Դոն Ժուանի չորս կերպար

Հեղինակ՝ Մելինե Սահակյան

Գրականության պատմության մեջ կան որոշակի թեմաներ, որոնք այս կամ այն կերպ ներկայացվում են տարբեր մշակութային համակարգերում: Սրանք թափառող թեմաներն են, որոնց միջեւ կապը կարող է լինել փոխազդեցական կամ տիպաբանական: Այս թեմաներից մեկը ծավալվում է Դոն Խուանի, Դոն Ժուանի կամ Դոն Գուանի շուրջ, որը տարածվել է եվրոպական գրականության մեջ փոխազդեցական կապի հիմունքներով: Առաջին անգամ Դոն Խուանի կերպարը առաջ է քաշել իսպանացի դրամատուրգ Տիրսո դե Մոլինան, ապա Դոն Խուանից ծնունդ են առել մի շարք այլ նմանատիպ կերպարներ: Մեր աշխատանքում համեմատական վերլուծության կենթարկենք այս կերպարի դրսեւորումները Մոլինայի, Մոլիերի, Բայրոնի եւ Պուշկինի ստեղծագործություններում: Նույն կերպարի մասին պատմող այս չորս հեղինակների չորս ստեղծագործությունները գրվել են տարբեր ժամանակաշրջաններում, տարբեր երկրներում եւ տարբեր ժանրերում: Նախ անդրադառնանք տվյալ ժամանակաշրջաններում տվյալ երկրներում տիրող պատմական իրավիճակին, ապա դրանցում իշխող գրական ուղղություններին, որից հետո կհամեմատենք վերոնշյալ հեղինակների ստեղծագործությունների առանձնահատկությունները, տարբերություններն ու նմանությունները: Ինչպես արդեն նշեցինք, Դուն Խուանի մասին պատմող առաջին գործը գրվել է Իսպանիայում: 1620թ. կատակերգությունը գրվել է եւ բեմադրվել, 1630թ.` հրատարակվել: Կատակերգության հիմքում արիստոկրատիայի այլասերվածությունն է, որի հիմքերը հարկ է փնտրել դեռեւս XV դարում, երբ 1492թ. Կոլումբոսը հայտնագործում է Ամերիկան` Իզաբել թագուհու հովանավորությամբ: Նույն թվականին կաթոլիկ տիրակալներ Իզաբելը եւ իր ամուսին Ֆերնանդոն գրավում են արաբների վերջին հենակետը Իսպանիայում` Գրանադան: Սա մեծ հնարավորություններ է տալիս Իսպանիային` նրան Արեւմուտքում առաջնային երկիր դարձնելով: Սակայն մեկ դար անց` 1588թ., Անգլիային հաջողվում է տապալել Իսպանիայի Անհաղթ Արմադան եւ զբաղեցնել Արեւմուտքում կարեւորագույն քաղաքական դիրքը: Մինչ Արմադայի պարտվելը Իսպանիան արդեն հասցրել էր սպառել իր եւ Ամերիկայի ռեսուրսները, նրա տնտեսությունը գտնվում էր շատ վատ վիճակում: Արիստոկրատները, սովոր լինելով ոսկին գրեթե առանց ջանքերի Ամերիկայից ձեռք բերելուն եւ առանց աշխատանքի ապրելուն, իրենց շուրջ ամենաթողության միջավայր էին ստեղծել: Այս պայմաններում առաջ են գալիս Սերվանտեսի եւ Լոպե դե Վեգայի թատրոնները, որոնք տարբեր ուղղություններ ունեին, եւ որոնցից երկրորդին էր աջակցում Տիրսո դե Մոլինան(Գաբրիել Տելես)` «Սեւիլյան զվարճասերը կամ քարե հյուրը» կատակերգության հեղինակը: Դրաման գրված է XVII դարում` Վերածննդից անմիջապես հետո: Իսպանական Վերածննդի հիման վրա XVI դարում Գոնգորան վերջնական ձեւավորման է հասցնում բարոկկոյի ոճը, որին բնորոշ են հռետորականությունը և անսպասելի, երևակայությունը ցնցող «հեռավոր» գաղափարների, կերպարների ու պատկերացումների համադրություն պահանջող, «սրամտության սկզբունքի» վրա հենվող բարդ փոխաբերականությունը : Տերմինը նշանակում է արտասովոր մարգարտահատիկ: Բարոկկոյի ոճը իր դրսեւորումներն է գտնում նաեւ Լոպե դե Վեգայի թատրոնում, ում աջակցում էր, սակայն ում հետեւորդը չէր Տիրսո Մոլինան: Տիրսո դե Մոլինայի գրականությունը, որում առկա է բարոկկոյի ոճի ազդեցությունը, գրականության մեջ ընդգրեց նոր թեմա` ծաղրեց արիստոկրատիայի եւ առհասարակ մարդկային թերությունները: Նրա «Դոն Խուանը» իսպանական արիստոկրատիայի ներկայացուցիչ է, ով շարունակ խաբում է կանանց ու աղջիկներին, պատվազրկում նրանց: Արտամոնովը կարծիք է հայտնում, որ Տիրսո դե Մոլինան տվեց թեման, սակայն դրա լավագույն զարգացումը պատկանում է այլոց : Սակայն հարկ է նշել, որ գործը այնքան հաջողված էր, որ տարածում գտավ ողջ Եվրոպայով, եւ Տիրսո դե Մոլինայի նպատակը միանգամայն տարբեր էր, օրինակ, Բայրոնի նպատակից, ով եւս գրել է նույն կերպարի մասին: Տիրսո դե Մոլինան ցույց տվեց իր ժամանակաշրջանի արիստոկրատիայի ստոր վարքը, ինչը մինչ այդ որոշ դրամատուրգների մոտ եւս հանդիպել էր, սակայն նրանց կերպարները «մինչեւ վերջ» ստոր չէին, ինչպես Դոն Խուանն էր: Այժմ ամփոփենք առաջին Դոն Խուանի կերպարը` այն ստեղծվել է XVII դարում` 1620թ., Իսպանիայում, կրում է Վերածննդի հիման վրա ստեղծված բարոկկո ոճի ազդեցությունը: Անդրադառնանք այս կերպարի երկրորդ մշակմանը: 1665թ. Ֆրանսիայի արքայական պալատում բեմադրվեց «Դոն Ժուան կամ քարե խնջույք» կատակերգությունը: Հեղինակը Մոլիերն էր` Ժան Բատիստ Պոկլեսը (1622-1673), ով խաղաց Սգանարելի` Դոն Ժուանի սպասավորի դերը: Պիեսը հաջողություն չունեցավ, եւ Մոլիերը, քաղաքական նկատառումներով, այն հանեց խաղացանկից: Փոքր-ինչ անդրադառնանք այդ քաղաքական հանգամանքներին. 17-րդ դարը Ֆրանսիայում քաղաքական կայունության շրջան էր. 1594թ. Մարիա Մեդիչիի նախաձեռնությամբ եւ ճիզվիտների աջակցությամբ սպանվում է արքա Հենրի IV, եւ Մարիա Մեդիչին դառնում է իր որդու` Լյուդովիկոս XIII-ի խնամակալը: Երկրի իշխանությունն անցնում է Մեդիչիի ֆավորիտ կարդինալ Ռիշելյեի ձեռքը, ով մահանում է 1642թ.: Ռիշելյեն արվեստի մեծ սիրահար էր: Նրա շնորհիվ ֆրանսիական թատրոն է մտնում իտալական օպերան, հավաքվում են արվեստի այն նմուշները, որ նրա մահից հետո ցուցադրվում ե Թագավորական Ակադեմիայում: Այս ժամանակաշրջանում էլ, հիմնվելով Դեկարտի ռացիոնալիստական փիլիսոփայության վրա, ֆրանսիացի դրամատուրգները հետհայացք են նետում անտիկ` կլասիկ գրականությանը, եւ իշխող ուղղությունը դառնում է կլասիցիզմը: Կլասիցիզմը, ինչպես եւ Ռիշելյեի քաղաքականությունը, ուղղված էին միապետության ամրապնդմանը. այստեղ գաղափարը, պետության շահը, պատիվը բարձր էին դասվում անձնական զգացմունքներից ու ցանկություններից: Կլասիցիստ դրամատուրգները հատուկ հովանավորություն էին ստանում պետությունից: Նույն կերպ շարունակվեց նաեւ Ռիշելյեի կողմից նախապատրաստված եւ նրան հաջորդած Մազարինիի ժամանակ (1642-1661թթ.): Այս ընթացքում շարունակվում էին եկեղեցու դեմ հակամարտությունները, Հաբսբուրգների պատերազմում Ֆրանսիայի մասնակցությունը, որոնց ծախսերը փակելու համար հարկերն ավելացել էին, եւ ժողովուրդը ճգնաժամային վիճակում էր, մինչդեռ պալատականներն ու արիստոկրատները ոչնչի պակաս չէին զգում: Մազարինիի մահից հետո` 1661թ., Լյուդովիկոս XIV-ը (1643-1715) , որ արքա էր ձեռնադրվել հինգ տարեկանում, իր ձեռքն է վերցնում Ֆրանսիայի իշխանությունը` հայտարարելով. «Կառավարությունը ես եմ» : Նրա կառավարությունը սկզբում դեռ հաստատուն էր, ապա աստիճանաբար սկսում է թուլանալ: Այս արքայի կառավարման եւ Մազարինիի մահվան չորրորդ տարում Մոլիերի «Դոն Ժուան կամ քարե խնջույք» պիեսը բարձրանում է բեմ: Մոլիերը, ծաղրելով ու մեղադրելով այստեղ արիստոկրատիային, այնքան համոզված էր իր կատակերգության ձախողման մեջ, որ պիեսում անգամ չի հետեւում կլասիցիզմի կանոններին եւ գրում է արձակ տողերով: Տիրսո դե Մոլինայից հետո Դոն Ժուանի կերպարին նվիրված հաջորդ մեծահամբավ պիեսը գրվեց XVIIդ.` Ֆրանսիայում, կլասիցիզմի դարաշրջանում, բայց անտեսելով կլասիցիզմի կանոնները: XVIIդ. բուրժուական հեղափոխությունը մատնանշեց Անգլիայի քաղաքականության նոր կապիտալիստական ուղին: Անգլիան, 1588թ. իսպանական Արմադային հաղթելուց հետո, դարձել էր Եվրոպայի առաջնային երկիրը եւ շարունակում էր զարգանալ աննախադեպ տեմպերով: Արդյունաբերական հեղափոխությունը վերջնականապես ձեւավորեց անգլիական հասարակությունը` մեկընդմիշտ հետ մղելով ֆեոդալիզմը: Պառլամենտի թույլտվությամբ գեղջուկների ձեռքից վերցվում են նրանց պատկանող հողը, վերանում են մանր հողատերերը` յոմենները: Այս հողերը հրանց վարձով են տրվում այնպիսի գնով, որ գյուղացին ի վիճակի չէր վճարել. սկսվում են դժգոհություններն ու ցույցերը: Բանվորների ընտանիքի բոլոր անդամներն աշխատում էին ծայրը ծայրին հասցնելու համար, կարելի էր հանդիպել նաեւ հնգամյա բանվոր երեխաների: Աշխատանքային օրվա տեւողությունը հասնում էր 14-19 ժամի: Արիստոկրատիան կոմպրոմիսի էր գնացել, անգամ արիստոկրատներն զբաղվում էին առեւտրով ու արդյունաբերությամբ: XVIIIդ. Դանիել Դեֆոն գրում է. «Առեւտուրը ջենտլմեններ է ստեղծում» : Ստացվում էր, որ արիստոկրատները դառնում էին արդյունաբերական կենտրոնների տնօրեններ եւ մենեջերներ, գյուղացիները` բանվորներ: Գեւորգ I-ի (1714—1727) օրոք նախարարական տեղը բացահայտ կերպով վաճառվում էր հազար ֆունտ ստեռլինգով, Գեւորգ II-ի օրոք (1760—1820) այս գումարը կրկնապատկվեց: Այս ամենին գումարվեց թորիների ու վիգերի` երկու կուսակցությունների պայքարը, հարեւան երկրներում տիրող պատերազմական վիճակները, բանվորների կողմից մեքենաների ոչնչացումը եւ դրա դեմ կառավարության պայքարը, Իռլանդիայի պատերազմը, պայքարը Նապոլեոնի դեմ: Այս ամենը գրականություն է բերում Ջոն Լոկի փիլիսոփայության` բանական մարդու գաղափարը կրող հեղինակների` Ռոբինզոն Կրուզո, Ջոնաթան Սվիֆթ, ովքեր մանրամասնորեն ներկայացնում են իրենց ստեղծագործություններում երկրում տիրող վիճակը: Մեքենաների եւ արդյունաբերության դեմ պայքարել չկարողանալով` 18-րդ դարի վերջին եւ 19-րդ դարի սկզբին դեպի բնություն հեռանալու տենդենց առաջացավ, որի արդյունքը եղավ Լճային դպրոցի պոետների`լեյկիստների ձեւավորումը, որը անգլիական ռոմանտիզմի դրսեւորումն էր: Բայրոնն այս դպրոցին չէր պատկանում, սակայն նրան ընդունված է ռոմանտիկ գրող համարել, որոշ գրականագետներ անգլիական ռոմանտիզմի ձեւավորման սկիզբը վերագրում են նրան: Նա ստեղծեց իր արվեստը վերածնունդի ու