Անտուան դը Սենտ-Էքզյուպերի «Մարդկանց Երկիր»

Գիծը

► Մարդը բացահայտում է ինքն իրեն, երբ ուժերն է բացահայտում խոչընդոտի հանդիպելիս։

► Ցանկացած տեսարան իմաստավորվում է միայն այն ժամանակ, երբ դրան նայում ես որոշակի մշակույթի, քաղաքակրթության, որոշակի մասնագիտության տեսանկյունից։

► Երբեմն քեզ կարող են խանգարել ամպրոպը, մառախուղը, ձյունը։ Այդ ժամանակ փորձի՛ր մտածել բոլոր նրանց մասին, ովքեր քեզնից առաջ անցել են այդ ամենի միջով, և պարզապես ասա՛ քեզ, որ այն, ինչ հաջողվել է մյուսներին, քե՛զ էլ կհաջողվի։

► Ծեր բյուրոկրատ, իմ ընկեր, որ նստած ես այստեղ՝ իմ կողքին, քեզ ոչ ոք երբեք չի դրդել փախուստի դիմել, և դա քո մեղքը չէ։ Դու կառուցել ես քո խաղաղությունը՝ ցեմենտով խծուծելով բոլոր ելքերը դեպի դուրս, ինչպես տերմիտներն են բոլոր անցքերը փակում։ Դու ծվարել ես քո քաղքենիական ապահովության գրկում, գավառական կյանքի միապաղաղ սովորությունների, ծեսերի հեղձուցիչ մթնոլորտում՝ այդ խախուտ պարիսպը կանգնեցնելով ընդդեմ քամիների, ջրհեղեղների ու աստղերի։ Լուրջ խնդիրները քեզ ամենևին չեն հուզում, առանց այն էլ քեզ համար բավական դժվար է եղել մարդկային քո կերպը մոռանալ։ Դու թափառիկ մոլորակի բնակիչը չես, դու քեզ չես տալիս հարցեր, որ կմնան անպատասխան, դու թուլուզցի մանր քաղքենի ես։ Ոչ ոք չի բռնել քո ուսերից, թափ չի տվել քեզ, երբ դեռ ուշ չէր։ Հիմա չորացել, կարծրացել է այն կավը, որից շինված ես դու, ու այլևս ոչ ոքի չի հաջողվի արթնացնել այն քնած երաժշտին կամ բանաստեղծին կամ աստղագետին, որ գուցե դեռ ապրում էր քո ներսում։

Ընկերները

► Մեզնից ու՞մ է անծանոթ հետզհետե մարող հույսի այդ շողը, րոպե առ րոպե ծանրացող լռությունը, որ նման է ճակատագրական հիվանդության:

► Կյանքը գուցե հեռացնում է մեզ մեր ընկերներից, թույլ չի տալիս մտածել նրանց մասին, բայց նրանք կան, գոյություն ունեն ինչ-որ տեղ՝ լուռ, մոռացված, բայց և այնքա՜ն հավատարիմ: Եվ երբ հանկարծ մի օր մեր ճամփաները խաչվում են, նրանք մեր ուսերից բռնած՝ խնդության ճիչերով թափ են տալիս մեզ: Իհարկե, մենք սովոր ենք սպասել…

► Իսկապես, երբեք ոչ մի բան չի կարող փոխարինել հեռացած ընկերոջը։ Հին ընկերը մի բան է, որ հնարավոր չէ հորինել։ Աշխարհում ոչ մի բան չի հավասարվի համատեղ հուշերին, միասին անցկացրած դժվարին ժամերին, գժտություններին, հաշտեցումներին, հոգու պոռթկումներին։ Այդ ընկերությունները ոչ մի կերպ չես կարող վերստեղծել։ Երբ կաղնի ես տնկում, ապարդյուն է հուսալ, որ շուտով կկարողանաս պատսպարվել նրա սաղարթի ստվերում:
Այդպես է կառուցված կյանքը։ Նախ հարստանում ենք, տարիներ շարունակ տնկում, բայց գալիս են տարիներ, երբ կյանքը ոչնչացնում է մեր ողջ աշխատանքը, տապալում է մեր տնկած ծառերը։ Մեր ընկերները հերթով զրկում են մեզ իրենց սաղարթախիտ հովանուց։ Եվ այդուհետ կորստյան ցավին ծերության թաքուն ափսոսանքն է միախառնվում։

► Գուցե մարդկանց միավորելու մեջ է ցանկացած արհեստի մեծությունը. մեզ տրված միակ ճշմարիտ շքեղությունը մարդկային հարաբերությունների շքեղությունն է։ Աշխատելով բացառապես հանուն նյութական բարիքների՝ մենք մեր ձեռքով սեփական զնդանն ենք կառուցում։ Մեկուսանում ենք մենության մեջ՝ հետներս վերցրած մեր մոխրացող մանրադրամը, որով չենք կարող գնել ոչ մի բան, հանուն որի արժե ապրել։
Եթե հիշողությանս խորքերում սկսեմ այնպիսի հուշեր փնտրել, որ տևական հետք են թողել, եթե ի մի բերեմ այն ժամերը, որ կարևոր են եղել իմ կյանքում, անկասկած միտս կգան այն պահերը, որ ոչ մի կարողությամբ չես գտնի։ Բարեկամությունը փողով չես գնի, չես գնի նվիրվածությունն այն ընկերոջ, որի հետ մեկընդմիշտ կապված ես համատեղ փորձությունների հիշողությամբ:
Փողով չես գնի թռիչքի աստղազարդ գիշերը, անդորրը, մի քանի ժամ տևող գերագույն ազատությունը:
Փողով չես գնի աշխարհի նորածին դեմքը, որ հաջորդում է դժվարին թռիչքին, փողով չես գնի ծառերը, ծաղիկները, կանանց, ժպիտները, որ այգաբացին մեզ վերադարձված կյանքը ներկել է թարմ գույներով, փողով չես գնի աննշան երևույթների այդ համերգը, որ պարգևում են մեզ:

► Վերջապես հանդիպել էինք: Այս կյանքում ի՜նչ երկար ենք քայլում կողք կողքի՝ բանտված լռության զնդանում, կամ ինչ-որ խոսքեր փոխանակելով, որոնք ոչինչ չեն արտահայտում: Բայց վրա է հասնում, ահա, վտանգի ժամը: Եվ մենք ուս ուսի ենք տալիս: Հանկարծ բացահայտում ենք, որ նույն համայնքին ենք պատկանում: Ընդարձակում ենք մեր սահմանները՝ այլ գիտակցություններ բացահայտելով: Լայն ժպիտով նայում ենք իրար դեմքի: Մենք նման ենք ազատագրված կալանավորին, որ զմայլված՝ ծովի անեզրությանն է նայում:

► Քեզ փրկում է քո արած քայլը։ Հետո ևս մի քայլ, ու դա միշտ նույն քայլն է, որ վերսկսում ես․․․

► Հայտնվելով իրադարձությունների կենտրոնում, մարդիկ դադարում են վախենալ։ Վախեցնողը միայն անհայտությունն է։ Իսկ երբ երես առ երես բախվում ես իրադրությանը, այն դուրս է լողում անհայտության մշուշից։

► Մարդ լինել շանակում է պատասխանատու լինել։ Նշանակում է քեզ անհարմար զգալ, երբ բախվում ես ազքատությանը, նույնիսկ այն դեպքում, երբ թվում է՝ քեզնից ոչինչ կախված չէ։ Հպարտանալ ընկերներիդ տարած հաղթանակով։ Ու ամեն անգամ քո քարը դնելիս զգալ, որ նպաստել ես աշխարհի կառուցմանը։

Ինքնաթիռը

► Ինձ թվում է, որ նրանք, ովքեր չափից դուրս սարսափում են տեխնիկական առաջընթացից, խառնում են նպատակներն ու միջոցները։ Նա, ում պայքարի միակ նպատակը նյութական բարիքների ստեղծումն է, ոչինչ չի ստանում, իսկապես, հանուն որի արժե ապրել։ Բայց մեքենան նպատակ չէ։ Ինքնաթիռը նպատակ չէ. այն գործիք է։ Գութանի նման գործիք։

