Ալվարդ Սեմիրջյան-Բեքմեզյան | Աննա Էլիզաբեթ Բալաքյան․ գրական սյուրռեալիզմի առաջին տեսաբանը ԱՄՆ-ում

Աննա Էլիզաբեթ Բալաքյան (1915-1997 թթ.)

1930-ականներին, երբ սյուրռեալիզմը սկսեց տարածվել Միացյալ Նահանգներում, ակնհայտ էր, որ շարժումը հետաքրքրություն առաջացրեց արվեստագետների, արվեստի պատմաբանների և կոլեկցիոներների շրջանում: Այս թվականներին Ամերիկայի որոշ քաղաքներում տեղի ունեցան սյուրռեալիստ նկարիչների ցուցահանդեսներ, որոնց մասնակցում էին այնպիսի հայտնի սյուրռեալիստ արվեստագետներ, ինչպիսիք էին Ս․ Դալին, Ի․ Թանգին, Ա․ Բրետոնը և այլք, որոնք իրենց «աքսորի» տարիներն էին անցկացնում Միացյալ Նահագներում: Կարճ ժամանակ անց որոշ ամերիկացի նկարիչներ սկսում են ներառել սյուրռեալիստական ​​տեխնիկան իրենց ստեղծագործությունների մեջ, ինչպես Արշիլ Գորկին, Ջորջ Մարինկոն, Ֆեդերիկո Կաստելոնը և այլք։ Միացյալ Նահանգներում սյուրռեալիստական ​​արվեստը հիմնականում դրսևորվում է տարածական արվեստի ձևերում, հատկապես գեղանկարչության մեջ, և շատ ավելի թույլ ազդեցություն է ունենում գրականության վրա։ Չնայած այս նոր ուղղության նկատմամբ աճող հետաքրքրությանը, ամերիկյան իրականության մեջ դրա տեսական արձագանքները այդ թվերին սահմանափակ էին: Սյուրռեալիստական ​​ուղղվածություն ունեցող որոշ ամսագրեր փորձում էին քիչ թե շատ լրացնել այդ բացը, ինչպես օրինակ «View»-ն, «VVV»-ն, «The Little Review»-ն և «Broom»-ը: Այս ամսագրերը հիմնականում նպատակ ունեին հանրահռչակել նոր ոճը՝ ավելի շատ կենտրոնանալով տեխնիկական կողմերի վրա, իսկ տեսական խնդիրների լուսաբանումը մնում էր ստվերված: Արդյունքում 1940-ականներին Միացյալ Նահանգներում սյուրռեալիզմի վերաբերյալ գիտական ​​ուսումնասիրությունները, հատկապես գրականության մեջ, շատ քիչ էին: Եվ հենց այս համապատկերում է առավելապես կարևորվում և արժևորվում Աննա Բալաքյանի գործունեությունը գրական սյուրռեալիզմի տեսական խնդիրների արծարծման, լուսաբանման և ուսումնասիրության առումով։ Պատահական չէ, որ գիտական նեղ շրջանակներում, որտեղ նա առավելապես ճանաչված է, նրան հաճախ անվանում են «սյուրռեալիզմի առաջամարտիկ»։ Եվ չնայած Միացյալ Նահանգներում սյուրռեալիզմի տեսության ձևավորման գործում Բալաքյանի դերի բացառիկությանը, ցավոք, նրա գիտական ​​նվաճումների և մասնագիտական ներդրման ճանաչման և գնահատանքի ուղղությամբ մինչ օրս քիչ բան է արված:

Աննա Բալաքյանը տասնմեկ տարեկան հասակում ընտանիքի հետ տեղափոխվում է ԱՄՆ՝ մինչ այդ բնակություն հաստատած լինելով Ֆրանսիայում, որտեղ էլ արտագաղթել էր Պոլսից։ Նա իր նախնական կրթությունը ստացել էր Սավոյի տարրական դպրոցում, որտեղից էլ սկիզբ էր առել նրա ֆրանսերեն լեզվի գրեթե անթերի իմացությունը և ֆրանսիական մշակույթի նկատմամբ հետաքրքրությունը: Տեղափոխվելով ԱՄՆ՝ նա իր կրթությունը ստանում է ամերիկյան լավագույն ուսումնական հաստատություններում։

