Հրայր Խաչատրյան | Իտալո Կալվինոյի «Անտես քաղաքները»

Իտալո Կալվինոյի 1972 թվականին լույս տեսած «Անտես քաղաքները» յուրատեսակ պոստմոդեռնիստական գործ է, որտեղ շոշափվում է քաղաքի բազմաշերտությունը: Հեղինակը իր գործով ցույց է տալիս, որ յուրաքանչյուր քաղաք ունի իր անտեսանելի, չճանաչված, բացահայտումներին սպասող կողմը, և որքան էլ ճանաչենք մեզ ծանոթ տարածությունը, այն մեզնից թաքցնում է ավելի շատ բան, քան՝ պատմում:

Քաղաքի մասին բազմաթիվ տեքստեր կան գրված գեղարվեստական ոճով՝ սկսած Մկրտիչ Արմենի «Երևանից^[1]», Օրհան Փամուքի «Ստամբուլից»^[2] մինչև Խուլիո Կորտասարի «Ցատկախաղով»^[3] ներկայացված Փարիզը, սակայն Իտալո Կալվինոյի «Անտես քաղաքները» մեզ տալիս է մի ուրիշ բանալի՝ խորանալու դեպի քաղաքի խորքը, որտեղ քաղաքը վերհուշ է, բաղձանք, նշան, աչքեր և կա քաղաք, որտեղ հանգուցյալներ են բնակվում: Այդպես իտալացի գրողը մեզ ի ցույց է դնում «քաղաք» հասկացության բազմադեմությունը: Այս յուրօրինակ վեպում կա 55 երևակայական քաղաք, որոնց վրա կանացի անուններ են դրոշմված և յուրաքանչյուր ընթերցող պետք է գտնի իր քաղաքը՝ շրջելով բոլոր 55 քաղաքներով: Այս ամենի հետ մեկտեղ կարևոր է նշել, որ մեզ սպասվող ճամփորդության մեջ ունենք երկու ճամփորդող զրուցակից՝ միջնադարյան նշանավոր ճանապարհորդ Մարկո Պոլոն և նրա ունկնդիր Խուբիլայ խանը, ովքեր իրենց իմաստասիրական զրույցներով փորձում են հասկանալ յուրաքանչյուր քաղաքի առեղծվածը: Գլխավոր հերոսներն անընդհատ փորձում են վերծանել տարբեր քաղաքները և դրա միջոցով հասկանալ նրանց անատոմիան, էությունը. ո՞րն է քաղաքի գլխավոր ցուցիչը՝ տաճա՞րը, շենքե՞րը, նրանց մեջ նշաններ փնտրող և գտնող քաղաքացի՞ն, մարդի՞կ, թե… միանշանակ պատասխան չկա, քանի որ ամեն մեկս ունենք մեր սեմիոտիկ (նշանային) համակարգը և փորձում ենք մեր իսկ ստեղծած սիմվոլներով դասավորել քաղաքը՝ բեկոր առ բեկոր: Հեղինակը, հասկանալով այդ ամենը, մեզ տվել է քաղաքի ֆրագմենտային օպտիկան, որտեղ բոլորս դեգերում ենք մեր «ակնոցներով» ու փորձում ենք մեր կնիքը դնել դրա դեմքին: Մարկո Պոլոն Խուբիլայ խանին ասում է. «քաղաքները երազների պես են. երևակայելի ամեն բան կարող է երազում գալ, բայց նույնիսկ ամենաանսպասելի երազը նշանահանելուկ է, որը բաղձանք է թաքցնում կամ դրա հակառակ կողմը՝ վախ»: Յուրաքանչյուրը քարտեզագրում է իր երազային քաղաքը, որտեղ արվարձանների և կենտրոնների դասավորությունը կարող է փոխվել, լինել ճարատարապետը նոր քաղաքի, անտես մնացած աչքերից այն գծագրել իր ուզած ձևով, պահել կամ վերացնել շինությունները, նոր շունչ փչել նրա դեմքին կամ հիմնահատակ քանդել ու վերստեղծել նոր կառուցվածքով՝ դրանով փորձելով ամփոփել իր հիշողությունների փունջը: «Քաղաքներ և բաղձանք» գլխում կա այսպիսի արտահայտություն. «քաղաքը տարբեր կերպ է ներկայանում ցամաքով և ծովով եկողներին» և տարբեր կերպ է ներկայանում ամեն մեկին, քանի որ յուրաքանչյուր քաղաք ունի իր առասպելը, ուստի մենք մեր ոսպնյակով պետք է ստեղծենք սեփական միֆերը, միստիկ անցումները, կառուցենք նոր հիշողություններ և խտացնենք քաղաքի դիմապատկերը:

Հետարդիական այս վեպը յուրահատուկ ներբող է քաղաքի մասին, որտեղ Կալվինոն ապրում և հրավիրում է մեզ տեսնել մեր ներսի սեփական քաղաքները, որոնք կարող են ունենալ այլ գունավորումներ, հուշեր, անցումներ, կամուրջներ, որոնք կապում են քաղաքի կենտրոնները և ծայրամասերը: Հիշե՛ք այս տողերը. «Մեծ խանն իր քարտեզագրքում անցել է մղձավանջների և նզովքների մեջ ահաբեկող քաղաքների քարտեզը թերթելուն՝ Ենոք, Բաբելոն, Յահու, Բուտուա, Չքնաղ Նոր Աշխարհ»։ Այսպես էլ մենք ենք անցնում մեր քաղաքներով՝ անընդհատ խմբագրելով և նորովի թրծելով նրանց։