կլասիցիզմի, սենտիմենտալիզմի հիմքի վրա` տանելով ընթացքը մեկ այլ, դեռեւս Անգլիային անծանոթ ուղղությամբ, մեկ այլ տեսակի հերոսի ընտրությամբ, որը դեռեւս գրականության մեջ իր ձեւավորումը չէր ստացել: Նրա Դոն Ժուանը, ի տարբերություն Մոլինայի եւ Մոլիերի, բացասական հերոս չէ, ավելին` դրական է: Այս հերոսը գտնվում է բնության ու մեքենայի, արիստոկրատիզմի ու բուրժուազիայի միջեւ: Կյանքը Անգլիայում առավել բազմաշերտ էր դարձել, փոխվել էին բարոյական նորմերը, հասարակական հարաբերությունները, ուստի պատահական չէ, որ իր ստեղծած Դոն Ժուանի կերպարի հետ բազում ընդհանրություններ ունեցող հենց այս հեղինակը ստեղծեց այն Դոն Ժուանին, որն այլեւս բացասական չէ: Այսպիսով, Դոն Ժուանի երրորդ համաշխարհային մեծ ճանաչում ունեցող կերպարը ստեղծվեց Անգլիայում` XIXդ., պոեմի ժանրը համարվեց ռոմանտիզմը: «Քաղաքական ազատություն չունեցող ժողովրդի գրականությունը,- գրել է Ա. Ի. Գերցենը,- միակ հարթակն է, որի բարձրությունից նա լսելի է դարձնում հուզմունքն ու ճիչը իր խղճի» : Սա վերաբերում է 19-րդ դարի Ռուսական կայսրությանը: Համաձայն Գնեդիվիչի` գրչին տիրապետելն առավել մեծ համարձակութուն էր պահանջում, քան սրին տիրապետելը, քանզի ցարական իշխանությունը խիստ պատիժ էր նախատեսում խոսքի ու գաղափարի ազատության ձգտողներին: Այս ժամանակաշրջանում Ռուսաստանը պայքարում էր Նապոլեոնի դեմ, մղում էր մի շարք պատերազմներ, տարբեր կուսակցություններ պատերազմի մեջ էին երկրի ներսում, պայքար էր մղվում դեմոկրատիայի համար: Ռուս պոետներից շատերը դատապարտվել էին մահվան կամ աքսորի: Պուշկինը (1799-1837), թեպետեւ աքսորի չդատապարտվեց, այնուամենայնիվ չխուսափեց մահվանից: Դոն Ժուանի կերպարի մասին պատմող «Քարե հյուրը» պիեսի այս հեղինակը սպանվեց մենամարտում` 38 տարեկան հասակում: Ռուսական կլասիցիզմն արդեն սպառել էր իրեն, առաջ էր գալիս ռոմանտիզմը, եւ ռոմանտիկ պոետների շարքում ընդգրկված Պուշկինը գրեց «Քարե հյուրը» պիեսը իր ստեղծագործական երրորդ` ռեալիստական շրջանում: Նա մեծապես ազդվել էր Բայրոնի ստեղծագործությունից, եւ Բայրոնի «Դոն Ժուանին» համապատասխան կարող ենք դասել նրա «Եվգենի Օնեգին» պոեմը, որում, թեպետեւ կա Բայրոնի ազդեցությունը, մեծ է եւ հենց պուշկինյանը` ռուսականը: Գորկին հետեւյալն է ասում Պուշկինի մասին, «Նա մեր սկիզբն է բոլոր սկիզբների» : Այս պոետին բարձր են գնահատել Դոստոեւսկին, Գոգոլը եւ մյուսները, նա թերեւս առաջին ռուս հեղինակն էր, որ ռուս գրականությունը բարձրացրեց համաշխարհային մակարդակի, ուստի Դոն Ժուանի նրա տարբերակը իր ուրույն արժեքն ունի ինչպես ռուս, այնպես էլ համաշխարհային գրականության մեջ: Պուշկինի «Քարե հյուրը» բավականին կարճ է Մոլինայի եւ Մոլիերի պիեսների համեմատ, բաց են թողնված բազմաթիվ դրվագներ, որոնց մասին ընթերցողին հնարավորոթյուն է տրվում միայն կռահելու: Այս տարբերակը սյուժետային եւ կառուցվածքային առումով մոտ է Մոլիերին եւ Մոլինային, գաղափարական, կերպարի ընկալման տեսանկյունից` Բայրոնին: Դոն Ժուանի կերպարի չորրորդ նշանակալից տարբերակը գրվեց XIXդ.`1830թ., Ռուսական կայսրությունում, ռոմանտիկ պոետի ռեալիստական շրջանի ստեղծագործությունների շարքում: Այժմ, պատմական ակնարկից եւ Դոն Ժուանի կերպարի ստեղծման նախադրյալներին ու պայմաններին անդրադարձից հետո համեմատենք թվարկված չորս գործերը. Առաջին հերթին հարկ է նշել կառուցվածքային առանձնահատկությունները. Տիրսո դե Մոլինայի ստեղծագործությունը կոմեդիա է` գրված բարոկկոյի ոճով, Մոլիերինը կլասիցիզմի կանոններից շեղված կատակերգություն է, Բայրոնը գրել է ռոմանտիկական պոեմ, որն անվանել է վեպ, ռոմանտիկ պոետ Պուշկինը` պիես` իր ստեղծագործության ռեալիստական շրջանում: Ծավալային առումով ամենամեծ ընդգրկումը պատկանում է Բայրոնին, ով ներկայացրել է Դոն Ժուանի կյանքը մանկությունից սկսած: Այս տարբերակում նա հիմնավորում է իր հերոսի «մոլորությունները»` մերթ վերագրելով դրանք անփորձությանը, մերթ` շրջապատող մարդկանց սխալ վերաբերմունքին, մերթ` մարդկային բնությանը, եւ ցույց տալով հերոսի արարքների պատճառահետեւանքային կապը` այս կերպարի նկատմամբ մեկ այլ մոտեցում է առաջադրում: Պուշկինը կերպարի կյանքի միայն մի կարճ դրվագ է ներկայացնում` պատկերացում տալով նրա մասին երկխոսություններից: Նա չի արդարացնում իր կերպարին, սակայն նաեւ ատելություն չի սերմանում նրա նկատմամբ, ինչպես անում են Մոլիերն ու Տիրսո դե Մոլինան: Մոլիերը մեծ ուշադրություն է դարձնում կերպարի հոգեւոր գաղափարներին: Սրա բացատրությունը կարող ենք տեսնել Ֆրանսիայում տիրող իրավիճակի մեջ, երբ ճիզվիտները գրեթե իրենց ձեռքն էին վերցրել իշխանությունը. Հենրի IV-ի սպանությունը, որ կատարվեց նրանց ձեռքով, Ֆրանսիայի կաթողիկոսների գործունեությունը պատռել էին հոգեւորականների դիմակը` սքեմի տակ թաքնված ոճրագործին նրանց մեջ բացահայտելով, ուստի պատահական չէ, որ Մոլիերի Դոն Ժուանը որոշում է հոգեւորական դառնալ: Դրանով նա կշարունակեր իր անառակ կյանքը, սակայն բոլորը նրան բարեպաշտ կհամարեին: «Կեղծավորությունը մոդայիկ արատ է» ,- ասում է Մոլիերը Դոն Ժուանի միջոցով` ի նկատի ունենալով իր ժամանակի հոգեւորականներին: Տիրսո դե Մոլինան Դոն Խուանին շատ խիստ է դատապարտում: Նրա Դոն Խուանին պետք չէ սերը, ինչպես վերոնշյալ հեղինակների համապատասխան կերպարին, նա խիզախ չէ, պատրաստ չէ արդար մարտի, ի տարբերություն մյուներին: Այս Դոն Խուանը ձգտում է միայն կրքի բավարարման, ինչին հասնում է աղջիկներին իրենց փեսացուի անունով ներկայանալու միջոցով: Դարերի միջով անցնելով` կերպարը հոգեբանական փոփոխության է ենթարկվում` սկզբում գերակշռում է կենդանականը, ապա Մոլիերի մոտ առաջնային են դառնում բանականությունն ու փորձարկումը, Բայրոնն ու Պուշկինը զգացմունք են փնտրում: Կան որոշակի խորհրդանիշեր, որոնք ընդհանուր են այս չորս ստեղծագործությունների համար. 1. ծնողներ — Տիրսո դե Մոլինան եւ Մոլիերը ներկայացնում են Դոն Խուանի (Ժուանի) հորը, ով շարունակ ամբաստանում է իր որդուն անամոթ արարքների համար, մինչդեռ Պուշկինի մոտ այս կերպարը բացակայում է, իսկ Բայրոնի մոտ հակառակ պատկերն է ստանում. Բայրոնի Դոն Ժուանի հայրը ցոփ կյանքով է ապրում, ամբողջ հոգսը բարեպաշտ մոր ուսին է, ով էլ հենց «բարեպաշտորեն» է դաստիարակում նրան: 2. սպասավոր — Սպասավորը Տիրսո դե Մոլինայի, Մոլիերի եւ Պուշկինի մոտ մեծ դերակատարություն ունի, մինչդեռ Բայրոնի մոտ նա չկա` մահացել է: Այս երկու կերպարները` Դոն Ժուանն ու սպասավորը կարծես նույն էության երկու հակադիր դրսեւորումները լինեն` մեկը անհավատ է ու քաջ, մյուսը` աստվածավախ ու վախկոտ, մեկի մոտ բացակայում է խիղճը, մյուսը կարծես այս մեկի խիղճը լինի: Սպասավորը միակն է, ով գիտի Դոն Ժուանի յուրաքանչյուր խաբեբայություն, յուրաքանչյուր արարք, միակն է, ով նրան, թեկուզ կատակի միջոցով, ճշմարտությունն ասելու իրավունք ունի: Նա կարծես թե այդքան էլ պետք չէ իր տիրոջը, բայց տերը նրանից չի ազատվում. սպասավորը Դոն Ժուանի միակ ընկերն է` միակը, ով իսկապես ճանաչում է նրան, ում դատապարտում է, բայց եւ կա կապվածություն: Բայրոնի Դոն Ժուանը, չունենալով նման մեկին իր կողքին, ստիպված է կրել այս երկու դրսեւորումներն իր մեջ. նա արդեն խիղճն ու բնազդը պետք է միավորի մի անձում: Եթե ընդունենք, որ Դոն Ժուանը մարդկայինի կրողն է` բնազդի, հետագայում նաեւ բանականության, ապա սպասավորը կրում է աստվածայինը` խիղճը, եւ ժամանակի առաջխաղացմանը զուգահեռ մարդը` Դոն Ժուանը, շարժվում է դեպի աստվածայինը` ձեռք է բերում խիղճ, զգացմունք: Սակայն սպասավորը «աստված» չէ, նա աստվածայինի կրողն է միայն այն պատճառով, որ իր դիմացինը մերժում է այն կրել: Մոլիերի մոտ Դոն Ժունաի բացակայության դեպքում Սգանարելը ինքն է վերածվում մեկ այլ Դոն Ժուանի` կատակով հրաժարվում է իր պարտքը մարել, տիրոջ մահից հետո մտածում է միայն իր ռոճիկի մասին: 3. Կոմանդոր — Այս կերպարը առկա է բոլոր չորս «Դոն Ժուաններում», բացի Բայրոնի գործից: Բայրոնը կարծես շարունակ նախապատրաստում էր այս կերպարը, որը նրա մոտ մենաստանի աբեղայի ուրվականն էր, բայց այդպես էլ չի ամբողջացնում, քանի որ պոեմը մնում է անավարտ: Իսկ մյուս երեք տարբերակներում Կոմանդորը Դոն Ժուանի զոհն է, ով աստվածային պատիժն է` Աստծո ձեռքը: Տիրսո դե Մոլինայի մոտ նա Աննայի հայրն է, ում ցանկանում էր պատվազրկել Դոն Խուանը, Աննայի նախկին ամուսինն է Պուշկինի մոտ, ում սպանելուց հետո Դոն Գուանը փորձում է ստանալ նրա կնոջը, Մոլիերի մոտ եւս Կոմանդորը սպանված է Դոն Ժուանի կողմից: Հատկանշական է, որ այս անձի համար շատ ճոխ դամբարան է կառուցված, երեք պիեսներում էլ առկա է նրա արձանը: Հին Եգիպտոսում եւ այլ քաղաքակրթություններում փարավոնի եւ այլ ազնվականների համար դամբարաններ էին կառուցվում, որտեղ պարտադիր կերպով դրվում էր նրանց «մումիան», հետագայում այն փոխարինվեց արձանով, որպեսզի հոգին կարողանա հետ վերադառնալ: Կոմանդորի արձանը մահվանից հետո նրա հոգու բնակության վայրն է դառնում, որի միջոցով նա շարունակում է մնալ ողջերի աշխարհում` պատժելու չարագործին: 4. գերեզման ե մենաստան — Մոլիերի ու Մոլինայի մոտ Կոմանդորի գերեզմանը սուրբ վայր է` պաշտպանված է Աստծո կողմից: Պուշկինի ու Բայրոնի գերեզմանն ավելի խորհրդանշական է դառնում` Պուշկինի դեպքում այն սբ. Անտոնիոս վանքի մոտ է, Բայրոնի մոտ աբեղայի ուրավականը սավառնում է մենաստանի մատուռի շուրջ: Գերեզմանն ու մենաստանը միասին են հանդես գալիս, քանզի միանձնուհին «մեռցնում է իր ամուսնուն»` հրաժարվում է երկրայինից, իսկ Պուշկինի մոտ Աննան` Կոմանդորի այրին, ինքն է իրեն դատապարտում է մենակեցության: Նրա տունը նրա մենաստանն է, որտեղ հսկում է իր ամուսնու հոգին: Տիրսո դե Մոլինայի մոտ մենաստան է Աննայի սենյակը, որը հսկում է հայրը, Բայրոնի Դոն Ժուանը հայտնվում է հարեմում, ինչը նման է մենաստանի, սակայն դեռ մենաստան չէ, քանի որ այստեղ խոսքը վերաբերում է խանի կանանց, ոչ թե կույսերին, իսկ մենաստանն արդեն մատուռն է, որի մոտակայքում ապրում է Ադելինն իր ամուսնու հետ, ով, հասկանալով, որ Ժուանը սիրահարվել է Ավրորային, հսկում է աղջկան` ինչպես հսկում են միանձնուհուն: «Միանձնուհու» սիմվոլի կրողն այս ստեղծագործություններում այն աղջիկն է կամ այն կինը, որին դեռ չի ապականել Դոն Ժուանի անպարկեշտությունը, ով դեռ չի զրկվել իր պատվից: Միանձնուհի էր նաեւ Մոլիերի Դոն Ժունաի կինը` էլվիրան, ով, սակայն, իր սերը տալով Ժուանին դադարեց միանձնուհի լինելուց, ապա վերադարձ կատարեց դեպի Աստված: 5. գեղջկուհի — Գեղջկուհին զգուշացված է, նրան ասվել է, որ «արիստոկրատ պարոնները» գայթակղում են աղջիկներին, ապա լքում նրանց: Սակայն նա միամիտ է, նա ծանոթ չէ արիստոկրատի վարք ու բարքին, չի կարող դիմակայել դրան: Սա այն կերպարն է, ով պետք է խաբվեր ոչ թե ներքին թուլության պատճառով, այլ արտաքին պայմանների թելադրանքով իր ստացած դաստիարակության, իր եւ արիստոկրատի միջավայրի ու գաղափարի տարբերության պատճառով: Արիստոկրատները պարտավոր էին իմանալ` ինչպես գեղեցիկ զրուցել կանանց հետ, ինչպես պահել իրենց հասարակական վայրերում, ինչպես ճիշտ բանակցություններ վարել եւ այլն: Այս ամենը անփորձ գյուղացուն, բնականաբար, գրավում էր, եւ նա չէր կարող լսել իր գիտակցությանը: Եւ’ Տիրսո դե Մոլինան, եւ’ Մոլիերը խաբված աղջիկների շարքում են ընդգրկում հասարակ ձկնորսուհիներին, ինչը խիստ հատուկ էր իրենց ժամանակաշրջանին: Մինչդեռ Պուշկինը 19-րդ դարի ռուս ձկնորսուհու կերպար չունի, քանի որ պատերազմների ու ցրտի այդ թոհուբոհի մեջ ձկնորսությամբ զբաղվող միամիտ գեղջկուհու դժվար էր հանդիպել: Բայրոնը ստեղծում է նման մի կերպար, որը ոչ թե գեղջկուհին էր, այլ հարեմի երիտասարդ աղջիկը, ով չէր ճանաչում սերը: Միակ տղամարդը, ում նա տեսնում էր, ներքինին էր, ուստի նա չկարողացավ դիմադրել գայթակղությանը: 6. հաշվենկատ կանայք — Միշտ չէ, որ կանայք ազնիվ էին եւ անարդարացիորեն խաբվում էին Դոն Ժուանի կողմից: Տիրսո դե Մոլինայի կերպարներից մեկը` Ամինտան, նշանված է, սակայն համոզվելով, որ Դոն Խուանը կամուսնանա իր հետ, եւ ինքը կդառնա կոմսուհի, անմիջապես մոռանում է իր ապագա ամուսնուն: Պուշկինի հերոսուհին` Լաուրան, սիրում է Դոն Ժուանին, սակայն նրա բացակայության ժամանակ իրեն շրջապատում է երիտասարդ տղամարդկանցով, սիրաբանում Դոն Կառլոսի հետ: Մոլիերի մոտ Շառլոտը` երիտասարդ գեղջկուհին, նշանված է, սակայն նա եւս ցանկանում է պատվավոր տիկին դառնալ, ուստի համաձայն է հրաժարվել Պիեռոյից` իր նշանածից: Բայրոնի մոտ այս հանգամանքը շատ ուշագրավ է. նրա Դոն Ժուանը նախ դառնում է մոր եւ մոր ընկերուհու «զոհը»` մեկը ցանկանում է վրեժ լուծել տղայից, քանի որ նրա մայրը «շփվել էր» իր ամուսնու հետ, մյուսը թույլ է տալիս իր ընկերուհուն