկսեն անմտորեն պտտվել իրենք իրենց շուրջը:

► Ոչ ոքի չես կարող բացատրել, թե ինչպես է սպանում և ավերում մարդուն միայնությունը, երբ շուրջը միայն դատարկություն է:

► Այն միտքը, թե բառերը կարող են կազմել տողեր, տողերը՝ էջեր, տպագիր թերթեր և, վերջապես, գիրք, գի՛րք, որտեղ կարելի է գտնել և հիշել նոր, ինձ դեռևս անհայտ, հետաքրքիր մտքեր՝ այդ բոլորը գրգռում ու միաժամանակ շշմեցնում էին ինձ։

► Շախմատի հիանալի առանձնահատկությունն այն է, որ միտքը, խստորեն սահմանափակելով իր գործունեության սահմանները, չի հոգնում նույնիսկ շատ ուժեղ լարվածության տակ, ընդհակառակը, նրա էներգիան մեծանում է, դառնում ավելի ճկուն։

► Շախմատում, որպես զուտ բանական խաղում, ուր բացառված է պատահականությունը, ինքն իր դեմ խաղալն անհեթեթություն է։ Ըստ էության շախմատի գլխավոր հմայքն էլ հենց այն է առաջին հերթին, որ խաղի ստրատեգիան զարգանում է երկու տարբեր մարդկանց ուղեղներում միաժամանակ, ըստ որում նրանցից ամեն մեկն ընտրում է սեփական ճանապարհը։ Մտքերի այդ ճակատամարտում սևերը, չիմանալով, թե ինչ մանևր կնախաձեռնեն այժմ սպիտակները, աշխատում են գուշակել այն և խանգարել նրանց այն դեպքում, երբ սպիտակներն իրենց հերթին ամեն ինչ անում են սևերի գաղտնի մտադրությունները կռահելու և նրանց հակահարված տալու համար։ Եթե միևնույն մարդն ուզենար լինել միաժամանակ և՛ սևերը, և՛ սպիտակները, կստացվեր մի անիմաստ դրություն, երբ նույն ուղեղը միաժամանակ և՛ գիտե, և՛ չգիտե ինչ-որ բան։ Սպիտակների կողմից մի քայլ անելով նա կարծես հրամանով պետք է մոռանար, թե ինչ խորամանկ պլան էր հղացել մինչ այդ, երբ խաղում էր սևերի կողմից։ Նման երկատումը գիտակցության մասնատումից բացի կպահանջեր նաև նրա փոփոխակի միացում և անջատում, ինչպես ավտոմատ գործող ինչ֊որ ապարատում։ Կարճ ասած, ինքն իր դեմ խաղալը նույնքան պարադոքսալ բան է, որքան սեփական ստվերի վրայով թռչելու փորձը։ Այնուամենայնիվ, երկար ամիսներ ես հուսահատորեն ճգնում էի անել անկարելին, անհեթեթը։ Ուրիշ ընտրություն ես չունեի, այլապես կկանգնեի գիտակցությունս վերջնականապես կորցնելու և հոգեկան լիակատար տկարության մեջ ընկնելու վտանգի առաջ։ Իմ հուսահատ վիճակում շուրջս նորից թանձրացող ահռելի դատարկությունից վերջնականապես չճզմվելու համար ես ստիպված էի գոնե փորձել հասնել իմ սև ու սպիտակ «եսերի» այդ երկատմանը։

► Ըստ երևույթին ինչ-որ խորհրդավոր ուժեր կարգավորում են մարդու ուղեղի գործունեությունը և մեքենաբար ջնջում հոգու համար վտանգավոր հիշողությունները։

► Մտամոլության ենթարկված մարդու համար միշտ էլ մնում է կրկնության վտանգը:

► Խաղի ողջ իմաստն ու բովանդակությունը հենց խաղի մեջ է:

► Անկասկած, մարտերում կոփված այդ ստրատեգը վաղուց արդեն հասկացել էր, որ իր դանդաղկոտությունը հոգնեցնում ու գրգռում է հակառակորդին։

Հ.Գ. Եթե դուք ունեք մեջբերումներ՝ դուրս բերված այս գրքից, ապա կարող եք ուղարկել մեզ հետադարձ կապով: