Զարբաբ Յան «Հանճար»

Երբեք չեմ կարող մտքիցս հանել այն օրը, երբ հանդիպեցի նրան: Ամառային ոչնչով աչքի չընկնող մի օր մեկնել էի Լոռու գյուղերից մեկը: Ինձ հարկավոր էր հանդիպել գյուղացիներից մեկին և նրան մի փոքրիկ ծածկույթ փոխանցել: Լսել էի, իհարկե, գյուղական հյուրասիրության մասին, սակայն երբեք առիթ չէր եղել դրա մասնակիցը դառնալու: Մոտ 45-50 տարեկան տղամարդ էր Աշոտը, ում արտաքինը միանգամայն անկեղծորեն խոսում էր նրա գյուղական կյանքի և ապրելակերպի մասին: Տենելով ինձ և ընդունելով ձեռքիս կապոցը՝ նա հրավիրեց ինձ իր տուն՝ մի-մի բաժակ օղի կոնծելու: Սովորաբար նման դեպքերում ես հրաժարվում եմ կամ գոնե մի փոքր թանկացնում եմ ինձ, սակայն այդ օրն առանց վարանելու համաձայնում եմ: Չգիտեմ՝ ինչն էր պատճառը, կամ սովածությունը, կամ Աշոտի հայացքում թաքնված պարզությունն ու անկեղծությունը: Դե դա արդեն այդքան էլ կարևոր չի: Ընդամեն երկու րոպեից նրա տան շեմին էինք: Դեռ ներս չմտած՝ Աշոտը միանգամից բղավեց.
-Աղջի կնի՛կ, սեղա՛ն քցի: Ինձ ուղեկցեց ճաշասենյակ, որտեղ նրա կինն արդեն սփռոց էր գցում սեղանին: Ես սոված փորով անհամբեր սպասում էի հյուրասիրությանը և երևակայում էի, որ սեղանը շուտով պիտի լցվի քամած մածնով, գյուղական պանրով, կարագով, ղավուրմայով և նմանատիպ այլ բաներով: Սակայն սպասումներս այդքան էլ չարդարացան, քանի որ չնայած սեղանից չէր բացակայում նաև գյուղական սննդամթերքների տարրը, սակայն ընդհանուր առմամբ այն մեզ համար բավականին սովորական մի սեղան էր՝ երկու տեսակ երշիկեղենով, սալաթով, տապակած կարտոֆիլով, Կոկա-Կոլայով և այլն: Ալկոհոլային խմիչքի բավականին մեծ տեսականի առաջարկվեց ինձ՝ թթի օղի, հոնի օղի, գործարանային օղի, գինու և կոնյակի մի քանի տեսակներ: Ընտրությունս կանգ առավ թթի օղու վրա: Տանտերը խմում էր առանց դադարի, բաժակը բաժակի վրայից: Ոչ մի պատառ առանց օղու կուլ չէր տալիս: Ու այդքանից հետո էլ ընդհանրապես չէր զգացվում, որ նա մի կում ալկոհոլ է օգրագործել: Իսկ իմ գլուխը երրորդ բաժակից հետո արդեն որոշակի պտույտներ էր գործում: -Էս էլ մեր կյանքը,- սիրում էր կրկնել Աշոտը:
- Ինչ աշխատում, էն էլ ուտում ենք: Բա գիտես՝ ոնց: Դու կե՛ր, կե՛ր, մի՛ խոսա: Ես կխոսեմ: Աշխատանքն ա միակ բանը, որը փոր ա լցնում: Թե չէ մնացած բաները սուտ ա: Էդ ձեր քաղաքներում բիզնես են անում, ինչ են անում: Սաղ սուտ ա: Էդ բիզնեսը չի կշտացնում, որովհետև չես էլ սովածանում: Կյանքն անիմաստ ա անցնում:
-Իսկ Ձեր կյա՞նքը:
-Դե, տղե՛ս, իմ կյանքի իմաստը ես գտել եմ: Իմ կյանքի իմաստը դեռ նախապապերս են գտել: Աշխտանքն ա, որը սերնդեսերունդ փոխանցվում ա: Արդար աշխատանքը ու էն սերունդը, որ պիտի թողենք մեզանից հետո: Դրանից հետո կարաս հանգիստ սրտով մեռնես, Աստծո դրախտում տեղդ պահած ա, կարաս չմտածես:
-Ու՞մ եք փոխանցելու գործը: Որդի ունե՞ք:
-Է՜, տղա ջան, ավելի լավ էր՝ չունենայի: Ընդամենը մի հատ լակոտ ունեմ, էն էլ մարդ չի մեծանում: Խելքը տվել ա ես շատ գիտեմ՝ ինչերին: Այս ասելուց հետո հայացքն ուղղեց դեպի ճաշասենյակից դուրս տանող դռներից մեկն ու բղավեց.
-Արշո՛, արի՛ ստե, ա՛յ անշնորհք լակոտ: Շու՛տ արա: Մի քանի վայրկյան հետո դուռը բացվեց, և երևաց մոտ 14-15 տարեկան մի երիտասարդ՝ սովորական սպորտային հագուստով, որպիսզին սովորաբար միայն տանն են հագնում, կիսամաշ հողաթափերով և ձմեռային տաք գլխարկով՝ չնայած, որ տանը ջերմաստիճանը բավականին բարձր էր:
-Էս ա, էս էլ լակոտս: Անբաշարի մեկն ա: Մի օր չէղավ՝ գա, ասի՝ պապ ջան, արի՛ մի բանով օգնեմ: Դպրոցից տուն ա գալիս ու մինչև քնելը փակվում ա իրա սենյակում, Աստված գիտի՝ ինչով ա զբաղվում: Ախպերս ռսների երկրից մի հատ քառակուսի բան ա ուղարկել, դրանով կարում են էդ ձեր ինտերնետը մտնեն: Սաղ օրը մտնում ա, դուրս չի գալիս: Չեմ կարում խելքի բերեմ: Ես նոր էի սովորել քայլելս, հերս տանում էր արտերը, օրերով տուն չէր բերում: Իրա տարիքում հորս իսկի չէի թողնում տնից դուրս գա: Ես ու ախպերս սաղ գործը մեր վրա էինք վերցրել: Արշոն, գլուխը կախ, լուռ լսում էր հոր խոսքերը, սակայն ամոթի նշյուլ անգամ չէի նկատում նրա հայացքում: Երևի արդեն սովոր էր նման տեսարանների կամ իր արարքների մեջ ամոթալի ոչինչ չէր տեսնում:
-Լավ, բարձրացրու՛, բարձրացրու՛ բաժակդ,- շարունակեց Աշոտը,- էս էլ խմենք, որ սենց դժբախտություն ոչ մեկին բաժին չընկնի: Գնա սենյա՛կդ, ա՛ լակոտ: Այսպես էլ չհասկացա՝ թե ինչու կանչեց որդուն մեզ մոտ: Միգուցե այդպես նա փորձում էր ազդել որդու վրա, հասկացնել, որ բոլորի առջև ամոթով կմնա, եթե խելքի չգա: Միգուցե պատճառը բոլորովին այլ էր, սակայն ես այն այդպես էլ չհասկացա: Ճաշից հետո Աշոտի կինը հաշված վայրկյանների ընթացքում հավաքեզ սեղանի վրայի եղած-չեղածն ու սուրճի սեղան գցեց մեր առաջ: Այն անընդհատ հարստանում էր նորանոր քաղցրավենիքներով և մրգի տեսականիով, սակայն այլևս դրան ուշադրություն չէի դարձնում: Ուշքն ու միտքս արդեն լքել էին ճաշասենյակը, անցել այն կիսամաշ, երբեմնի սպիտակ ներկից գրեթե զրկված դռան միջով ու լուռ հետևում էին երիտասարդի շարժումներին այնքան ժամանակ, մինչև որոշեցի նաև ֆիզիկապես հանդիպել նրան:
-Կարո՞ղ եմ խոսալ Ձեր տղայի հետ:
-Ի՞նչ օգուտ, ա՛յ բալամ: Կարմիր կովը կաշին չի փոխի:
-Պազրապես ուզում եմ խոսել:
-Է, հա՛, ուզում ես, խոսա: Ո՞վ ա քո ձեռքից բռնել: Հենա, իր սենյակում էլի մի հիմարությամբ զբաղվում ա հաստատ: Արագորեն վեր թռա տեղիցս և մոտեցա դռանը, ուր քիչ առաջ կորավ երիտասարդը: Կամաց բացեցի այն և ներս մտա: Սա մի չափազանց փոքր, բայց միևնույն ժամանակ բավականին հարմարավետ սենյակ էր: Կիսամութ էր, սակայն լույսի կարիք այդքան էլ չէր զգացվում: Այն, ինչ տեսա այդ սենյակում, ինձ ստիպեց որոշակի ժամանակ ապշած ու քարացած մնալ տեղում: Ոչինչ չէի խոսում, որովհետև ուղեղս զարմաքից ուրիշ ոչնչի վրա չէր կարողանում կենտրոանալ: Սենյակի պատերը ոչ ներկված էին, ոչ պաստառապատ (համենայն դեպս, եթե նույնիսկ այսպիսին էին, ես դա երբեք չէի իմանա): Դրանք ամբողջովին ծածկված էին այնպիսի անձանց դիմանկարներով, որոնք փոխել են պատմության ընթացքը, կամ, ավելի ճիշտ, փոխել են միտքը պատմության: Բացի դիմանկարներից պատին երևում էին հարյուրավոր մեջբերումներ, արտահայտություններ, որոնք փոխել են հազարավոր ճակատագրեր, հազարավոր մարկանց կյանքեր: Այնտեղ էին Սևակը, Չարենցը, Րաֆֆին, Փարաջանովը, Դոստոևսկին, Բուլգակովը, Նիցշեն, Հեմինգուեյը, Դալին և շատ-շատերը, որոնք ոնչով չեն զիջում թվարկվածներիցս և ոչ մեկին:
-Ո՞վքեր են,- հնչեց իմ առաջին հիմար հարցը:
-Նրա՞նք: Իսկ դու ո՞վ ես:
-Ես... Ես... Այդ հարցից մի պահ ուշքի եկա, նայեցի նրան: Արշոն իր հարցի պատասխանին ասես չէր էլ սպասում: Նա իր iPad-ով ինչ-որ խաղ էր խաղում. կարծես չէր էլ նկատում իմ ներկայությունը:
-Ես ուղղակի... Հյուր եմ: Բոլորին ճանաչու՞մ ես:
-Եթե չճանաչեի, ինչու՞ էի պատերից նկարները կախում:
-Ծանո՞թ ես նրանց աշխատանքներին:
-Ավելի քան...
-Իսկ հայրդ գիտի՞ այս ամենի մասին:
-Բա ոնց: Գիտի, բայց իրա համար էս ամեն ինչը դատարկաբանություն ա: Ինքն ասում ա, որ սրանով ես տղամարդ չեմ դառնա կյանքում:
-Դե, ինչ-որ տեղ համամիտ եմ նրա հետ:
-Դու՞ էլ: Ուրեմն ինչու՞ եկար:
-Ես նկատի ունեմ, որ միայն կարդալով ու ուսումնասիրելով շատ բանի չես հասնի կյանքում:
-Ես միայն կարդալով չեմ ապրում: Կարդալն իմ կյանքի մի մասն ա կազմում միայն:
-Ուրե՞մն...
-Ես գրում եմ, ստեղծագործում:
-Իրո՞ք: Ինչե՞ր ես գրում:
-Ամեն ինչ: Բանաստեղծություններից սկսած մինչև վեպեր:
-Նույնիսկ վե՞պ: Քո տարիքու՞մ:
-Շուտով երկրորդ վեպս պատրաստ կլինի:
-Իսկ երբվանի՞ց ես ստեղծագործում, քանի՞ տարեականից:
-Արդեն մոտ 5-6 տարի:
-Այո՛, բավական վաղ ես սկսել: Իսկ հայրդ...