սիրաբանել իր տղայի հետ, որպեսզի ցույց տա ընկերուհու ամուսնուն, որ նրա կինն այնքան էլ հավատարիմ չէ…ապա Բայրոնը ներկայացնում է Թուրքիայի սուլթանուհու եւ Ռուսաստանի Եկատերինա թագուհու կողմից Դոն Ժուանին իրենց սիրեկանը դարձնելու քայլերը` ցույց տալով իր հերոսի անելանելի վիճակը, քանի որ նման մեծապատիվ կանանց մերժելը նշանակում էր մահ: 7. «դոն ժուանյան» սեր — Յուրաքանչյուր ստեղծագործության մեջ ներկայացվում են կանայք, ովքեր սիրում էին Դոն Ժուանին. Մոլիերի մոտ այդ կինն Էլվիրան է, Պուշկինի դեպքում` այրի Աննան է ցանկանում սիրել եւ սիրվել, Բայրոնը պարբերաբար հիշեցնում է Հայդեի մասին: Մոլինայի մոտ սերը ներկայացվում է ոչ թե Դոն Խուանի, այլ մյուս կերպարների միջոցով, ովքեր կոմեդիայի վերջում որոշում են ամուսնանալ իրենց նախկին նշանադրյալների հետ` հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ վերջիններս անարգվել են Դոն Խուանի կողմից: Մոլինայի Դոն Խուանը չի կարողանում սիրել, Մոլիերինը տվյալ պահին սիրում է, բայց արագ ձանձրանում է, Պուշկինի Դոն Գուանը միաժամանակ սիրում է Լաուրային, Ինեսին եւ մյուսներին, Բայրոնի մոտ արդեն հերոսը որոշ ժամանակ հիշում է նախկին սիրուն` Ջուլիային, Հայդեին, սակայն ժամանակը կարողանում է բուժել վերքերը: Նորից տեսնում ենք ժամանակի ու տարածության մեջ կերպարի տրանսֆորմացիան: 8. աքսոր կամ հեռացում հայրենիքից- Դոն Ժուանի չորս կերպարներն էլ իրենց ոչ պատշաճ վարքի համար ենթարկվում են աքսորի: Աքսորն այստեղ ինչ-որ տեղ փոխարինում է ճամփորդությանը, նամանավանդ Բայրոնի դեպքում, ում ստեղծագործությունը ռոմանտիզմի ժանրին է պատկանում (ինչպես գիտենք, ռոմանտիկների գրականության մեջ ճամփորդությունը մեծ դեր էր խաղում): Աքսորն այստեղ նպաստում է հերոսների անհատականության ձեւավորմանը, ինչից հետո արդեն նրանք ներկայացվում են մեզ, բացառությամբ Բայրոնի, ում Դոն Ժուանը ներկայացվում է ոչ թե աքսորից հետո, այլ աքսորի ընթացքում: Այս մի շարք ընդհանրությունները ներկայացնելուց հետո կարող ենք գալ այն եզրակացության, որ Դոն Ժուանն այն կերպարն է, ով հավատարիմ է մնում ինքն իրեն: Ինքն իրեն հավատարիմ մնալով հանդերձ` նա զարգացում է ստանում տարբեր հեղինակների մոտ եւ տարբեր երկրներում ու ժամանակշրջաններում` նախ մոտ լինելով կենդանական էությանը, ապա դրսեւորվելով մարդու էության մեջ, եւ հետո ձգտելով աստվածայինին: Մյուս հերոսները օգնության են գալիս լրացնելու Դոն Ժուանի կերպարի ամբողջականությունը` նրա հետ հակասության մեջ մտնելու միջոցով ձեւավորելով նրան բնորոշ այս կամ այն գիծը, ինչ-որ տեղ միաձուլվելով նրան, ինչ-որ տեղ փոփոխելով նրան: Դոն Ժուանի կերպարը նմանվում է ջրի կաթիլին, որը կարող է տարբեր տեսք ստանալ` շարունակելով պահպանել իր էությունը: Այս կերպարն իր ձեւավորումն ստացել է 16-րդ դարում, սակայն գոյություն է ունեցել միշտ, եւ քանի որ շարունակելու է գոյություն ունենալ, չի դադարի ենթարկվել նոր կերպարանափոխությունների, ենթարկվել նոր զարգացումների, համընթաց գնալ իր ժամանակի ոգուն` նոր ժամանակին: Այս կերպարն ինքը` ժամանակն է` իր տարբեր ընկալումներով:

Աղբյուր՝ https://armellie.wordpress.com