Եթե այն կարծիքին ենք, որ մեքենան փչացնում է մարդուն, ապա մեզ գուցե պակասում է անհրաժեշտ հեռավորությունը՝ մեր ապրած սրընթաց փոփոխությունների մասին դատելու համար։ Ի՞նչ են մեքենայի պատմության հարյուր տարիները մարդու պատմության երկու հարյուր հազար տարիների համեմատությամբ։ Մենք նոր ենք հաստատվել հանքերի և էլեկտրակայանների այս բնապատկերի մեջ։ Նոր ենք դարձել բնակիչները մեր նոր տան, որ դեռ չենք հասցրել շենացնել։ Մեր շուրջն ամեն ինչ այնքան արագ փոխվեց. մարդկային հարաբերություններ, աշխատանքային պայմաններ, սովորություններ։ Մարդկային հոգեբանության ամենաներքին հիմերը սասանվեցին։ Նույնիսկ եթե բառերը նույնն են մնացել, ապա բաժանում, բացակայություն, հեռավորություն, վերադարձ հասկացությունները դադարել են նույն իրողություններն արտահայտել։ Մերօրյա իրականությունը հիշատակելիս մենք օգտագործում ենք մի լեզու, որ ստեղծվել է երեկվա աշխարհի համար։ Եվ մեզ թվում է՝ անցյալն ավելի համահունչ է մեր բնույթին, մինչդեռ իրականում այն ավելի համահունչ է մեր լեզվին։
Յուրաքանչյուր առաջընթաց մեզ քայլ առ քայլ հեռացնում է այն սովորություններից, որ նոր էինք հասցրել ձեռք բերել, և մենք իսկապես տարագիրներ ենք, որոնք դեռևս չեն հիմնել իրենց հայրենիքը։
Բոլորս էլ նորելուկ բարբարոսներ ենք՝ դեռ կախարդված մեր նոփ-նոր խաղալիքներով։ Դա է մեր թռիչքների միակ իմաստը։ Մի ինքնաթիռն ավելի բարձր է թռչում, մյուսն ավելի արագ։ Եվ մենք մոռանում ենք՝ ինչ նպատակով ենք երկինք բարձրացել։ Առայժմ թռիչքն ավելի կարևոր է, քան թռիչքի նպատակը։ Եվ միշտ էլ այդպես է։ Գաղութատիրոջ համար, որ իր կայսրությունն է հիմնում, կյանքի իմաստը նվաճելն է։ Զինվորն արհամարհում է գաղութի մշակին։ Բայց մի՞թե նվաճելու իմաստը հենց այդ մշակին իր հողում հաստատելը չէր։ Այդպես, անձնատուր մեր ձեռքբերումների ոգևորությանը՝ մենք մարդկանց ծառայեցրել ենք երկաթգծի ստեղծմանը, նավթահորերի հարևանությամբ կառուցվող գործարանների շինությանը։ Ու գրեթե մոռացել ենք, որ այդ շինությունները կառուցում ենք, որպեսզի մարդուն ծառայեն։ Նվաճելու ընթացքում մեր բարոյախոսությունը զինվորի բարոյախոսություն էր։ Բայց հիմա պետք է գաղութը բնակեցնել։ Կենդանի շնչով լցնել նոր տունը, որը դեռ դեմք չունի: Առաջինի դեպքում մեր ճշմարտությունը կառուցելն էր, երկրորդի դեպքում՝ բնակվելը։
Մեր տունն անկասկած քիչ֊քիչ ավելի մարդկային դիմագիծ կստանա։ Նույնիսկ մեքենան հետզհետե կատարելագործվելով՝ քողարկվում է իր գործառույթի ետևում։ Ու թվում է՝ մարդու բոլոր արդյունաբերական ջանքերը, հաշվարկները, գծագրերի վրա անցկացրած անքուն գիշերներն ընդամենը հանգել են այդ պարզությանը՝ որպես միակ տեսանելի արդյունքին, ասես բազում սերունդների փորձն է անհրաժեշտ, որպեսզի հետզհետե հղկվի սյան, նավի ստորին մասի կամ ինքնաթիռի իրանի կորը, մինչև հասնենք կնոջ ստինքների կամ ուսի պարզ մաքրությանը։ Արտաքուստ թվում է, թե ինժեներների, գծագրողների, հետազոտական գրասենյակների հաշվարկողների աշխատանքը հղկելու և ջնջելու, այս կամ այն համակցումը պարզեցնելու, թևի գծագրությունը հավասարակշռելու մեջ է, մինչև ինքնաթիռի իրանին ամրացված թևին փոխարինի կատարյալ բացվածք ունեցող մի ձև՝ վերջապես ազատված իր պատյանից, իբրև ինքնաբուխ, առեղծվածայնորեն փոխկապակցված մի ամբողջություն՝ օժտված ներքին այն որակով, որ հատուկ է բանաստեղծությանը։ Ու թվում է՝ կատարելությանը հասնում ես ոչ թե այնժամ, երբ այլևս ավելացնելու ոչինչ չունես, այլ երբ այլևս սրբագրելու ոչինչ չկա։ Հասնելով կատարելության գագաթին՝ մեքենան անհետանում է։
Գյուտի կատարելությունն ու գյուտի բացակայությունը, այդպիսով սահմանակցում են։ Եվ ինչպես գործիքի մեջ է հետզհետե ջնջվել ամեն մի տեսանելի մեխանիզմ, և այսօր այն մեզ համար դարձել է բնական առարկա՝ ծովի ալիքների մեջ հղկած գլաքարի նման, այդպես էլ կարելի է հիանալ այն փաստով, որ իր կիրառության ընթացքում մեքենան մեզ աստիճանաբար ստիպում է մոռանալ իր գոյության մասին։
Մի ժամանակ մենք գործ ունեինք բազմաբարդ գործարանի հետ: Բայց այսօր մոռանում ենք շարժիչի աշխատանքի մասին։ Այն վերջապես համապատասխանում է իր գործառույթին, այն է՝ աշխատել տրոփող սրտի նման, իսկ մենք ուշադրություն չենք դարձնում մեր սրտի աշխատանքին։ Մեր ուշադրությունն այլևս գործիքը չի կլանում։ Գործիքից վեր, գործիքի միջոցով մենք վերագտնում ենք մայր բնությունը, այգեպանի, ծովագնացի, բանաստեղծի բնությունը։
Երկինք բարձրացող օդաչուն հաղորդակցվում է օդի, ջրի հետ։ Երբ շարժիչները սկսում են աշխատել, երբ մեքենան ճեղքում է ծովը, երբ հանդիպելով ուժեղ ալեբախության՝ ջրային ինքնաթիռը զնգում է կոչնակի պես, մարդն իր ցնցվող գոտկատեղի միջոցով կարող է քայլ առ քայլ հետևել նրա աշխատանքին։ Վայրկյան առ վայրկյան նա զգում է ջրային ինքնաթիռի շարժումները, մինչ մեքենան արագություն, թափ է հավաքում։ Նա զգում է, թե ինչպես է տասնհինգ տոննայանոց այդ զանգվածի մեջ հասունանում այն ուժը, որ շուտով երկինքն է ճեղքելու։ Օդաչուն ղեկավարող լծակները սեղմում է ձեռքերի մեջ՝ հետզհետե իր ափերում զգալով այն ուժը, որ տրվում է իրեն՝ իբրև ընծա։ Եվ որքան ավելի շոշափելի է այն դառնում, այնքան ղեկի մետաղական օրգանները վերածվում են այդ զորության սուրհանդակների։ Երբ այն լրիվ հասունանում է, օդաչուն ճկուն մի շարժումով ինքնաթիռը պոկում է ջրից, ասես պտուղը քաղելիս, և մխրճվում է երկինք։

