ԲԱՆ✎ Ռուզան Ազիզյան

Գրականությունը

Գրականությունն ընթերցողի հնարավորությունն է մեկ կյանքի փոխարեն ապրել բազում կյանքեր։ Պատկերացրեք ապա՝ հազարավոր զուգահեռ տիեզերքներ, որտեղ դու կարող ես լինել ով ասես՝ կին, տղամարդ, բարի, չար, ճանապարհորդ, գիտնական, երեխա, զինվորական, տիեզերագնաց, որտեղ քեզ կարող են սիրել, չսիրել, դավաճանել, սպանել, որտեղ դու կարող ես վերադառնալ, փոխվել, հառնել մոխիրներից, վրեժ լուծել եւ կործանվել վերջնականապես։ Ես չեմ պատկերացնում՝ ինչպես կարելի է հրաժարվել այդպիսի հնարավորությունից։
Աստված գիտե, թե ինչու է մարդը ինչ-որ մի պահի որոշել բազմացնել ինքն իրեն ու շրջակա տիեզերքը՝ նկարելով կենդանուն, որին քիչ անց պիտի ուտի, պատմելով պատմություններ, որոնք արդեն կատարվել են կամ ապագայում հնարավոր է՝ կատարվեն, լուսանկարվելով, ինքն իրեն բազմապատկելով վիրտուալ հարթակներում։ Հավանաբար մարդն ուղղակի ձգտում է իրենից հետո ինչ-որ բան թողնել։ Ինչ-որ հետք։ Կամ ուզում է լինել Աստված, ով ստեղծում է իր պատկերով ու նմանությամբ։
Կարեւո՞ր է գրականությունը․ երեւի կարեւոր է, եթե ստեղծվում է, բայց վստահ չեմ, որ աշխարհը, որտեղ գրականություն չկա, գոյություն ունենալու իրավունք չէր ունենա։ Հավանաբար կարող են լինել նաեւ աշխարհի «անգրականություն» տարբերակներ, բայց դրանք հաստատ շատ ավելի ծանծաղ ու անհետաքրքիր կլինեին, քան այն մեկը, որում մենք հիմա ապրում ենք։

Անորակ գրականություն

Երբ 14 տարեկան տղան գրում է սիրո ՀԱՎԵՐԺԱԿԱՆ տվայտանքների մասին, գրում է «ընդմիշտ», «միանշանակ», «այլեւս երբեք», դա անորակ գրականություն է։
Երբ երբեւէ չսիրած մեկը գրում է ԿՐՔԻ ԱՆՍՊԱՌ բռնկումների մասին, դա անորակ գրականություն է։
Երբ դպրոցում ֆիզիկայից երկու ստացածը գիտաֆանտաստիկ պատմվածքներ է մոգոնում, դա անորակ գրականություն է։
Երբ աղջնակը (կամ տղան) մի քանի երգ են լսում կամ գիրք են կարդում եւ իրենց մտավոր կարողությունների սահմաններում դրանք ձեւափոխում են «ՍԵՓԱԿԱՆ» «ՍՏԻԽ»-ների՝ հուսալով, որ այդ երգերին ու գրքերին իրենցից բացի ուրիշ մեկը չի հանդիպել եւ չի իդենտիֆիկացնի, դա անորակ գրականություն է։ Անգամ, եթե իրոք որեւէ մեկը դրանք չիդենտիֆիկացնի։
Այն ամենը, ինչ գրվում է ուղղակի գրվելու համար, ինչը ԿԵՂԾ է, ապրված չէ՛, ՔՈ՛ՆԸ չէ, այլոց գործերից ազատ «ՓՈԽԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆ» է, ինչը գրվում է սեփական ուղեղն ու բառամթերքը ճողելով, որովհետեւ ասելիք չկա, բայց դու ԳՐՈՂ ես եւ ուրեմն պիտի գրես, դա անորակ գրականություն է, որովհետեւ կեղծիքը հոտ ունի ու գույն, ու սովոր «քիմքը» միանգամից նկատում է այն։
Գրականությունը, որն ասելիք չունի, բայց փորձում է լսված լինել՝ ճոռոմաբանություններով կամ հայհոյանքներով, հորինված բառերով ու բովանդակությամբ, սեռական ակտերի կամ արյունալի մանրամասներների ինքնանպատակ նկարագրություններով, հաշվի առեք՝ ինքնանպատակ, կարճ ասած՝ հասարակությանը կիթչի^[1] ենթարկող, ձեւով եւ ոչ թե բովանդակությամբ զարմացնել փորձող հորինվածքները՝ անորակ գրականություն են։
Քաղցր-մեղցր, 18-րդ դարի սայաթ-նովայական ոճով կարոտի եւ հոգեկան տվայտանքների մասին ԱՅՍՕՐ գրված բանաստեղծություններն ու պատմվածքները նույնպես անորակ գրականություն են, քանզի այսօր այդպես ոչ ոք չի ՄՏԱԾՈՒՄ, չի զգում եւ հետեւաբար՝ չպե՛տք է ԳՐԻ։
Այդ գրականությունը չի կարդացվելու, մի քանի տարի անց ոչ ոք չի հիշելու այդ բանաստեղծների ու գրողների մասին, իզուր են ճիգերը, խաբուսիկ են ֆեյսբուքյան լայքերը դրանց վերաբերյալ։ Անիմաստ ջանքեր են մի խոսքով, որ գուցե այսրոպեական ճանաչում ապահովեն, բայց՝ ոչ ավելին։

