Գրքամոլ Ակումբ. Խումբ Երրորդ. Քննարկում Չորրորդ. Գուրգեն Մահարի «Ծաղկած Փշալարեր»
2016-11-05 6698
Հոկտեմբերի 29-ին տեղի ունեցավ Գրքամոլ Ակումբի 3-րդ խմբի հերթական հանդիպումը: Այս անգամ Գրքամոլները հավաքվել էին քննարկելու հայ գրականության անփոխարինելիրից մեկի՝ Գուրգեն Մահարու «Ծաղկած Փշալարեր» գիրքը: Գիրք, որը ցնցում է ընթերցողին՝ ի ցույց դնելով մարդկային դաժանության անսահմանությունը, որտեղ երևում է Մահարարու մեծությունը՝ նկարագրելով կյանքի անարդարությունները: Մահարին իր ստեղծագործությունը համեմել է սիրով, լավատեսությամբ և հույսով՝ միևնույն ժամանակ չկորցնելով հումորի զգացումը, այդ պատճառով է, որ միևնույն ժամանակ այն ընթերցելիս չես կարողանում չժպտալ: Քննարկումը սկսվեց Մահարու ստեղծագործական կյանքի վերաբերյալ հետաքրքիր փաստերի և պատմությունների փոխանակմամբ: Ահա դրանցից ամենաուշագրավները.
1. Հետաքրքրիր փաստեր
1. «Ծաղկած փշալարերը» վեպը Մահարու ինքնակենսագրական վեպերի շարքի մի մասն է կազմում: Վեպում նկարագրվում է Մահարու՝ աքսորավայրում եղած տարիները, որտեղ էլ հանդիպում է իր ապագա կնոջը՝ Անտոնինային Մահարուն:
2. 1925 թ. հիմնադրելով Հայաստանի պրոլետարական գրողների «Նոյեմբեր» միությունը, Չարենցը ջանում էր ամեն գնով իրականություն դարձնել միության տպագիր օրգան ունենալու անհրաժեշտությունը։ Ի վերջո, մեծ դժվարությունների գնով դա նրան հաջողվում է։ Հրատարակման վայր էր ընտրվել Էջմիածնի տպարանը։ Նախատեսված էր թերթի առաջին համարի լույս ընծայումը համապատասխանեցնել Հոկտեմբերյան հեղափոխության 7-րդ տարեդարձի նախօրեին։ Ի դեպ, թերթի պահպանված եզակի օրինակների վրա կարելի է կարդալ հենց այդ ամսաթիվը՝ նոյեմբերի 6: Սակայն հանրահայտ փաստ է, որ իրականում այն հրապարակ իջավ շատ ավելի ուշ։ Վերջին պահին Կենտկոմի քարտուղար Աշոտ Հովհաննիսյանի հրահանգով թերթն արգելվել էր, հանձնարարվել էր փոխել երրորդ էջի բոլոր նյութերը, իսկ տպաքանակն ամբողջությամբ ոչնչացնել։ Չարենցին ու նրա համախոհներին այլ բան չէր մնում, քան հենց այդպես էլ վարվել։ Այնպես որ, իբրև փաստացի ամսաթիվ, ընդունված է «Նոյեմբեր» թերթի ծննդյան օր համարել նոյեմբերի 19-ը։
Բայց, պարզվում է, որ նույնիսկ այդ օրը թերթը ընթերցողներին չի հասել։ Եվ այս անգամ պատճառը ոչ թե Կենտկոմի ահեղ վճիռն է եղել, այլ… զավեշտական մի վրիպակ։
Բանն այն է, որ թերթում տպագրվել էր Գուրգեն Մահարու մի բանաստեղծություն, որտեղ գրաշարի մեղքով սպրդել էր կոպիտ տառասխալ։ Մահարին գրել էր.
Թող հողմը կաղկանձե ու խառնե մազերս,
Թող ոռնա պատարագ ու ծես…
Տպագիր տարբերակում վերջին տողը դարձել էր «Թող ոռնա պատարագ ու ես» (նախկին ուղղագրությամբ՝ յես)։ Տեսնելով դա, Մահարին անմիջապես ընդվզում է. Ես հո գա՞յլ չեմ, որ ոռնամ… Եվ պահանջում է այդ տեսքով թերթը վաճառքի չհանել։ Չարենցը հարկադրված էր ընդունել նրա բողոքը, մեկ անգամ ևս ոչնչացնել տպաքանակը ու տպագրել նորը։ Եվ միայն նոյեմբերի 20-ին «Նոյեմբերը» հայտնվեց թերթավաճառների ձեռքին։ Այնպես որ, թերթի ծննդյան իրական ամսաթիվը պետք է համարել 1925 թ. նոյեմբերի 20-ը
2. Հեղինակային կարծիքներ
Հետաքրքիր փաստերի փոխանակումից հետո Գրքամոլները կիսվեցին գրքից ստացված տպավորություններով.
Լալա Բադոյան. Ամբողջ ստեղծագործությունը ծաղր էր, քմծիծաղ, դառը հեգնանք գործող կարգերի նկատմամբ: Այստեղ մարդիկ անդեմ էին և ոչ մի արժեք չունեին: Նրանք իրենց հասանելիք կյանքը չէին ապրում, այլ ամեն օր մահանում էին այդ կյանքով. նրանց մեջ մեռնում էր մարդկային ցեղատեսակը:
Անժելա Գրիգորյան. Գուրգեն Մահարու «Ծաղկած փշալարեր»-ը, աքսորավայրը նկարագրող այս պատումը գրված է դրական, անչար նոտաներով, որոնք հստակ պատկերացում են տալիս այդ տարիներին կատարվող դեպքերի ու իրականության մասին, սակայն չեն լարում ու չեն կաշկանդում քեզ: Թվում է՝ մարդն աքսորավայրում չի չարանում իրեն կեղեքողների և չարագործների հանդեպ, ոմանց մոտ չարությունը գալիս է հետո, երբ վերադառնում են մարդկանց աշխարհ: Գիրքը կարդալիս անընդհատ համեմատականների էի անցկացնում Իմրե Կերտեսի «Անբախտության» հետ: Գուրգեն Մահարու վեպը, սակայն, ավելի լուսավոր և լավատեսական է, և շեշտադրվում են ճամբարային կյանքի համեմատաբար լուսավոր կողմերը՝ հենց համեմատակ երջանկությունը՝ դժբախտ, բայց տակավին սերեր, մարդկային երազներ և այլն:
Անի Գասպարյան. «Ծաղկած փշալարեր» վեպը, չնայած աքսորի ընթացքում հերոսների կյանքի տաժանելի պայմաններին, ի ցույց է դնում այնպիսի կարևոր արժանիքներ, ինչպիսին են սերը, ընկերությունը և բարությունը: Բախտի քմահաճույքով հայտնվելով սիբիրյան միևնույն ճամբարում և կիսելով առօրեական ծանր հոգսերը՝ նրանք ապրում են հարազատների նման, անկախ ազգային պատկանելիությունից (հային բնորոշ լավագույն մարդասիրական հատկանիշներով օժտված Աշոտ դային. գերմանացի քանդակագործուհի Լյուդմիլա Շարթը, ադրբեջանցի Մամոն, լիտվացի Իոանեսը և այլն): Իզուր չէ նաև, որ հեղինակը շեշտը դնում է սիրո վրա: Երբեմն ամենաբուռն սերն էլ կարող է ժամանակի ընթացքում կենցաղային հոգսերի հետևանքով անհետանալ: Սակայն Մամոյի և Լյուդմիլայի սերը ծնվում է կենսական շատ ծանր պայմաններում, հետևաբար շատ ավելի ուժգին է և հարատև:
Գոհար Ավագյան. Վեպը ինքնին հարաբերակցություն է ազատության ու բռնության։ Հոգեպես ազատ մարդիկ, ովքեր դարձան բռնության զոհը։ Վեպն աչքի է ընկնում ծաղրով ու հեգնանքով։ Երբ հերոսները նույնացնելով ողբերգությունն ու կատակը ծիծաղում են իրենց բաժին ընկած բախտի վրա, թերևս որ չլացեն։ Իդեալների տարբերություն,եթե փշալարերից այս կողմ իդեալ է համարվում արվեստը ու մարդիկ ձգտում են դրան,ապա փշալարերից այն կողմ ոչինչ չկա բացի մոլորությունից ու քաոսից, քանի որ առաջնորդները իրենք ոչ այլ ինչ են, քան մոլորյալներ։ Երբ մարդը դարձել է խաղալիք գաղափարի ձեռքում, երբ քո ազատությունը համեմատական է, երբ երջանկությունդ է համեմատական, երբ համեմատականության մեջ կյանքը կորցրել է իրեն, առհասարակ բոլորիս երջանկությունն է հարաբերական, չափերն են տարբեր երևույթների, բայց տառապյալները մեզնից լավ գիտեն թե ինչ է երջանկությունը։ Երբ մարդիկ բաժանվում են երկու մասի՝ ողբերգականների ու ծիծաղելիների։ Իսկ մարդուն այլ բան չի մնում քան անել գործեր, որոնց համաձայն չէ և անել, քանի որ հիվանդ է ինքնին արդարությունը... ու մի գիտակցում. մահիցդ հետո կմնա միայն այն թիվը, որով քեզ կոչում էին, իսկ անունդ լսելը բաղձալի երազանք էր... իրոք, մտածելու շատ բան կա, խոսելու՝ ոչինչ։ Եթե ինձ հարցնեն թե ինչ է ինձ համար «Ծաղկած փշալարեր» վեպը, պատասխանը կլինի՝ սեր։ Այս վեպը սկզբից մինչև վերջ սեր է՝ իր հեգնանքով ժողովրդի հոր ու հումանիզմի, և նույնիսկ սեփական ես-ի նկատմամբ, սեր է առաջին բառից մինչև վերջինը, որովհետև մարդն իր էությամբ փշալարը ծաղկեցնել գիտի, ու ոչինչ որ երգը արյունոտ է ու ժանգոտ, ոչինչ, որ արյունը սև է, մարդկային հոգին երգել գիտի՝ կարոտ հացի, ջրի ու ջերմության, այն միևնույնն է ձեռք է մեկնում սիրուն, որ դուրս գա ճահճից, որ ջերմացնի։ Ու այդքան տառապանքների մեջ, մարդը սկսում է զգալ երջանկության իրական համը։ Երբ անձնական կյանքի առանձին դրամաներ՝ միմյանցից տարբերվող մարդիկ, հայտնվել են մի վայրում, ուր կյանքը ստիպել է նրանց տեսնել երջանկություն ամենափոքրի մեջ, այլևս կապ չունի կրոն, մասնագիտություն, ինտելեկտ, բոլորն այստեղ մարդիկ են, ովքեր ունեն հավատ։Գրքում հեղինակն աչքի է ընկնում ոչ թե իր փիլիսոփայությամբ, այլ իմաստությամբ, մի իմաստությամբ, որը կյանքի փորձի արդյունք է, գիրքը սովորեցնում է գնահատել, սովորեցնում է երջանիկ կյանքի արվեստը։ Սիրո հասարակ դրսևորում՝ վերջին կտոր կարտոֆիլը տալով սիրելիին, էլ ինչ է անհրաժեշտ... Ամենատպավորիչ տողը՝ «Քնած կալանավորները մեծամասամբ ժպտում են»:
Սյուզաննա Մանուկյան. «Սա մի ահավոր, սպանիչ լինելու չափ ձգձգված, բայց խորապես շեքսպիրյան ողբերգություն է...»,-գրում է Մահարին: Ի տարբերություն շեքսպիրյան ողբերգության, այստեղ դատապարտված էին մի քանի միլիոն անմեղ մարդիկ: Մարդիկ, ովքեր ծանր դրության մեջ անգամ չէին կորցրել ՄԱՐԴկայինը: Մարդիկ՝ «դեղձանիկներ» ու «ագռավներ», ովքեր չէին կորցրել ապրելու բերկրանքն ու ամենափոքր ազատությանն էլ գովերգում էին «... Օրհնյա՜լ լինես դու, կյա՜նք»-ով: Մարդիկ, ովքեր ազատազրկման մեջ էլ գտել էին ազատության մի քանի հնարավորություններ. ՍԵՐ. արգելված, սակայն մեծ համարձակություն պահանջող, համարձակություն, որը մնացել էր մարդու փշրված հոգուց... սեր, որը հաղթահարել էր բոլոր «Չի՛ կարելի»-ների սահմանը: ՀԻՇՈՂՈՒԹՅՈՒՆ. որը Մահարուն տանում էր առաջ ու հետ՝ ժամանակի, ազատ օրերի ու կալանավորման սկզբի մեջ: Հիշողություն, որն առանց թույլտվության հիշեցնում էր ամեն անցած օրվա դառնությունը... հիշողություն, որը բորբոքում էր ոչ միայն մարմնի, այլև հոգու սպիերը: Համեմատական կամ հարաբերական երջանկություն, ի՞նչ է այս... Այն է, երբ մեկուկես տարի բանտում մնալուց հետո մարդուն՝ «նախկին մարդուն» տանում են աքսորավայր: ԵՐՋԱՆԿՈՒԹՅՈՒՆ, երբ մարդկանց՝ համեմատաբար երջանիկներին չեն գնդակահարում, այլ տանում են աքսոր... Կեցցե՛ մարդասիրությունը... հու՛մ... հու՛մ... հումանիզմը: Ու չնայած այս ամբողջ սահմռկեցուցիչ իրողությունների վիպակը չի կարելի համարել ողբերգ՝ կա համեմված հումոր, որը բնորոշ է կյանքի հանդեպ չչարացած Մահարուն: Վիպակ-հավերժ հուշարձան, այն բանի, որ մեղավոր չեն մարդիկ՝ բանտապետերն ու բանտարկյալները ... «մարդիկ չար են՝ հակառակ իրենց կանմքի, իրենց խմորի», իսկ մեղավորը, մեղավորը նա է՝ «հիվանդ արդարություն»-ը:
Սուսաննա Խլոյան. Գիրքը ստիպում է հավատալ, որ, ի վերջո, նույնիսկ ամենավատ պայմանները կամ տանջանքները չեն կարող սպանել մարդու մեջ ամենախորը բնակեցում ունեցող զգացմունքը՝ սերը: Սակայն կա նաև հակասական մեկ այլ գաղափար, որը դուրս է մարդկային երևակայությունից. պատմական տվյալ ժամանակաշրջանում վաստակավաոր մարդկանց, որոնք ազնվորեն ծառայել են իրենց երկրին ու ժողովրդին: Ինչու՞ են այդպիսի տաժանակիր պատժի ենթարկել: Այսպիսի պայմաններում թույլ մարդիկ են կոտրվում բարոյապես: Մահարու հերոսներին անմարդկային պայմաններում պահպանում էր իրենց մարդկայնությունը: Մարդկային հոգիները իրենց ջերմությամբ կարող են անգամ փշալարերը ծաղկեցնել:
Հասմիկ Գաբրիելյան. Ինձ համար Գուրգեն Մահարու հետևյալ գործն այնքան արժեք չէր ունենա, եթե համակենտրոնացման ճամբարի անասելի դաժան ու աննկրգրելի պայմանների նկարագրությունները հեղինակը զուգորդած չլիներ մարդկային ամենանուրբ զգացմունքներին։ Մահարու հերոսները չէին մոռացել մարդկայինը` սիրելը։ Վեպը ևս մեկ անգամ արտացոլում է հենց հայի, նույնիսկ անմարդկային պայմամներում ստեղծելու, արարելու ու մարդ մնալու միտումը։
Հ.Գ. Ակումբի հաջորդ հանդիպումը տեղի կունենանոյեմբերի 12-ին, որտեղ կքննարկվի Ալբեր Քամյուի «Ժանտախտը» ստեղծագործությունը:
Դիտեք ավելին Գրքամոլ Ակումբ բաժնում
մեկնաբանություններ