Ինքնաթիռն ու մոլորակը

► Մենք նման էինք այն արքայադստերը, որ մի օր կամեցավ այցելել իր հպատակներին՝ իմանալու, թե գոհ են իր թագավորությունից։ Նրան խաբելու համար պալատականները ճանապարհին ուրախ մի դեկոր տնկեցին ու ստատիստների վարձեցին, որ պարեն։ Նրանց քաշած գծից դուրս՝ նա իր թագավորությունում ոչինչ չտեսավ, այդպես էլ չիմացավ, որ գյուղերում մարդիկ սովից մեռնում էին՝ անիծելով իրեն։

► Մենք զբաղված ենք մեր պատմությունը վերընթերցելով։

► Նստում եմ աղբյուրի մոտ և նայում երիտասարդ աղջիկներին։ Նրանց շնորհագեղ ներկայության շնորհիվ ավելի խորությամբ ես զգում մարդու առեղծվածը։ Մի աշխարհում, որտեղ կյանքն այնքան հեշտորեն փարվում է կյանքին, որտեղ քամու մահճում ծաղիկը գրկում է ծաղկին, որտեղ կարապը ճանաչում է բոլոր կարապներին, միայն մարդն է մենության ապարանքներ կերտում։

► Գիտես, որ գոյություն ունեն այնպիսի վայրեր, որտեղ քեզ տեսնելուն պես՝ մարդիկ կարաբինները դնում են ուսերին։ Գիտես, որ գոյություն ունեն անապատներ, որտեղ մարդիկ քնում են գիշերվա սառցե երկնքի տակ՝ առանց կտուրի, առանց մահճակալի, առանց սավանների...

► Ա՜հ, տան հրաշքը քեզ տրված օթևանը կամ դրա ջերմությունը չէ ու ոչ էլ դրա տերը լինելու գիտակցությունը։ Հրաշքը քնքշանքի պաշարներն են, որ այդ տունը տարեցտարի ամբարել է քո ներսում։

Օազիս

► Ինքնաթիռի պարգևած հրաշքներից մեկն էլ այն է, որ դրա շնորհիվ դուք միանգամից առեղծվածի գիրկն եք սուզվում։ Ձեզ կենսաբանության ուսանող եք զգում, իսկ ինքնաթիռի լուսանցույցի ետևում վխտում է մարդկային կյանքերի մրջնանոցը, և դուք սառը հայացքով դիտում եք հարթավայրի վրա տեղակայված քաղաքները՝ ծվարած աստղաձև ճանապարհների կենտրոնում, որոնք արյունատար անոթների նման դաշտերի կենարար հեղուկը հասցնում են քաղաքներին։

► Հեռավորությունը տարածությամբ չի չափվում։ Մեր այգու ցանկապատը երբեմն կարող է ավելի շատ գաղտնիքներ պարփակել, քան Չինական պարիսպը, և փոքրիկ աղջկա հոգին ավելի պաշտպանված է նրա տևական լռությամբ, քան Սահարայի օազիսները՝ ավազի հոծ շերտերով։

► Գալիս է մի օր, երբ կինն է զարթնում դեռատի օրիորդի մեջ։ Նա երազում է ինչ-որ մեկին վերջապես արժանացնել իր գնահատականին։ Այդ ժամանակ հայտնվում է մի հիմար։ Առաջին անգամ աղջկա այնքան սուր աչքերը խաբում են իրեն և անծանոթի դեմքը զարդարում գեղեցիկ գույներով։ Երբ այդ հիմարը սկսում է բանաստեղծություններ արտասանել, նրան բանաստեղծի տեղ են դնում։ Նրան են ընծայում իրենց սիրտը, որ կուսական անտառ է, նրան, որ միայն մշակված զբոսայգիներ է սիրում։ Եվ հիմարը տիրանում է արքայադստերը ու տանում նրան ստրկության։

Անապատում

► Բայց ես գիտեմ՝ ինչ է մենությունը։ Անապատում անցկացրած երեք տարիներն ինձ սովորեցրել են դրա համը։ Այդտեղ ոչ թե սարսափում ես քարերի մեջ թառամող երիտասարդությանդ համար, այլ բացահայտում ես, որ տնից հեռու՝ ամբողջ աշխարհն է ծերանում։ Ծառերի ճյուղերին հասունացել են պտուղները, հողը ծածկվել է ցորենի հասկերով, կանայք գեղեցկացել են։ Բայց ժամանակն անցնում է, ու պետք է շտապել վերադառնալ... ժամանակն անցնում է, ու դու հեռվում ես... Երկրային բարիքները սահում-անցնում են մատներիդ արանքով՝ անապատի մանրահատիկ ավազի պես։
Սովորաբար մարդիկ չեն զգում՝ ինչպես է ժամանակն անցնում։ Ապրում են՝ պատսպարված իրենց ժամանակավոր անդորրի մեջ։

► Մենք ընդունել ենք խաղի կանոնները, և խաղը մեզ իր դիմագիծն է տալիս։

► Աստված շուտ է զղջում Իր շռայլության համար, ժլատ է։

► Կան հրաշքներ, որոնց մասին ավելի լավ է լռել։ Ավելի լավ է չմտածել, այլապես դադարում ես հասկանալ։ Այլապես սկսում ես կասկածել, որ Աստված գոյություն ունի...