Աննա Բալաքյանը համեմատական ​​գրականության հիմնադիրներից մեկն է Միացյալ Նահանգներում։ Իր մասնագիտական գործունեության ընթացքում նա զբաղեցնում էր այնպիսի կարևոր պաշտոններ, ինչպիսիք են ACLA-ի (Համեմատական գրականության ամերիկյան ասոցիացիա) նախագահությունը, ICLA-ի (Համեմատական գրականության միջազգային ասոցիացիա) փոխնախագահությունը և NYU-ի (Նյու Յորքի համալսարան) համեմատական ​​գրականության ամբիոնի վարիչի պաշտոնը մինչև 1986 թվականը: Սյուրռեալիստական ուղղության հանդեպ հետաքրքությունը ձևավորվում է 1940-ական թվականներին, երբ նա պաշտպանում է իր դոկտորական ատենախոսությունը սյուրռեալիստ բանաստեղծների մասին և մինչև իր կյանքի վերջը Բալաքյանն իր գիտական ​​գործունեությունը նվիրում է սյուրռեալիզմի ուսումնասիրությանը. «1940 թվականին, երբ ես առաջին անգամ լսեցի Անդրե Բրետոնի՝ սյուրռեալիզմի հիմնադրի մասին, Կոլումբիայի համալսարանի ուսանող էի։ «Լուսավորության» դասընթացի դասախոսը՝ Փոլ Հազարդը, քննարկում էր հոգևորի տարանջատման հնարավորությունը կրոնական հավատքից։ Այս կոնտեքստում 18-րդ դարի ֆրանսիական գրականության այս մասնագետը անդրադարձավ սյուրռեալիստներին և նկատեց, որ Բրետոնն ու իր համախոհները որոնում էին նոր ուղիներ և ձևեր դասական պոեզիայի և նկարչության ընկալումներից անդին։ Եվ երբ ինձ վերադարձրեց իմ ուսումնասիրությունը Բոդլերի մասին, ինձ առաջարկեց հայացքս ուղղել սյուրռեալիզմին։

Ես սկսեցի կարդալ Մանիֆեստները, իմ ատենախոսությունը հաստատվեց սյուրռեալիզմի գրական ակունքների մասին, և երբ Բրետոնը ժամանեց Նյու Յորք հաջորդ տարի, ես ցանկություն հայտնեցի տեսնել նրան։ Իմ ցանկությունն իրականություն դարձավ արվեստի կոլեկցիոներ Ջուլիեն Լևիի անմիջական մասնակցությամբ, որը կազմակերպեց իմ և Բրետոնի առաջին հարցազրույցը։ 25 տարի անց ես նկարագրեցի իմ այդ առաջին հանդիպումը Անդրե Բրետոնի կենսագրության մասին իմ գրքում»^[i]: Հատկապես հայ ընթերցողին կհետաքրքրի նաև այն, որ Աննա Բալաքյանը ամերիկահայ գրող, Պուլիցերյան մրցանակակիր Փիթեր Բալաքյանի հորաքույրն է, ընդ որում, վերջինս իր «Ճակատագրի սև շունը» գրքի որոշ էջերում անդրադառնում է Աննա Բալաքյանին։ Փիթեր Բալաքյանի մյուս հորաքույրը և Աննա Բալաքյանի քույրը՝ Նոնա Բալաքյանը, գրաքննադատ էր և երկար տարիներ եղել է New York Times Sunday Book Review -ի խմբագիրը։

Սյուրռեալիզմին նվիրված իր երեք հիմնավոր աշխատություններում՝ «Սյուրռեալիզմի գրական ակունքները» (1947 թ.), «Սյուրռեալիզմ. ճանապարհ դեպի բացարձակը» (1959 թ.) և «Անդրե Բրետոն. սյուրռեալիզմի մոգը» (1971 թ.), Բալաքյանը ներկայացնում է այս նոր շարժման ծագումնաբանությունը, զարգացման ընթացքը և փիլիսոփայական նախահիմքերը։ Այս շարքի երրորդ գիրքը համարվում է Անդրե Բրետոնի մասին առաջին կենսագրական ուսումնասիրություններից մեկը։ Այն հիմնված է երեք հարցազրույցների վրա, որոնք Բալաքյանն անցկացրել է Բրետոնի հետ 1941, 1952 և 1964 թվականներին, ինչպես նաև Բրետոնի ընտանիքի և ընկերների, այդ թվում՝ Ֆիլիպ Սուպոյի և Մարսել Դյուշանի կողմից տրամադրված տեղեկատվությունների վրա։

Այն, որ սյուրռեալիստական շարժման մասին Միացյալ Նահանգներում քչերը գիտեին, վկայում է նաև հետևյալ փաստը։ Խոսելով իր առաջին՝ «Սյուրռեալիզմի գրական ակունքները» գրքի (1947 թ.) հրատարակության մասին՝ Բալաքյանը վկայում է, որ հրատարակիչը, տեսնելով իր՝ հեղինակի անունն ու գրքի վերնագիրը, տարակուսած արձագանքում է․ «Ամերիկյան ընթերցողի համար դուք նույնքան անծանոթ եք, որքան այն հեղինակները, որոնց մասին գրում եք»^[ii]։ Բալաքյանը նաև վկայում է, որ գրքի նկարազարդումը կատարել է սյուրռեալիստ նկարիչ Իվ Թանգին․ «Նա (Իվ Թանգին-ծան-Ա․ Ս․-Բ․) ոչ միայն իրականացրեց գրքիս նկարազարդումը, այլև ուղարկեց առաջին օրինակը և մի նամակ, որում մասնավորապես ասվում էր․ «Եթե Բրետոնը հնարավորություն ունենար տեսնելու այս գիրքը, նա հավանաբար չէր շտապի մեզ լքել այդքան վաղ (նկատի ունի Բրետոնի վերադարձը Ֆրանսիա, 1946 թ.-ին-ծան․-Ա․Ս․-Բ․)^[iii]»»։

Սյուրռեալիզմի մեջ Բալաքյանն ընդգծում է հատկապես դրա միստիկ բնույթն ու մարդկային կերպարանափոխության նոր հնարավորությունները։ Նկատի ունենալով որոշ սյուրռեալիստ հեղինակների գործերում անտեսանելիի, գերբնականի, միստիկականի դրսևորումները, նա շարժման ծագումնաբանությունը կապում է ռոմանտիզմի և ապա սիմվոլիզմի հետ։ Հատկապես շեշտը դնելով այն հեղինակների ստեղծագործությունների վրա, որոնք փորձում էին իրենց մարդկային ընկալումների միջոցով արտահայտել այն, ինչն իրենց կարծիքով գտնվում է բնության սահմաններից դուրս^[iv]։ Այս առումով Բալաքյանը կարևորում է հատկապես մտատեսիլի (հալյուցինացիա) դերը Ժ․ Ներվալի, Ա․ Ռեմբոյի, Լոթրեամոնի, Շ․ Բոդլերի գրականության մեջ։ Այս կապակցությամբ թերևս ամենից ուշագրավը Բոդլերի ակնարկն է հալյուցինացիաների մասին։ Նա իր «Les Paradis Artificiels» պոեմում, լույս տեսած դեռևս 1860-ականներին, ներկայացնում է երազների երկու տիպ՝ բնական (natural) և գերբնական (surnatural), վերջիններս հենց կապվում էին հալյուցիանցիաների հետ։ «Բոդլերի կողմից իր հալյուցինացիաների ներկայացումը հանգեցրեց մի պատկերացման, որն ավելի մոտ էր գերբնական գաղափարին, քան իր նախորդների երազային արտագրություններն էին» (LOS, 57):

Մյուս կարևոր դիտարկումը, որ կատարում է Բալաքյանը սյուրռեալիզմի տեսության շրջանակներում, սյուրռեալիզմի ուղղության փիլիսոփայական նախահիմքերի մեկնությունն է։ Ակնհատ և անթաքույց է, որ սյուրռեալիստական ուղղության վրա հսկայական ազդեցություն է ունեցել Ֆրոյդի հոգեվերլուծության տեսությունը, ինչի վերաբերյալ բազում են ուսումնասիրությունները։ Սակայն այս առումով ուշագրավ է Բալաքյանի այն մոտեցումը, ըստ որի, սյուրռեալիստական փիլիսոփակայան նախահիմքերը տեսաբանը կապում է Հեգելի փիլիսոփայության հետ։ Վերջինս կարևոր է այն առումով, որ հենց դրա վրա է հիմնվում սյուրռեալիստական պատկերի կառուցման փոխաբերական բնույթը։ «Հեգելի ազդեցությունն ավելի ակնհայտ է այն փիլիսոփայական նշանակության մեջ, որը սյուրռեալիստները վերագրում են փոխաբերության ստեղծմանը: Նրանց համար դա ոչ միայն խոսքի ձև է, այլ ավելի շուտ հայեցակարգի բյուրեղացում»^[v]:

Սյուրռեալիզմի տեսության մեջ բացահայտում կարելի է համարել Բալաքյանի «հայտնագործությունը» սյուրռեալիստական հիմնական տեխնիկայի՝ ավտոմատ գրի վերաբերյալ։ Անդրե Բրետոնի մահից մի քանի ամիս անց Ֆիլիպ Սուպոն Բալաքյանին տված հարցազրույցում նշում է Պիեր Ժանեթի անունը։ Պիեր Ժանեթը հոգեբուժական բժշկության պրոֆեսոր էր, ով դասավանդել էր Յունգին, և ինչպես նշում է Բալաքյանը, նրա աշխատանքները եղել են Բրետոնի սերնդի բժշկական ուսանողների համար անհրաժեշտ ընթերցանության ցանկում։ «Եթե մենք ուսումնասիրենք Ժանեթի աշխատությունները, ապա ակնհայտ կդառնա, որ «Մագնիսական դաշտեր» (Chams Magnetiques) տերմինը եկել է Պիեր Ժանեթից»^[vi]։ Ըստ այդմ, տեսաբանը բացահայտում է, որ Անդրե Բրետոնի և Ֆիլիպ Սուպոյի «Մագնիսական դաշտերի» մտահղացումն առաջացել է ոչ թե գեղարվեստական շրջանակների ազդեցություններից, այլ գիտական նախահիմք ունի»^[vii]։ Իսկ ինչ առնչվում է հոգեկան ավտոմատիզմին, ապա, ըստ Ժանեթի, «ավտոմատը» և «մեխանիկականը» հոմանիշներ չեն։ Որպես պարզագույն օրինակ, Ժանեթը բերում է բառի ուղղագրությունը, որը հիշվում է ավտոմատ կերպով, նունիսկ այն պարագայում, երբ ռացիոնալ հիշողությունը բացակայում է: Եթե ​​ուղղագրությանը հնարավոր է տիրապետել ռացիոնալ ընկալումից զատ, ապա անուշադիր գրելու պահը կարող է այն դուրս բերել մտքի ավտոմատ գործողության տարածքից: «Թող գրիչը թափառի,- ասում է նա,- ինքնաբերաբար»։ Սա մի գործընթաց է, որտեղ գրողը թույլ է տալիս, որպեսզի գրիչը ազատորեն շարժվի թղթի վրայով, առանց գիտակցորեն վերահսկելու այդ շարժը էջի վրա, այնինչ գրելու ակտը ենթադրում է գրողի կողմից մտքերի վերահսկողություն։ Ավտոմատ գրի ժանեթյան սահմանման միջոցով Բալաքյանը մեկնաբանում է նաև ավանգարդիստական, մասնավորապես դադաիստ արվեստագետների կողմից լայն կիրառություն ստացած աբսուրդի լեզուն կամ իմաստակը, այսինքն, երբ լեզուն ինքնին իռացիոնալ է իր կառուցվածքով և բովանդակությամբ։ Ըստ այդմ, Բալաքյանը եզրահանգում է, որ Բրետոնը ծանոթացել է ավտոմատ գրի ֆենոմենի հետ ոչ թե դադայի միջնորդությամբ, այլ Ժանեթի բժշկական ուսումնասիրությունների շնորհիվ։ «Դա ճանապարհ է դեպի ինքնազննում և հետևաբար՝ խորաթափանցություն, դեպի իր իրականության մագնիսական դաշտի ընդլայնում. դա կարող է հանգեցնել նյութական և հոգևոր գոյության, նաև գիտակցության և ենթագիտակցության միջև մարդու կողմից ստեղծված սահմանների վերջնական վերացմանը»^[viii]:

Աննա Բալաքյանի կյանքի և մասնագիտական գործունեության վրա հսկայական ազդեցություն է ունեցել Անդրե Բերտոնի հետ առաջին հանդիպումը։

«Երբ ես նրան հրաժեշտ տվեցի,-հիշում է Բալաքյանը,- արդեն գիտեի՝ որն է իմ կյանքի առաքելությունը։ Եվ անմիջապես ասեմ, որ եթե ես սյուրռեալիզմի մեջ չգտնեի մի բան, որը հնարավորություն կտար որսալու միստիկի, հոգևորի և մարդկային կերպարանափոխության դինամիկայի նորացված ալիքը, իմ ողջ կյանքի գործը չէի նվիրի դրան»^[ix]։