Բժիշկ Ջեքիլի, Հարրի Հալլերի և Պենտեսիլեայի ամբողջականությունը և բազմակիությունը. Անձի երկատում

Հեղինակ` Անահիտ Ղազարյան

Ցանկացած մարդ մեկ անկրկնելի անհատականություն է, սակայն այդ անհատականությունն իրենից ներկայացնում է բազում էությունների, էգո-ների ամբողջականություն: Կարելի է մարդուն համեմատել խորանարդի հետ, որն ամբողջական է, բայց կազմված է մի քանի կողմերից: Ամեն անգամ խորանարդին  նայելիս տեսնում ենք դրա որոշակի կողմը՝ մեկը կամ մի քանիսը, բայց ամբողջական պատկերը տեսնել չենք կարող. կարող ենք միայն պատկերացնել: Այդպիսին է և մարդը. մարդն ամեն անգամ ներակայանում է յուրովի՝ իր մի կողմով, մի դիմակով: Նրա` տարբեր դեմքերով հանդես գալը դիտումնավոր չէ, ուղղակի այդպիսին է մարդու էությունը: Այս մասին դեռևս Ֆաուստն է ասում. «Ա՜խ, երկու հոգի են ապրում կրծքիս տակ»: Ըստ Հերման Հեսսեի` կուրծքը մեկն է, դրանում բնակվող հոգին` ոչ. հոգիները բազմաթիվ են: Մարդը հարյուրավոր նրբակեղևներից բաղկացած սոխ է, բազմաթիվ թելերից հյուսված գործվածք: Մարդու տարբեր դիմակները Հեսսեն անվանում է հոգիներ, սակայն դրանց տարբեր անուններ կարելի է տալ՝ դեմքեր, հոգիներ, էություններ, բնավորության գծեր, անձեր, էգոներ և այլն, բայց դրանք բոլորն էլ, ի վերջո, վկայում են մարդու բարդ կառուցվածքի մասին: Մարդը ոչ միայն ֆիզիկապես է բարդ կառուցված, այլ նաև հոգեպես` մտավոր, էմոցիոնալ առումներով: Այն հարցին, թե ինչու է մարդն այդպիսին, Հեսսեն պատասխանում է հետևյալ կերպ. «… մարդն ինչ—որ քարացած, անփոփոխ կառուցվածք չէ… այլ ավելի շուտ՝ ինչ—որ փորձ, մարդնայլ բան չէ, քան նեղ, վտանգավոր կամրջով բնության և ոգու միջև անցում: Դեպի ոգին` դեպիԱստված, ձգում է նրա սրբազան կողմը, դեպի ետ՝ դեպի մայր բնություն, ձգում է խորագույն բնազդը. Այս երկու ուժերի միջակայքում՝ վախի ու տագնապի միջև, տարուբերվում է նրա կյանքը»[1]: Այսինքն` մարդը հավասարապես կապված է թե´ վերևի, թե´ ներքևի հետ: Նա իր մեջ է կրում այդ երկուսի տարրերը, ուստի չի կարող լինել պարզունակ: Այս եզրակացության է գալիս նաև Ստիվենսոնի հերոսը՝ բժիշկ Ջեքիլը, որը, վարելով երկակի կյանք` խստաբարո և հարգարժան բժշկի և ցոփ ու շվայտ ապրող զվարճասերի, խղճի խայթեր է ունենում,  և ի վերջո հասկանում է, որ. «… մարդու մեջ թաքնված է ոչ թե մեկ անձ, այլ երկու: Ես խոսում եմ երկուսի մասին, քանի որ իմ գիտելիքներն այդ թեմայով թույլ չեն տալիս ավելիի մասին խոսել: Բայց կգան ուրիշները և կզարգացնեն այդ տեսությունը, և, վերջիվերջո, կապացուցվի, որ մարդը տարբեր և բազմազան բնակիչներից բաղկացած հանրապետություն է»[2]: Բժիշկ Ջեքիլը իր լաբորատոր փորձաքննությունների արդյունքում պարզում է նաև, որ մարդկային մարմինն էլ է փոփոխական. այն կարող է անցնել մի վիճակից մյուսին՝ կապված հոգու փոփոխության հետ, այսինքն` մարմինը հոգու արտացոլանքն է` դրա դրսևորումը, և եթե մարդու հոգին, էությունը փոխվում են, ապա, համապատասխանաբար, կարող է փոխվել և մարմինը: Եվ բժիշկը գտնում է այն քիմիական բանաձևը, որը նրան օգնում է մի վիճակից անցնել մյուսին` Ջեքիլից վերածվել Էդուարդ Հայդի. նա նոր մարմին է տալիս իր երկրորդ էությանը: Բայց եթե բոլոր մարդիկ այդպիսին են, ապա ինչու՞մն է խնդիրը: Խնդիրն նրանում է, որ այդ բազմամարդ հանրապետության մեջ բնակիչներն ապրում են հաշտ և համերաշխ, նրանցից ոչ ոք չի առանձնանում և չի իշխում  մյուսների վրա, բայց կան մարդիկ, որոնց այս կամ այն էություններն առանձնանում են, ըմբոստանում և փորձում դառնալ ինքնավար պետություն: Դա հանգեցնում է հոգեկան հիվանդության, խանգարման, ինչը հոգեբանական լեզվում այժմ կոչվում է նույնականացման դիսսոցիատիվ խանգարում: Սա այն ժամանակ է տեղի ունենում, երբ մարդու գիտակցությունը չի կարողանում հաշտվել այս կամ այն երևույթի, իրադարձության, հիշողության, տպավորության հետ և այն, հիշողությունից ջնջելով, ուղարկում է ենթագիտակցություն: Սա հոգեբանական պաշտպանական մեխանիզմ է և շատ օգտակար է մարդկանց համար: Բայց պատահում է, որ այդ խնամքով թաքցված երևույթը դուրս է գալիս ենթագիտակցականի ոլորտից ու սկսում առանձին կյանք վարել, առանձին գոյություն ունենալ: Այդ մասին, որպես կանոն, մարդու իսկական ես-ը տեղյակ չի լինում: Նա չի էլ կասկածում, որ իր մեջ` իրեն զուգահեռ, ապրում է ևս մեկ կամ մի քանի ես-եր, էգո-ներ, և որ այդ էգո-ները նույնպես իր մի մասնիկն են: Ահա այդպիսի հիվանդությամբ են տառապում նաև մեր երեք հերոսները՝ բժիշկ Ջեքիլը, Պենտեսիլեան և Հարրի Հալլերը: Այժմ քննության ենթարկենք, թե ինչպես է նրանցից յուրաքանչյուրի մոտ զարգանում, ընթանում և ավարտվում այդ պրոցեսը: Որպես կանոն` այս հիվանդության պատճառ են դառնում ծանր էմոցիոնալ տրավմաները, ֆիզիկական և սեքսուալ բռնությունները: Հենրի Ջեքիլի պարագայում վերը նշեցինք, որ նրա երկփեղկվածությունը հետևանք է ցանկությունների և պարտավորությունների բախման, զվարճասերի և խստաբարո, պատվարժան ընտանիքի զավակի համադրության: Շատերն են կարողանում համատեղել նմանատիպ ծայրահեղությունները և շատերն են երկակի կյանք վարում, բայց Ջեքիլը չի կարողանում հաշտվել իր երկու էությունների հետ: Նա ծանր հոգեկան ապրումների մեջ է ընկնում և ի վերջո գտնում լուծումը. բաժանում է իր երկու էությունները և նրանցից ամեն մեկին առանձին կյանք պարգևում: Ի՞նչն է Կլայստի հերոսուհու՝ Պենտեսիլեայի երկփեղկման պատճառը: Մեզ բոլորիս հայտնի են ամազոնուհիների մասին պատմությունները: Նրանք մարտատենչ կանայք են, որ ունեն իրենց առանձին հանրապետությունը, և որոնց վրա արական սեռի ոչ մի ներկայացուցիչ չի կարող իշխանություն ունենալ: Բայց, ճակատագրի կամքով, ամազոնուհիների թագուհին՝ Պենտեսիլեան, սիրահարվում է մեծահզոր հերոս Աքիլլեսին, սակայն, ըստ իրենց օրենքների, Պենտեսիլեան կարող է տիրանալ Աքիլլեսին միայն մարտում նրան հաղթելով և իր սեփական ստրուկը դարձնելով: Նրա մեջ իրար են բախվում կանացի և տղամարդկային էությունները: Որպես ամազոնուհիների թագուհի, որպես պատերազմի առաջնորդ` նա տղամարդու պես ամուր