► Նա ծերանում էր։ Իսկ ծերանալով՝ սկսում ես խորհրդածել։

► Նրանք, ովքեր երկար ժամանակ ապրելով հանուն մեծ մի սիրո՝ օրերից մի օր զրկվում են դրանից, երբեմն հոգնում են իրենց վեհության մենավոր փայլից։ Խոնարհաբար մոտենում են կյանքին՝ միջակ սիրո մեջ իրենց երջանկությունը գտնելով։ Նրանց համար քաղցր է հրաժարումը, յուրօրինակ այդ ծառայամտությունը, իրերի հետ կնքած խաղաղ դաշինքը։

► Ամեն անգամ ինչ-որ մեկի մահվան հետ մի անհայտ աշխարհամաս է խորտակվում:

► Լինում են աստվածային փոթորիկներ, որ մի ժամում ջախջախում են մարդու հնձած ամբողջ բերքը։

► Մենության մեջ ոչ մեկին չի հաջողվում խույս տալ վերադարձող հուշերից:

► Կանգնած փոխակերպված անապատի դիմաց՝ ես մանկական խաղերս եմ հիշում, հիշում եմ մեր այգին՝ մութ ու ոսկեզօծ, որ բնակեցրել էինք անհայտ աստվածներով, հիշում եմ անծայրածիր թագավորությունը, որ հյուսել էինք այդ մի քառակուսի կիլոմետրից և որ այդպես էլ մինչև վերջ չճանաչեցինք, մինչև վերջ չվերծանեցինք։ Մենք մի փակ քաղաքակրթություն էինք հիմնել, որտեղ յուրաքանչյուր քայլն իր համն ուներ, յուրաքանչյուր երևույթ իր իմաստն ուներ, որն անթույլատրելի էր այլուր։ Ի՞նչ է մնում այդ ամենից, երբ հասակ առնելով՝ սկսում ես ուրիշ օրենքներով ապրել, ի՞նչ է մնում մանկության կախարդական, սառցե կամ հուրհրատող այգուց՝ լի ստվերներով, որոնց գիրկը դառնալիս ամեն անգամ դրսից, մի տեսակ հուսահատ՝ քայլում ես ցածրիկ, մոխրագույն պարսպի երկայնքով, զարմանքով նայում անձուկ տարածության մեջ պարփակված այդ գավառին, որտեղ ժամանակին քո անեզրությունն էիր գտել, ու հասկանում ես, որ երբեք, այլևս երբեք չես վերադառնա այդտեղ, որովհետև ոչ թե այգին է պետք վերագտնել, այլ՝ վաղուց մոռացված խաղը։

► Մենք սնվեցինք ավազների կախարդանքով, գուցե մյուսներն այդտեղ նավթահորեր փորեն, հարստանան իրենց արտադրանքի շնորհիվ։ Բայց շատ են ուշացել։ Որովհետև արմավենիների արգելված ծառուղիները, խեցիների կուսական փոշին իրենց ամենանվիրական մասնիկը պարգևեցին մեզ. այդ բռնկումը մի ժամ էր տևում, և հենց մեզ վիճակվեց դա ապրևլ։

Անապատի կենտրոնում

► Այդպես ես կուչ եմ գալիս ու քնում մինչև լուսաբաց։ Երջանկություն է քնելը։ Հոգնությունս ինձ պարուրում է մի շարք ներկայությունների շղարշով։ Իրականությունը նահանջում է երազի առջև... Երբ քնում ես, տարբերությունը դադարում է գոյություն ունենալ։ Եվ հետո ինչ խաղաղություն։

► Մարդն ի վերջո հարմարվում է ամեն ինչի։

► Մեզ տրված չէ գուշակել՝ ինչպիսին է աշխարհը, որտեղ ապրում ենք, բանի դեռ ինքներս փակված չենք այդ աշխարհում

► Միայն այսօր եմ ես հանկարծ հասկանում մահապարտին տրվող վերջին ծխախոտի և ռոմի ըմպանակի իմաստը։ Մինչև օրս չէի հասկանում՝ ինչպես է ընդունում այդ թշվառ վիճակը։ Մինչդեռ նա մեծ հաճույք է ստանում դրանից։ Երր մահապարտը ժպտում է, դա քաջության նշան է մեզ թվում։ Այնինչ նա իր ռոմը խմելու հաճույքից է ժպտում։ Մենք չգիտենք, որ նրա համար փոխվել է հեռանկարը, որ նրա վերջին ժամը վերածվել է մարդկային կյանքի։

► Ես դադարել եմ հասկանալ արվարձանի գնացքների ազգաբնակչությանը, մարդկանց, որ իրենց մարդ են համարում, սակայն այն ճնշման հետևանքով, որ իրենք էլ չեն գիտակցում, մրջյունների նման վերածվել են սոսկ որոշակի կիրառության։ Երբ ազատ են, ինչով են լցնում իրենց աննշան, անհեթեթ կիրակիները։ Չեմ սիրում, երբ փչացնում են մարդկանց։

► Առաջին սիրո երեկոյան դեռատի օրիորդներն անբացատրելի մի վիշտ են զգում ու սկսում են արտասվել։ Վիշտը ծնվում է կյանքի սարսուռից։