Ժամանակակից գրականությունը

Այն, ինչ մենք կոչում ենք ժամանակակից գրականություն, 80%-ով գրականություն չէ, 10%-ով էլ ժամանակակից չէ։ Ընդ որում՝ խոսքը միայն հայ ժամանակակից գրականության մասին չէ․ այլ լեզուներով նույնպես գրականության անվան տակ այսօր բավականին շատ ոչ որակյալ կոնտենտ է ստեղծվում։ Բայց դեպքերի մի փոքր մասում այդ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ-ը այնուամենայնիվ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ է, պարզապես որպեսզի իմանանք, թե որ մասով, պետք է առնվազն 50 տարի զինվենք համբերությամբ ու տեսնենք՝ կկարդա՞ն 50 տարի անց այդ գործերը եւ, եթե կարդան, դրանք ընթերցողին կտպավորե՞ն այնպես, ինչպես մեզ են այսօր տպավորում Օրուելի «Անասնաֆերման» կամ Կաֆկայի «Դատավարությունը»։ Սա չի նշանակում, որ այդ «ժամանակակից գրականություն» ասվածը այսօր պիտի չստեղծվի։ Բայց երեւի չարժի նաեւ, որ այն ստեղծվի այն կատաղի տեմպերով, որով այսօր ստեղծվում է։ Որովհետեւ, ուզում եք մորթեք, ես չեմ կարող հավատալ, որ կարելի է որակյալ «ժամանակակից գրականություն» ստեղծել ԱՄԻՍԸ ՄԵԿ ՎԵՊ արագությամբ (Չեխովը իր մի՝ «Արքերեց» պատմվածքը երեք տարի էր գրում), կամ ՕՐԸ 26 ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆ հաճախականությամբ։ Գրականությունը պետք է եփվի գրողի մեջ, պատմությունը ժամանակ է պահանջում, որ հասունանա։ Ես իրոք չեմ հավատում գրողի ստեղծագործական այդչափ բեղունությանը։