է, հզոր, անսասան, սառնարյուն, վճռական, մարտական, ահ ու սարսափ է սփռում թշնամիների վրա, բայց որպես կին` Պենտեսիլեան նուրբ է, քնքուշ, ընդունակ է  սիրելու և նվիրվելու: Այս երկուսը Պենտեսիլեայի տարբեր էություններն են, բայց նա նախ և առաջ ամազոնուհի է. նա կտրել է իր աջ կուրծքը, նա պարտավոր է լավ օրինակ ծառայել իր ժողովրդին: Ահա նորից հասնում ենք ցանկությունների և պարտավորությունների բախման խնդրին: Պենտեսիլեան ցանկանում է կին լինել, ինչպես աշխարհի բոլոր կանայք, չէ՞որ, ի վերջո, նա կին է ծնվել: Բայց նա ամազոնուհի է և պարտավոր է զարգացնել իր տղամարդկային էությունը: Աքիլլեսի հետ զրույցում  Պենտեսիլեան խոստովանում է, որ իր համար արգելված է կանացի հմայքների արվեստին տիրապետելը. ‹‹…ես չեմ կարող հունական կույսերի նման տոնախմբությունների ժամանակ ինձ համար սիրեցյալ ընտրել, նրան գրավել հայացքով կամ ծաղիկների հետ խաղալով, արևածագին նրա կրծքին սեղմվել և ասել, որ իրեն եմ պատկանում: Իմ ընտրյալին ես պետք է գրավեմ արյունալի պատերազմում, հաղթեմ նրան և իմ ստրուկը դարձնեմ››[3]: Հակասությունների շղթան շարունակվում է. Հերման Հեսսեի Հարրի Հալլերը տառապում է նույն խնդրով, նրա մեջ իրար են հակադրվում մարդկայինն ու կենդանականը` բնազդայինը: Նա ինքն իրեն անվանում է տափաստանի մենակյաց գայլ, որն իր ներաշխարհով հակադրվում է արտաքին աշխարհին.                              ‹‹Ինչպե՞ս կարող եմ չլինել տափաստանի գայլ ողորմելի մենակյաց այն աշխարհում, որի նպատակներից ոչ մեկն իմը չէ, որի ուրախություններից ոչ մեկն իմ հոգու հետ չի խոսում: Ես չեմ կարող երկար համբերել ոչ կինոն, ոչ էլ թատրոնը, հազիվ կարող եմ մի թերթ կարդալ, հազվադեպ՝ որևէ արդիական գիրք, ես չեմ կարողանում հասկանալ, թե ինչ ուրախություններ են փնտրում մարդիկ՝ լիքը լցված երկաթուղային ճանապարհներին և հյուրանոցներում, հոծ սրճարաններում՝ ողողված աներես, խեղդող երաժշտությամբ, ճոխ, պճնազարդ քաղաքների բարերում ու վարյետեներում, համաշխարհային ցուցահանդեսներում, պարահանդեսային զվարճություններում, ուսումնասեր մարդկանց համար կարդացվող զեկուցումներում, մեծ մարզահրապարակներում այս բոլոր ուրախությունները, որ կարող էին մատչելի լինել ինձ և որոնց համար գլուխ էին ջարդում հազարավորները, ես չէի հասկանում և անմասն էի դրանց››[4]: Հարրին մարդ է, բայց, ըստ էության, նա տափաստանի գայլ է: Եվ ահա մի օր, երբ նա արդեն ինքնասպանության եզրին է, երբ հոգնել է այս անարդար աշխարհում իր մենակյաց գոյությունը քարշ տալուց,  հանդիպում է Հերմինեին, և նրա կյանքն ու աշխարհայացքը կտրուկ փոխվում են: Սա կարելի է համարել այն կետը` գագաթնակետը, երբ Հարրիի բանականությունն այլևս չի դիմանում և երկփեղկվում է, ավելի ճիշտ` բաժանվում է մի քանի մասերի, որոնք պետք է օգնեն մեր հերոսին վերաիմաստավորել իր կյանքը, սովորել սիրել մարդկանց: Եվ այդպես էլ լինում է. Հարրին Հերմինեի, երիտասարդ սաքսոֆոնահար Պաբլոյի և գեղեցկատես Մարիայի միջոցով սկսում է ապրել այն