Մարդիկ

► Մեզ տրված չէ կանխորոշել էականը։ Մեզնից յուրաքանչյուրն իր կյանքի ամենանվիրական ուրախություններն ապրել է մի պահի, երբ չկար ուրախության ոչ մի խոստում։ Դրանք մեր ներսում այնպիսի կարոտախտ են թողել, որ նույնիսկ մեր հոգսերն ենք ափսոսանքով հիշում, եթե միայն դրանք մեզ չեն արգելել ուրախանալ։ Բոլորն են ճաշակել վատ հիշողությունների կախարդանքը, որ ապրում ես հին ընկերներիդ հանդիպելիս։
Ի՞նչ է մեզ հայտնի, բացի այն, որ ինչ-որ անհայտ պայմաններ կարող են բարենպաստ լինել մեզ համար։ Որտեղ է մարդու ճշմարտությունը։

Ճշմարտությունը բնավ այն իրողությունները չեն, որոնք կարելի է ապացուցել։ Եթե մի հողամասում նարնջենիները ամուր արմատներ են ձգել, առատ պտուղ են տալիս, ապա այդ հողամասը նարնջենիների ճշմարտությունն է։ Եթե այս կամ այն կրոնը, մշակույթը, արժեհամակարգը, գործունեության տեսակը նպաստում են մարդու կայացմանը, արթնացնում են նրա մեջ քնած տիրակալին, որի գոյության մասին ինքն էլ չգիտեր, նշանակում է՝ այդ արժեհամակարգը, մշակույթը, գործունեության ձևը մարդու ճշմարտությունն են։ Իսկ տրամաբանությունը։ Տրամաբանությունը թող մի կերպ մի ձև գտնի՝ կյանքն արտացոլելու համար։

► Իհարկե, կոչումը մարդուն օգնում է ազատագր֊ կել, բայց անհրաժեշտ է նաև կոչումն ազատագրել։

► Կյանքը՝ երազն այդ, որ մենք չենք ընտրում։

► Միայն վախն է տանում դեպի ինքնահաղթահարում:

► Կարոտախտն անհայտ մի բանի տենչանքն է... Գոյություն ունի, կա ցանկության աղոտ այդ առարկան, բայց չկան բառեր՝ այն արտահայտելու համար։

Իսկ մենք ինչին ենք կարոտում։

► Խղճալ՝ նշանակում է դեռ երկուսը լիինել։ Նշանակում է տրոհված լինել։

► Մենք սկսում ենք լիաթոք շնչել միայն այն ժամանակ, երբ կապված ենք մեր եղբայրների հետ ընդհանուր նպատակով, որ դուրս է մեզնից, և փորձը ցույց է տալիս, որ սիրել նշանակում է ոչ թե նայել իրար դեմքի, այլ միասին նայել նույն ուղղությամբ։ Ընկերներ են միայն նրանք, ովքեր կապաշարով դեպի նույն գագաթն են բարձրանում, որտեղ միանալու են իրար։

► Իրար հակասող բառերով, ճիշտ է, բայց բոլորս էլ հոգու նույն պոռթկումներն ենք արտահայտում։ Իրարից տարբերվում ենք մեր մեթոդներով, որ մեր դատողությունների արգասիքն են, բայց ոչ նպատակներով, որովհետև դրանք նույնն են։

► Մարդու ճշմարտությունը պետք է փնտրել այն իրողությունների մեջ, որ նրան մարդ են դարձնում։

► Մարդուն և նրա կարիքները հասկանալու, մարդու էական որակները ճանաչելու համար պետք չէ անվերջ նրան հակադրել ձեզ համար ակնհայտ ճշմարտություններ։ Այո, դուք իրավացի եք։ Դուք բոլորդ էլ իրավացի եք։ Տրամաբանորեն ամեն ինչ ապացուցելի է։ Իրավացի է մինչև իսկ նա, ով աշխարհի բոլոր դժբախտությունների պատճառը սապատավորների մեջ է փնտրում։ Մարդկանց կարելի է դասակարգել աջակողմյանների և ձախակողմյանների, սապատավորների և ոչ սապատավորների, ֆաշիստների և ժողովրդավարների, և այդ տարբերակումներն անառարկելի են։ Բայց բոլորս էլ գիտենք, որ ճշմարտությունն այն ուժն է, որ պարզեցնում է աշխարհը՝ շուրջը քաոս սփռելու փոխարեն։ ճշմարտությունն այն լեզուն է, որում համամարդկայինն է բարբառում։ Նյուտոնը ոչ թե օրենք է «հայտնագործել», որը երկար ժամանակ գլուխկոտրուկի նման խույս էր տալիս մեր ճանաչողությունից, այլ իրագործել է էապես ստեղծագործ մի արար։ Նյուտոնը կերտել է մարդկային այն լեզուն, որն ի զորու է արտահայտել խնձորի անկումը մարգագետնում և միևնույն ժամանակ արևի վերելքը երկնակամարում։ Ճշմարտությունն այն իրողությունը չէ, որ կարող ես ապացուցել, ճշմարտությունն այդ ուժն է, որ պարզեցնում է։
Ի՞նչ իմաստ ունեն բոլոր այդ բանավեճերը տարբեր գաղափարախոսությունների շուրջ։ Չէ՞ որ բոլորն էլ ապացուցելի են, բայց միևնույն ժամանակ բոլորն էլ հակասում են իրար, ու նման բանավեճերն ի վերջո մեռցնում են մարդու փրկության ամեն մի հույս։ Մինչդեռ մարդուն ամենուր նույն կարիքներն են բնորոշում։
Մենք ցանկանում ենք ազատագրվել։ Քլունգը գետնին զարկող մարդը ցանկանում է իմանալ՝ ինչ իմաստ ունի իր հարվածը։ Եվ թիապարտի (տաժանակրության դատապարտված*) քլունգի հարվածը, որ նսեմացնում է վերջինիս, ոչ մի ընդհանրություն չունի երկրաբանի քլունգի հետ, որ, ընդհակառակը, վկայում է վերջինիս մեծության մասին։ Թիարանը (տաժանակիր աշխատանքի վայր*) քլունգի հարվածների մեջ չէ։ Սարսափը նյութական չի լինում։ Թիարանը սկսվում է այնտեղ, որտեղ քլունգի հարվածները զուրկ են իմաստից, որովհետև դրանք քլունգի տիրոջը չեն կապում մարդկային հասարակության հետ։
Իսկ մենք ուզում ենք փախչել թիարանից։