Սիրել կարդալ

Չգիտեմ՝ ոնց կարելի է ստիպել մեկին կարդալ սիրել։ Երբ փոքր էի, տատիկս մեր տուն գալիս հաճախ մանկական գրքեր էր բերում։ Ես հիշում եմ ՀԱՐՍՏԱՆԱԼՈՒ ԶԳԱՑՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ այդ օրերին։ Հենց հարստանալու, ուրիշ բան չկա այդ վիճակը նկարագրելու համար։ Հիշում եմ՝ ոնց էի հոտոտում դրանք, ոնց էի սկզբում բարակները կարդում, որ հաստերը մնան հետո, որ արագ «չաղքատանամ»։ Հազարավոր գրքեր եմ կարդացել, բայց մինչեւ այսօր էլ հիշում եմ Մոխրոտի հոտը, պառավ Իզերգիլի նկարների մուգ գույները, «Հովազաձորի գերիների» տառատեսակը։ Հիշում եմ՝ ոնց էի ուրախանում, երբ ջերմությունս բարձրանում էր, ու անկողնում պառկած գիրք էի կարդում։ Ոչ մեկն ինձ երբեք չի ասել՝ կարդա, ես էլ երեխաներիս չեմ ասել, տարբեր մեթոդներով չեմ փորձել հետաքրքրություն արթնացնել ընթերցանության նկատմամբ, չեմ խորամանկել, որ գիրք վերցնեն ձեռքները։ Բայց իրենք էլ խելագար ընթերցողներ են։ Ես կարծում եմ, որ սերը կարդալու նկատմամբ, այնուամենայնիվ, գենետիկ ինչ-որ հիմք ունի։ Մենք ծնվում ենք կիսով չափ արդեն ձեւավորված ուղեղով ու բնավորությամբ, հետագա դաստիարակությունը ազդում է մարդու վերջնական տարբերակի վրա, սակայն սաղմերը նրա՝ ինչ մենք դառնում ենք Ի ՎԵՐՋՈ, մեր մեջ ներդրված են լինում Ի ՍԿԶԲԱՆԵ։
Բայց, արդար լինելու համար ասեմ, որ ճանաչում եմ մարդկանց, որոնք չեն սիրում կարդալ դասական իմաստով, բայց հետաքրքիր ու լավ մարդիկ են, նրանց հետ հաճելի է շփվել։ Ու ճանաչում եմ շատ ուրիշների, որոնք շատ են կարդում, բոլոր ժամանակակից «ԲԵՍԹՍԵԼԼԵՐՆԵՐԸ» անմիջապես կլանում են, բայց շարունակում են մնալ վատ մարդ եւ մեծավ մասամբ՝ տգետ։ Որովհետեւ կարդալը բավարար չէ, կարդացածը նաեւ պետք է մարսել, ու թույլ տալ, ինչպես համակարգչում, որ կարդացածը «ծրագրային» փոփոխություններ անի քո արժեհամակարգում ու ուղեղի ծալքերում։

Անպայման պետք է կարդալ...

Տարբեր տարիքում տարբեր «անպայման պետք է կարդալ» գրքեր կան։
Երբ երեխա ես, անպայման պետք է կարդալ հեքիաթներ։ Տարբեր ազգերի։ Ինչքան շատ, այնքան՝ լավ։ Հեքիաթները համոզում են, որ բարին միշտ հաղթում է չարին։ Չնայած կյանքում հաճախ էդպես չէ, բայց երբ փոքր ես, քեզ թույլատրելի է ապրել պատրանքներով։
11-12 տարեկանից պետք է սիրահարվել գիտաֆանտաստիկ գրականությանը։ Ազիմով, Բրեդբերի, Վոնեգուտ, Լեմ, Ստրուգացկիներ, էլի ինչքան շատ, այնքան՝ լավ։ Այդ գրքերը «լուրջ» գրականություն չեն համարվում, բայց դրանք զարգացնում են երեւակայությունը, ստիպում են մտածել ու երազել ավելի մեծ ու տարածական բաների մասին, քան այսրոպեականն ու այստեղինն են, ու հույս են արթնացնում, որ մի օր ամեն ինչ լավ է լինելու։
16-17 տարեկանից արդեն կարող ես կարդալ ամեն ինչ։ Կաֆկա, Քամյու, Էլիոթ, Նիցշե, աբսուրդի թատրոնի հեղինակներ՝ Բեքեթ, Սարտր, Իոնեսկու, Արթյուր Ադամով, Դոստոեւսկի, Բուլգակով, Հեսսե, Համսուն, Տուրգենեւ․․․ համաշխարհային գրականությունը ընտրության հսկայական հնարավորություն է տալիս։ Իհարկե, այդ գրքերը կկոտրեն պատրանքները, որ հեքիաթներն ու գիտաֆանտաստիկան էին արթնացրել, եւ կհասկանաս, որ ոչինչ էլ գուցե լավ չլինի, ու բարին էլ առանձնապես հաղթելու շանսեր չունի, բայց դա առանց կարդալու էլ այդ տարիքում աստիճանաբար սկսում ես հասկանալ, այնպես որ՝ ինչու՞ զրկել քեզ ժամանակդ ավելի հաճելի ու արդյունավետ անցկացնելու հնարավորությունից, այնպես չէ՞։

Երբեք չկարդաք

Չեմ ասի՝ երբեք չկարդալ, բայց կա գիրք, որը ես այդպես էլ չկարողացա կարդալ, ընդ որում փորձեցի երեք անգամ՝ դպրոցական, երիտասարդ եւ հասուն տարիքում։ Աբովյանի «Վերք Հայաստանին» էր։ Երեք անգամ հասա կոտորածների նկարագրությանը, եւ ջերմությունս բարձրացավ, չկարողացա շարունակել։ Սա հավանաբար ոչ թե գրքի, այլ իմ խնդիրն է։ Խալեդ Հոսեյնին «Օդապարուկ թռցնող»-ում կարծեմ այսպիսի միտք ունի՝ «Կան պատմություններ, որոնք չպետք է պատմվեն»։ Հիրավի, կա՛ն այդպիսի պատմություններ։

5 գիրք, որոնք կօգնեն մուտք գործել գրականության աշխարհ

Ինչպես վերեւում գրել եմ՝ գրականություն մուտք գործել պետք է հեքիաթներից։ Իսկ երբ արդեն մուտք ես գործել, կարող ես կարդալ ինչ ուզում ես։ Ինձ համար աշխարհում ամենալավ գրված գրական գործերն ու հեղինակներն են․

1․ Սերվանտեսի «Դոն Կիխոտ»-ը։ Այս գիրքը կատակի ու լրջի, պարոդիայի ու օրիգինալության, ողբերգության եւ կատակերգության այնպիսի մի սիմբիոզ է, որից ամեն մարդ վերցնում է իրենը։ Իսկ վերջնական եզրահանգումը, երբ Դոն Կիխոտը Սանչո Պանսային ապսպրում է երբեք դոնկիխոտություն չանել, իրոք գլուխգործոց է։

2․ Ռեյ Բրեդբերիի «Խատուտիկի գինի»-ն։ Խորհուրդ կտամ կարդալ միայն բնագրով՝ քանի որ թե՛ ռուսերեն, թե՛ հայերեն թարգմանություններից գիրքը  մեծապես տուժել է։

3․ Ֆրանց Կաֆկա «Դատավարություն»:

4․ Խուլիո Կորտասար, բոլոր պատմվածքները, «Վիճակախաղ» վեպը:

5․ Հերման Հեսսեի «Դեմիան» վիպակը, «Հուլունքախաղ» վեպը, պատմվածքները։

6․ Որպես բոնուս՝ Լերմոնտով․ նա բոլոր գրողներից ինձ համար աշխարհում ամենահարազատն է, ընդ որում՝ ոչ միայն պոեզիան, այլեւ՝ արձակը։ Հենց միայն «Ֆատալիստը» պատմվածքը «Մեր ժամանակների հերոսը» վեպից ինչ ասես արժի։