կյանքը, որը մինչ այդ ատում էր և արհամարհում: Նա սովորում է պարել, սկսում է այցելել պարասրահներ, շփվում է մարդկանց հետ, գնում է գրամոֆոն, սկսում է լսել ջազ, որ մինչ այդ արհամարհում էր, այսինքն` այն Հարրին, որ իր սենյակում փակված շրջապատել էր իրեն գրքերով, մտածում էր միայն բարձր արվեստի մասին, գրում էր դասական երաժշտություն, փոխարինվում է մի նոր Հարրիով, որը սովորում է ապրել նորմալ մարդկանց նման: Եվ այդ գործում նրան օգնում են իր իսկ էգոները. չէ՞ որ Հերմինեն, Պաբլոն, Մարիան նրա ալտեր-էգոներն են` նրա թաքնված ցանկությունները: Նույնպես և Պենտեսիլեան փոփոխական տրամադրությունների մեջ է. մեկ ուզում է սպանել Աքիլլեսին, մեկ հրամայում է, որպեսզի ոչ ոք չհամարձակվի նրա վրա նետ արձակել, մեկ նա իր ժողովրդի օրինակելի առաջնորդն է, կռվում նրան անհնար է պարտության մատնել, մեկ էլ նա սովորական սիրահարված կին է, ում այտերը կարմրում են Աքիլլեսին տեսնելիս: Այսպես ամբողջ պիեսի ընթացքում զարգանում է Պենտեսիլեայի կերպարը և հանկարծ, երբ նա կարծում է, որ Աքիլլեսն իրեն դավաճանել է, ծիծաղել իր զգացմունքների վրա, իր սիրո խոստովանությունն ընդունել է որպես անարժեք մի բան, Պենտեսիլեայի մեջ գլուխ է բարձրացնում նրա ալտեր-էգոն` խոցված, վիրավորված կինը, ում մերժել և ծաղրել է տղամարդը: Պենտեսիլեայի այդ էգոյի մեջ գազանային հիմք կա: Նա նման է կատաղած վագրի, որն ամեն կերպ հասնում է իր զոհին ու հոշոտում: Այդպես էլ Պենտեսիլեան հարձակվում է անպաշտպան Աքիլլեսի վրա, սպանում է նրան, ապա նրա վրա է բաց թողնում կատաղած շների ոհմակը, և ինքն էլ, միանալով շներին, սկսում է հոշոտել Աքիլլեսի դիակը: Այդ գազանային տեսարանի ականատեսները պապանձվում են, չեն կարողանում բառեր գտնել այդ ամենը նկարագրելու համար: Պապանձվում են այնպես, ինչպես պապանձվում են պարոն Հայդին տեսնողները: Ոչ ոք չի կարողանում նկարագրել Հայդին. դա մի բան է, որ անուն չունի:  Դա մաքուր չարիքն է` մարդը սովոր չէ նման տեսարանների: Հայդին բնութագրելու համար միայն նշվում է, որ նա վատ տպավորություն է թողնում բոլորի վրա,  նրան տեսնողները տհաճ և սարսափելի զգացողություն են ունենում: Հայդի մեջ ինչ-որ այլանդակ մի բան կա, բայց կոնկրետ չի կարելի ասել, թե ինչ: Ատերսոնը Հայդի մեջ տեսնում է նախամարդուն բնորոշ մի բան, Հայդի կապկային էությունը բացահայտվում է նաև որոշ մակդիրներով, որ հեղինակն օգտագործում է նրա գործողությունները նկարագրելիս: Օրինակ, երբ նա սպանում է պարոն Կերյուին, դեպքի ականատես սպասուհին այսպես է նկարագրում տեսարանը. ‹‹Պարոն Հայդը դուրս եկավ իր ափերից և փայտի հարվածով նրան գետնին տապալեց: Այնուհետև կապկային կատաղությամբ սկսեց ոտքերով հարվածել իր զոհին…››[5]: Այստեղ բացի Հայդի չար, անմարդկային էությունից, երևում է նաև նրա գազանային էությունը, և ընդհանրապես, բոլոր երեք հերոսներն էլ` Հայդը, Հարրի Հալլերը եւ Պենտեսիլեան, իրենց մեջ կրում են այդ գազանայինը, այդ բնազդականը: Եվ երկու սպանություններն էլ` Աքիլլեսի եւ պարոն Կերյուի, կատարվում են հենց այդ գազանի ձեռքով: մի դեպքում Պենտեսիլեան էր վերածվել կատաղած վագրի, մյուս դեպքում` պարոն Ջեքիլը, ում ալտեր-էգոն՝ Հայդը, նմանվել էր վայրենի կապիկի: Իսկ Հարրի Հալլերին տափաստանի գայլն է, որ ստիպում է սպանել Հերմինեին: Կենդանիներն այն բնազդներն են, որ դրված են բոլորիս մեջ. ‹‹…մարդը խորամանկ մի փորձ է՝ խաբելու մի կողմից չար նախամորը՝ բնությանը, մյուս կողմից՝ տաղտկալի նախահորը՝ ոգուն, իրենց տաքարյուն պահանջների համար և ապրելու նրանց գաղջ միջակայքում››[6]: Այսինքն` մարդն ինչքան որ պատկանում է Աստծուն, այնքան էլ բնությանն է պատկանում, իզուր չէ, որ հունական միֆոլոգիայում Գեայից՝ բնությունից են ծնվում բոլոր աստվածները: Հետաքրքիր է նաև այն փաստը, որ անձի երկվության ժամանակ ալտեր-էգոները, որպես կանոն, չեն կասկածում մյուսն ալտեր-էգոների գոյությանը և հետևաբար չեն կարող հիշել, թե ինչ են անում մյուսները: Այդպես է Պենտեսիլեայի դեպքում. նա ուշքի է գալիս իր արարքից հետո և չի հիշում ոչինչ: Պենտեսիլեան ապշում է, երբ տեսնում է իր սիրելիի մարմինը բզկտված և սպառնում է սպանել նրան, ով այդպես է վարվել Աքիլլեսի հետ, և այդպես էլ անում է. նա սպանում է ինքն իրեն, քանի որ չէր կարող ապրել սիրելիին սպանողի գիտակցությամբ: Որպես իր մեջ եղած հրեշին սպանելու ճանապարհը նա ընտրում է մահնը` դիմում է ինքնասպանության: Պատահական չէ, որ Հայդն այդքան վախենում է մահից:  Մահը նրա միակ վախն է: Հայդը աշխարհ է մտել, ինքնուրույնություն ստացել, սեփական կյանքն ունի, և քիչ-քիչ ազատվում է Պարոն Ջեքիլից ունեցած կախումից: Հայդը նրան վերաբերվում է որդիաբար, մինչդեռ Ջեքիլը հայրաբար է մոտենում Հայդին: Այստեղ ներկայացվում է ստեղծողի և ստեղծվածի խնդիրը, և որպես ստեղծված` Հայդը միայն մի բանից է վախենում. Ջեքիլը կարող է վերջ տալ իր կյանքին՝ ստեղծողի իրավունքներով: Բայց այստեղ այլ բան է կարևոր. բժիշկ Ջեքիլը ոչ միայն գիտի իր ալտեր-էգոյի մասին, նա ինքն է նրան ստեղծել և մարմին տվել, այլ նաև նա հիշում է այն ամենը, ինչ կատարում է Հայդը, կարելի է ասել` ինչ-որ չափով մասնակցում է  նրա գործողություններին: Այս մասին Նատալի Գոնչար-Խանջյանը խոսում է իր մի հոդվածում` գրելով, որ անձի երկվությամբ էր տառապում ոչ թե բժիշկ Ջեքիլը, այլ փաստաբանը՝ Ատերսոնը, իսկ Ջեքիլն ու Հայդը նրա ալտեր-էգոներն էին: Չէ՞ որ գրքի հենց սկզբում Ատերսոնի նկարագրի մեջ ասվում է, որ նա խստակյաց մարդ է, միշտ մենակ է ճաշում, շատ է սիրում թատրոն, բայց արդեն քսան տարի է` այնտեղ ոտք չի դրել, այսինքն` այդ կերպարները հենց Ատերսոնի ալտեր-էգոներն են` նրա չիրականացված ու զսպված ցանկությունները. ‹‹Դիսսոցիատիվ անձի տեսության համաձայն՝ առանձնացած եսերը կարող են ամեն ինչ իմանալ գլխավոր անձի և միմյանց մասին, բայց գլխավոր անձը՝ տերը, չպետք է կասկածի դրանց գոյության մասին, առնվազն չպետք է իրեն նույնացնի նրանց հետ: Այդպիսի տիրոջ անձ է նաև Աթերսոնը: Որոշ ժամանակով նա զիջում է իր գերիշխող դիրքն ու թույլ է տալիս Ջեքիլին և Հայդին դրսևորվել ու կործանել միմյանց՝ բաժանվելով ու բաշխվելով անհաշտ պայքարում: Այդպես Աթերսոնն ինքն է հիվանդ դառնում, սակայն յուրաքանչյուր հիվանդի մեջ իր սեփական բժիշկն է պարփակված››[7]:                               Այսինքն` Ատերսոնը իր ալտեր-էգոների շնորհիվ կատարսիս է ապրում, մաքրագործվում է, նա տեսնում է այդ ամենի կործանարար ազդեցությունը: Նրա ներքին, թաքնված էությունները լույս աշխարհ են գալիս և չեն կարողանում գոյատևել, այս աշխարհը նրանց նմանների համար չէ, մարդը սովորել է իր բարդությանը և չի կարողանում հաշտվել պարզունակության հետ, միայն մի բնութագիր, մի կողմ ունեցող անձը` էգոն, չի կարող գոյատևել այս աշխարհում: Նույն կերպ էլ Հեսսեյի հերոսը, անցնելով մաքրագործման փուլերը, ‹‹անցնելով իր ներաշխարհի դժոխքի միջով››[8], վերջիվերջո, դուրս է գալիս այլափոխված, մաքրագործված: Նա անցնում է անձնավորության կառուցման դասընթացները, հասկանում է, որ մարդը կառուցված է բազմաթիվ հոգիներից, ես-ի մեծ բազմազանությունից, և որ այդ ես-երը կարելի է ցանկացած ձևով դասավորել. մարդն ինքն է որոշում` ինչպես վարվել իր կերպարների հետ, և հենց դա էլ ‹‹կյանքի արվեստն է, կյանքի խաղը, որ մարդ կարող է ուզած ձևով զարգացնել, աշխուժացնել, բարդացնել և հարստացնել, դա նրա հնարավորությունների սահմանումն է››[9]: Միայն պետք է սովորել այդ խաղը խաղալ, կարողանալ յուրացնել կյանքի օրենքնեը և ճիշտ օգտագործել սեփական հնարավորությունները:

      Գրականության ցանկ

1. ՀերմանՀեսսե, Տափաստանիգայլը, Երևան, 2011:
2. Роберт Льюис Стивенсон, Необычайная история доктора Джекила и мистера Хайда, Лениздат, 1958.
3. Генрих Фон Клейст, Драмы, Новеллы, Пентесилея, Москва, 1969.
4. Նատալի Գոնչար - Խանջյան, Սթիվենսոնի «Դոկտոր Ջեքիլի և միստր Հայդի տարօրինակ պատմությունը» վիպակի հոգեբանական պրոբլեմատիկան | «Համատեքստ», ԵՊՀհրատ., 2013, էջ 53 – 63 (էլեկտրոնայինաղբյուրhttp://www.ysu.am/files/111956.pdf):

[1]Հերման Հեսսե, Տափաստանի գայլը, Երևան, 2011, էջ՝ 77: [2]Роберт Льюис Стивенсон, Необычайная история доктора Джекила и мистера Хайда, Лениздат, 1958, стр. 589. (Այսուհետ հանդիպող թարգանություններն իմն են) [3]Генрих Фон Клейст, Драмы, Новеллы, Пентесилея, Москва, 1969, стр. 201. (տողացի փոխադրություն): [4]ՀերմանՀեսսե, Տափաստանիգայլը, Երևան, 2011, էջ՝ 36: [5]Роберт Льюис Стивенсон, Необычайная история доктора Джекила и мистера Хайда, Лениздат, 1958, стр. 555. [6]Հերման Հեսսե, Տափաստանի գայլը, Երևան, 2011, էջ՝ 77: [7]Նատալի Գոնչար-Խանջյան, Սթիվենսոնի «Դոկտոր Ջեքիլի և միստր Հայդի տարօրինակ պատմությունը» վիպակի հոգեբանական պրոբլեմատիկան | «Համատեքստ», ԵՊՀհրատ., 2013, էջ 53 – 63 (էլեկտրոնային աղբյուր http://www.ysu.am/files/111956.pdf) [8]Հերման Հեսսե, Տափաստանի գայլը, Երևան, 2011, էջ՝ 272: [9]Նույն տեղում, էջ՝ 241: Աղբյուր՝ https://armellie.wordpress.com