► Եվրոպայում երկու հարյուր միլիոն մարդ է ապրում, որոնց կյանքն իմաստազուրկ է, և նրանք տենչում են ծնվել։ Արդյունաբերությունը նրանց կտրել է գեղջուկ սերունդների ուրույն լեզվից, փակել է հսկայական գետոներում, որ իրենց ռելսերով և սև վագոններով՝ տեսակավորման կայան են հիշեցնում։ Ծվարած իրենց բանվորական թաղամասերում՝ նրանք այդ արթնացումն են փափագում։
Կան նաև մարդիկ, որ հայտնվելով տարատեսակ արհեստների ծուղակում՝ հասու չեն առաջամարտիկի, գիտնականի կամ հոգևոր կյանքի խնդություններին։ Մի պահ կարող է թվալ, թե մարդուն մեծացնել ընդամենը նշանակում է հագցնել, կերակրել վերջինիս, բավարարել նրա պահանջները։ Եվ այդպես՝ մարդուն հետզհետե Կուրտըլինի մանր քաղքենի, գավառական նշանակության քաղաքական դեմք կամ էլ տեխնիկայի մասնագետ են սարքում, որի սիրտը գոց է ներքին կյանքի առջև։ Նույնիսկ եթե լավ կրթություն են ապահովում նրա համար, միևնույն է, չեն օգնում զարգանալ։ Նա, ով կարծում է, թե զարգացած լինելն ինչ-ինչ բանաձևեր հիշելն է, թյուր պատկերացում ունի դրա մասին։ Բարձրագույն դպրոցի ապաշնորհ սանն անգամ ավելին գիտի բնության և նրա օրենքների մասին, քան Դեկարտն ու Պասկալը։ Բայց արդյոք ընդունա՞կ է մտքի նույն թռիչքին։
Բոլորի ներսում էլ ծնվելու նույն՝ աղոտ ցանկությունն է։ Բայց լինում են խաբուսիկ լուծումներ։ Իհարկե, մարդկանց կարելի է ոտքի հանել՝ համազգեստ հագցնելով։ Ու ռազմի խրոխտ երգեր երգելով՝ նրանք իրենց հացը կկիսեն մարտական ընկերոջ հետ։ Կվերագտնեն իրենց փնտրածը՝ համամարդկային այդ ոգին։ Բայց հացը, որ տվել են այդ մարդկանց, նրանց կորստյան է մատնում։

► Գուցե գեղեցիկ է կյանքը զոհել հանուն տարածքների ընդարձակման, բայց մերօրյա պատերազմները ոչնչացնում են այն, ինչը կոչված են պաշտպանելու։ Պատերազմել այլևս չի նշանակում մի քանի կաթիլ արյուն հեղել՝ հանուն ցեղի գոյատևման։ Այն օրից ի վեր, ինչ մարդիկ ռազմի դաշտ են գնում ինքնաթիռներով և իպրիտներով, պատերազմները վերածվել են արյունահեղ վիրաբուժության։ Յուրաքանչյուրը դիրքավորվում է ցեմենտի մի պատի տակ և պարզապես այլ ելք չունենալով՝ գիշեր գիշերի ետևից մարտի դաշտ է նետում նորանոր ջոկատներ, որ սրախողխող են անում ախոյանին, ջախջախում են նրա կենսական հյուսվածքները, կաթվածահար են անում արտադրությունն ու կապերը արտաքին աշխարհի հետ։ Հաղթանակը նրանն է, ով վերջինը կկործանվի։ Եվ, ի վերջո, երկու հակառակորդներն էլ կործանվում են։

► Ինչու՞ ատենք միմյանց։ Հանձնված նույն մոլորակի պտույտին՝ մենք համերաշխ ենք՝ նավի անձնակազմի նման։ Եվ եթե ճիշտ է, որ քաղաքակրթությունների բախումը նպաստում է նոր սինթեզներ հղանալուն, ապա հրեշավոր է, երբ քաղաքակրթությունները հոշոտում են իրար։
Քանի որ ազատագրվելու համար բավական է, որ միմյանց օգնենք գիտակցել այն նպատակը, որը մեզ իրար է շղթայում, ուրեմն՝ փնտրենք այնպիսի նպատակ, որ կմիավորի բոլորիս։ Հիվանդին այցի եկած վիրաբույժը վերջինիս քննելիս ուշադրություն չի դարձնում նրա գանգատներին, ի դեմս հիվանդի՝ նա մարդուն է փորձում ապաքինել։ Վիրաբույժը խոսում է համամարդկային լեզվով։ Նույնն է ֆիզիկոսի դեպքում, երբ վերջինս խորհրդածում է իր գրեթե աստվածային հավասարումների մասին, որոնց միջոցով նա որսում է և՛ ատոմը, և՛ միգամածությունը։ Եվ այդպես՝ մինչև ամենասովորական հովիվը։ Որովհետև եթե աստղազարդ երկնքի տակ իր ոչխարներին հետևող համեստ հովիվը մի օր գիտակցի իր դերը, նա կհայտնագործի, որ ավելին է, քան ծառան։ Կհասկանա, որ ինքը ժամապահ է։ Իսկ յուրաքանչյուր շարքային ժամապահ պատասխանատու է ողջ Կայսրության համար։