-Պապան դեմ ա: Վերջերս նույնիսկ ստիպված եմ էղել խաբել նրան, ասել, որ այլևս չեմ գրում: Իր համար սա պարզապես հիմարություն ա, ժամանակի կորուստ: Երևի ես ավելի լավ կանեի, եթե հետևեի նրա խորհուրդներին: Հիմա ինձ նման ձևով չէր վերաբերվի:
-Ես կխոսեմ նրա հետ:
-Ի՞նչ պիտի խոսես: Ուզում ես դու էլ նրա աչքից ընկնե՞ս: Հարկավոր չի: Նա քո իմացած մարդկանցից չէ: Ընդհանրապես գյուղի մարդիկ փոքր-ինչ այլ են: Դրա մասին, իհարկե, շատերն են խոսում, բայց քեզ համար դրանք երևի բառեր են:
-Դու գյուղից դուրս եկե՞լ ես:
-Երբեք: Միշտ ուզել եմ Երևան գալ, բայց նույնիսկ Վանաձոր ոտք չեմ դրել, որ ընդամենը մի քանի կիլոմետր է այստեղից հեռու: Ես գիտեմ, որ մենք տարբեր ենք, որովհետև կարդացել եմ քաղաքի մարդկանց մասին, որովհետև կարդացել եմ, թե նրանք ինչ են գրում, ինչպես են գրում: Իսկ մենք... Մենք ուրիշ ենք:
-Չէ՛, այս հարցում դու սխալվում ես: Մենք բոլորս էլ մարդ ենք, և եթե դու այլ միջավայրում ես մեծացել, դա չի նշանակում...
-Դա նշանակում ա, էն էլ ոնց ա նշանակում: Այս խոսքերից հետո նա մի կողմ դրեց իր iPad-ը և վերջապես հրավիրեց ինձ նստելու: Ապա դուրս եկավ սենյակից և իր հետ մեկ շիշ Կոկա-Կոլա ու երկու բաժակ բերեց:
-Սիրում եմ Կոլա,- մուգ կարմիր հեղուկով լցված բաժակն ինձ հրամցնելով՝ ասաց Արշոն,- աշխարհի ամենամեծ աֆերան, որին բոլորս խաբնվել ենք: Աշխարհում ոչինչ, լինի դա կրոն, գաղափարախոսություն կամ ցանկացած այլ բան, չկարողացավ համայն մարդկությանն այնպես համախմբել, ինչպես դա արեց Կոլան: Արդյո՞ք դա քիչ է այս ըմպելիքն աստվածացնելու համար: Բայց դա մի կողմ: Որտե՞ղ էինք կանգ առել: Ես անընդհատ ավելի ու ավելի է զարմանում այդ երիտասարդի մտքերի ընթացքի վրա: Ինձ անհավանական էր թվում, որ իր տարիքի երիտասարդը կարող է նմատաիպ գաղափարներ արտահայտել կամ ընդհանրապես որևէ տեղեկություն ունենալ դրանց մասին:
-Եթե մենք բոլորս էլ մարդ ենք, դա դեռ չի նշանակում, որ նույնն ենք: Մենք չենք որոշում՝ ինչպիսին պիտի լինենք, որոշում է միայն այն միջավայրը, որում մեծանում ենք մենք: Համենայն դեպս դու ինձանից լավ կիմանաս դրա մասին:
-Սիրահարվա՞ծ ես:
-Չէ՛, ես հո գիժ չեմ:
-Սիրու՞ն ա:
-Շատ: Բայց ինքը...
-Քեզ չի սիրում:
-Չէ՛, չի սիրում:
-Ձեր դասարանի՞ց ա:
-Չէ՛, զուգահեռ դասարանից: Ինքը գիտի... Որ... Դե... Հասկացար...
-Գիտի, որ սիրում ես:
-Հա՛... Բայց... Բայց ինքն ընկեր ունի: Ու... Ես էլ նույնիսկ իրա կողքով չեմ քայլում:
-Դու՞ ես ասել, որ սիրում ես:
-Չէ... Ինքը...
-Ոչինչ, կասես, դրա ժամանակն էլ կգա:
-Դու քանի՞ տարեկան ես:
-Ե՞ս... 20:
-Փաստորեն այդքան էլ մեծ չես:
-Փաստորեն չէ՛:
-Ես ուղղակի տենց բաներից գլուխ չեմ հանում: Չեմ հասկանում, ինչու՞ ինձ չեն սիրում: Ինչու՞ աղջիկների համար ես...
-Դու ուրիշ ես:
-Հետո ամեն ինչ կփոխվի, չէ՞: Հետո ինձ կսիրեն: Մի վայրկյանում այն երիտասարդը, ով իմ առջև նստած էր որպես բնության մի ֆենոմեն, ում միտքը աշխատում էր իրենից մի քանի անգամ ավելի հասուն մարդու ուղեղի նման, վերածվեց միամիտ մի երեխայի, որը նայում էր այս կամ այն երևույթին և հարցերի օգնությամբ փորձում ճշտել, թե ինչ են դրանք իրենցից ներկայացնում:
-Գիտե՞ս՝ քեզ ում եմ նմանեցնում,- ժպտալով հարցրեցի ես:
-Չեմ էլ պատկերացնում:
-Լևոնին, այն հայտնի արտիստին: Նա մի քանի վայրկյան լուռ նայեց ինձ, ապա քմծիծաղով ասաց. -Չէ՛, ես հաստատ սիրո համար կյանքս չէի կործանի:
-Դու համոզվա՞ծ ես, որ նա սիրո համար կործանեց իր կյանքը:
-Բա էլ ինչի՞:
-Չգիտեմ, միգուցե պարզպես հանգամանքները բերեցին դրան:
-Չէ՛, եղբա՛յր, մեկ ա, չես համոզի: Ես այդ կերպարի հետ ընդհանուր ոչինչ չունեմ:
Ես այլևս ոչինչ չասացի, պարզապես մեկ օր ժամանակով վերցրեցի նրա ստեղծագործություններից մեկը (նա ինձ տվեց իր վեպը, որը գրել էր 13 տարեկան հասակում) և մի քանի րոպե հետո հեռացա գյուղից: Իսկ վեպը... Դա պարզապես վեպ չէր, այլ մի ամբողջ փիլիսոփայական մտքերի հավաքածու, ինչքան որ կարող էր վերարատադրել 13-ամյա երիտասարդը: Այն գրված էր այնպիսի թեթևությամբ, այնպիսի պարզությամբ, որ հաշված րոպեներ պահանջվեցին, որպեսզի ընթերցեմ ամբողջ 300 էջը: Ես այն ընթերցեցի 3 կամ 4 անգամ, որից հետո, երբ հասկացա, որ արդեն լուսացել է, միանգամից վազեցի ավտոբուսի կայարան և ուղևորվեցի դեպի գյուղ: Աշոտն, ինձ տեսնելով, իհարկե, զարմացավ, սակայն չկորցնելով իրեն՝ միանգամից առաջարկեց սեղան նստել: Ես քաղաքավարի ներողություն խնդրեցի, որ առայժմ ստիպված եմ մերժել իր առաջարկը, ապա խնդրեցի, որպեսզի ինձ ուղեկցի որդու մոտ:
-Արշոն հիմա ստեղ չի:
-Ու՞ր ա: Շուտ կգա՞:
-Մի քանի օրից: Դաշտերում ա:
-Բայց...
-Ի՞նչ բայց: Արդեն վաղուց ժամանակն էր:
-Չի կարելի մարդուն ստիպել:
Բայց պարզվեց, որ ոչ ոք Արշոյին չէր ստիպել գնալ աշխատելու: Ինքն էր առավոտյան արթնացել ու հայտարարել, որ պատրաստվում է այդուհետ աշխատել: Խնդրեցի, որպեսզի Աշոտն ինձ ուղեկցի որդու սենյակ: Ես սպասում էի, որ այնտեղ որևէ փոփոխություն կլինի, սակայն ամեն ինչ նույնն էր, բացակայում էր միայն Արշոն: Ես դրեցի նրա վեպը սեղանին, բացեցի առաջին էջը, վերցրեցի գրիչն ու գրեցի. «Վեպդ կարդալուց հետո ես կպատասխանեմ քո հարցին. քեզ չեն սիրի, ոչ հիմա, ոչ էլ հետո, դու դրա համար չես աշխարհ եկել»: ***** Ընդամենը մի քանի օր առաջ էր: Քայլում էի մայրաքաղաքի փողոցներից մեկով, և մի տոնավաճառի կողքով անցնելիս աչքիս տակ ընկավ մի երիտասարդ, ով բանջարեղեն էր վաճառում: Դա Արշոն էր, բայց ոչ այն Արշոն, ում ես հանդիպել էի շուրջ 3 տարի առաջ: Դա մի կոպտացած ու սևացած դեմքով, հայացքի գռեհիկ արտահայտությամբ տղամարդ էր, ով ասես ծնվել էր գյուղացու աշխատանք կատարելու համար միայն: Ես հաստատուն քայլերով մոտեցա նրան՝ իմ մեջ կուտակված բոլոր հարցերն ուղղելու և վերջապես սպառիչ պատասխաններ ստանալու նպատակով, սակայն ճանապարհի կեսից կտրուկ կանգ առա: Ինձ համակեց մի այլ զգացմունք, և հանկարծ մի անհասկանալի մեղք իջավ սրտիս: Ես չէի կարող մոտենալ, որովհետև մեղավոր էի, մեղավոր, որ թողեցի նրան այնտեղ՝ գյուղում, ուր իր տեղը չէ և երբեք էլ չի եղել, սակայն ի՞նչ կարող էի անել: Ոչինչ էլ չէի կարող անել, բայց պարտավոր էի: Այդպես էլ նրան չմոտեցա, որովհետև գիտեի. ոչինչ էլ չի փոխվել նրա կյանքում: Նա առաջվա պես միայնակ է, առաջվա պես տխուր ու մտախոհ: Միգուցե շուտ ամուսնանա, բայց ոչ նրա հետ, ով կսիրի իրեն, այլ պարզպաես իր գյուղի ադաթների համաձայն իր հայրը կպայմանավորվի մեկ այլ ընտանիքի հոր հետ և վերջ... Եթե դա էլ լինի, նա վերջնականապես կկորչի, կմարի այն աստղը, որ փայլում էր մի քանի տարի առաջ, հողին կհավասարվի մի տաղանդ, միգուցե նաև հանճար: Միգուցե երբեք էլ չիմանամ դրա մասին... ****** Հենց այս էր, որ իմ մեջ արթնացրեց մի փափագ, որն իմ մեջ արդեն վաղուց, շատ վաղուց էր ծնվել: Չգիտեմ՝ ինչու կամ ինչպես, բայց ես չեմ թողնի, որ հանգչի այդ հանճարը: Մենք ամեն մեկս մի բանի համար աշխարհ ենք գալիս, և ցավալի կլիներ, որ գնայինք աշխարհից՝ առանց կատարելու մեր առաքելությունը: Ես գիտեմ, որ Արշոն ծնվել է մարդկային մտքի զարգացման, մտքի թռիչքի համար, միգուցե նա ծնվել է մեր գրականության համար, նրան բնությունը տվել է այդ տաղանդը: Իսկ ինձ բերեց նրա մոտ, որպեսզի ես հանեմ նրան այն ծանծաղուտից, որը փակում է նրա առջև հանճարի ճանապարհը: Ինձ բնությունը չտվեց տաղանդ, շնորհք չընձեռեց, չտվեց աշխատասիրություն և համակրելի ոչինչ՝ սերունդ շարունակելու համար: Եվ ահա, ես գտնում եմ այն, ինչը կարող է հանել իմ կյանքը անիմաստության խորխորատներից: Ես կգտնեմ նրանց, ովքեր պիտի ապրեն, ովքեր դարերի համար են ծնված: Միգուցե այսօր չէ, նույնիսկ վաղը չէ, բայց կգա օրը...