► Մենք կկարողանանք երջանիկ լինել միայն այն ժամանակ, երբ գիտակցենք մեր դերը՝ թեկուզ ամենաաննշան։ Միայն այդ ժամանակ կկարողանանք ապրել և մեռնել խաղաղությամբ, քանի որ այն, ինչն ուրույն իմաստ է հաղորդել մեր գոյությանը, իմաստ է հաղորդում նաև մեր մահվանը։
Մահն այնքան մեղմ է, երբ ընկալվում է որպես բնականոն երևույթ, երբ Պրովանսի ծեր գյուղացին իր թագավորության ավարտին զավակներին է հանձնում իր ողջ ունեցվածքը՝ բաղկացած այծերից և ձիթենիներից, որպեսզի, երբ ժամանակը գա, նրանք էլ իրենց հետնորդներին այն վստահեն։ Գյուղական ընտանիքներում մահը գոյություն ունի միայն մասամբ։ Ասես կյանքը պայթում է՝ պատիճի նման շուրջն իր սերմերը ցանելով։

► Ինչպիսի՜ խորհրդավոր վերելք։ Մենք սերել ենք հալվող հրահեղուկից, աստղի թևից, հրաշքով ծնված մի կենդանի բջջից, և հետզհետե այնքան ենք բարձրացել, մինչև մեր շուրթերը զրնգան երգի հնչյուններից, մինչև սկսենք չափել աստղային ճամփաները։

► Նստեցի մի զույգի առջև։ Երեխան, որ մի կերպ տեղավորվել էր կնոջ և տղամարդու միջև, քնած էր։ Բայց քնի մեջ մի պահ շրջվեց, և լապտերի լույսի տակ ես նշմարեցի նրա դեմքը։ Ա՜հ, ի՜նչ սքանչելի դեմք էր։ Այդ զույգից ոսկե պտուղ էր ծնվել։ Ծանր այդ շորակույտից թովչանքի և շնորհագեղության գլուխգործոց էր դուրս եկել։ Կռացա ողորկ ճակատի, քնքուշ, ուռուցիկ շրթունքների վրա՝ մտքումս ասելով. «Ահա երաժշտի դեմք, ահա մանուկ Մոցարտը, ահա կյանքի չքնաղ խոստումներից մեկը։ Ասքերի փոքրիկ իշխանները բնավ չէին տարբերվում այդ մանչուկից. Ի՜նչ կդառնար նա, եթե պաշտպանեին, խնամքով շրջապատեին նրան, կրթեին։ Երբ պատվաստի շնորհիվ այգում նոր վարդ է ծնվում, այգեպանների մեջ իսկական իրարանցում է սկսվում։ Վարդն առանձնացնում են, մշակում, աճի համար բարենպաստ պայմաններ ստեղծում։ Բայց մարդկանց համար այգեպաններ չկան։ Երեխա Մոցարտը, մյուսների նման, իր վրա զգալու է դրոշմահատող մեքենայի կնիքը։ Մոցարտը կաբարեների գարշահոտության մեջ հրճվելու է ցածրարժեք երաժշտությամբ։ Մոցարտը դատապարտված է։
Եվ ես նորից իմ վագոն եմ վերադառնում։ Մտքումս ասում եմ, որ այդ մարդիկ բնավ չեն տառապում իրենց ճակատագրի պատճառով։ Ու գթասրտության ձայնը չէ, որ տանջում է ինձ։ Ոչ էլ այն զգացումը, որ շարժում է սիրտդ, երբ կանգնած ես այդպես էլ չփակվող վերքի առջև։ Ինքը՝ վիրավորը, երբեք չի զգում իր վերքի ցավը։ Բայց այստեղ ոչ թե անհատն է վիրավորված, նսեմացված, այլ՝ մարդկային տեսակը։ Ես չեմ հավատում խղճահարությանը։ Ինձ տանջողն այգեպանի տեսանկյունն է։ Ինձ տանջողն ամենևին էլ աղքատությունը չէ, որի հետ ի վերջո համակերպվում ես, ինչպես կարող ես ծուլության հետ համակերպվել։ Արևելյան ժողովուրդների ամբողջ սերունդներ ապրում են կեղտի մեջ և իրենց վատ չեն զգում։ Ոչ, բարեգործական օգնության արգանակը չի ամոքի այն ցավը, որ տանջում է ինձ։ Ինձ տանջողն այդ փոսերն ու սապատները չեն ու ոչ էլ այդ տգեղությունը։ Ինձ տանջում է սպանված Մոցարտը այդ մարդկանցից յուրաքանչյուրի մեջ։

► Միայն Հոգին է, որ շունչ փչելով կավի վրա՝ ի զորու է Մարդ արարել։

Հ.Գ. Եթե դուք ունեք մեջբերումներ՝ դուրս բերված այս գրքից, ապա կարող եք ուղարկել մեզ հետադարձ կապով: