Միշել Կորվեն. Գոդոյի Սպասումը

Երկու շրջմոլիկ՝ ճանապարհին, որ սկիզբ չունի, կիսախև, երկուստեք տկարություններով միմյանց հետ կապված, երեխայի համառությամբ մի անիմաստ զրույց են բացել իրենց բաժին հասած գազարի ծայրի մասին, միզելու դժվարության կամ կոշիկի անհարմարության մասին, խոսում են հատկապես մի ինչ-որ Գոդոյից, որի գալստյանը նրանք սպասում են, հայտնի չէ, թե հանուն ինչի։ Սպասելիս նրանք անելիք չունեն, այդ մասին իրենք են ասում և կրկնում, նրանց գոյությունը փուչ է, նրանց հիշողության մեջ չկա ոչինչ, բացի ձախորդ օրերի և աղետալի հուշերի պատառիկներից: Նրանք սկսում են կաբարեի զուգերգիչների պես, բայց շատ թշվառ ձևով և շատ հաճախ ամենահասարակ արտահայտությունների հասնող ռեպլիկներով՝ խոսակցության թեմաներով ապահովելու համար իրենց «երեկոյի ավարտը»։ Կամ էլ զվարճանում են՝ տխրադեմ ծաղրածուների պես իրենց գլխարկները տալ-առնելով։ Բայց Գոդոն այդպես էլ չի գալիս, և ժամանակը ծոր է տալիս տրտմալի, քանի դեռ որևէ դեպք՝ նույնքան անսպասելի, որքան սկզբի տափակ իրադրությունը, փոքր-ինչ չի աշխուժացնում մթնոլորտը. ծառա-ստրուկը, որին նողկալի տերը պահում է պարանը վիզը գցած, գալիս է խաղալու իր՝ վարժեցրած շան դերը, մինչ նրա տերը՝ արժանապատվությամբ և ինքնագոհությամբ համակված, ի դեմս երկու շրջմոլիկի փնտրում է այն հանդիսատեսին, ով ծափ կտար իր սարքած խեղկատակի խաղին։ Հազարից մեկ անգամ երկու թշվառներ՝ Վլադիմիրն ու Էստրագոնը, հնարավորու­թյուն ունեն դրսևորել իրենց զգացմունքները՝ դեմ գնալով՝ իհարկե շատ վախվորած, տեր Պոցցոյի դաժանությանը: Այս մենն ավարտվում է խմբական դրմփոցով և խառնաշփոթ բախումով, ինչպես կրկեսում կամ փողոցում ծեծկռտուքի ժամանակ։ Պոցցոն և նրա ծտռա Լաքքին վեր են կենում և հեռանում։ Էստրագոնն ու Վլադիմիրը նորից մնում են մե­նակ և որոշում են գնալ, բայց տեղից «չեն շարժվում»։ Վերջ առաջին գործողության։ Եվ շարունակությունը՝ համապա­տասխան։

Ահա այն պիեսը, որ 1953-ի դժվար մեկնարկներից հետո՝ հանդիսատեսի առջև էր, որն անհանդուրժող գտնվեց ի ցույց դրված անմտությունների հանդեպ և խորապես հավատացած էր, որ իրեն են ծաղրում, ահա այն պիեսը, որ պտտվել է աշխարհով մեկ, խաղացվել ամենուր՝ ինչպես բանտերում, այնպես Էլ համալսարաններում և թարգման­վել է բոլոր լեզուներով, դիցուք այսօր՝ հայերե՜ն։ Ո՞րն է գաղտնիքը։ Գաղտնիքն այն է, որ պիեսն ունի համընդհա­նուր հասկանալիություն, պատշաճում է բոլոր հասարակու­թյուններին՝ անկախ ազգությունից և ծագումից։ Պարա­դոքս է՝ կասեն, պե՞տք է մեծամասնությանը նվաճելու հա­մար թռչել հնարավորինս ցած և խոսել՝ կարևոր չէ, թե ինչ։ Իհարկե՝ չէ։ Բեկետը, ճշմարիտն ասած, գյուտարար է: Նա ի ցույց դրեց մի քողարկված իսկություն, այն է՝ թատրոնը ճառելու տեղ չէ կամ գաղափարների ծանոթագրություն, այլ այն զգայնության փոխանցման վայրն է, որ ներկայացման ժամանակ համատեղ վերապրում են դերասան-պերսոնաժներն ու ընդունիչ-հանդիսատեսը։ Դա անցնող ժամա­նակի զգայնությունն է։ Ոչ այն ժամանակի, որը ծնվում է իբրև մտահղացք, որի մասին փիլիսոփաները (դիցուք Պոլ Ոիկյորը, կամ ժորժ Պուլեն) շատ հետաքրքիր բաներ են գրել, այլ այն ժամանակի, որ մտնում է կաշվիցդ ներս, որ հյուծում է քեզ, կամ հուզավառում, կամ հաճախ դարձնում է քեզ ծորուն, կրճատում-հասցնում բուսական կյանքի ամե­նաստորին մակարդակի։ Սա է հենց այն ժամանակը, որ գիտեն Վլադիմիրն ու էստրագոնը, ժամանակ՝ մարմնապես առավել ևս զգայելի, քանզի այն տրոհված է հանկարծակի, բայց կարճատև ընդհատումներով։ Ժամանակ՝ շրջանադարձ, ժամանակ՝ կրկնվող, ժամանակ՝ անտանելի, անշուշտ, և դրանով իսկ մաքուր բոլոր խառնուրդներից, որ կդարձնեին նրան անճանաչելի։

Սա կյանքի ժամանակն է, բայց նաև թատրոնի ժամանակը, և սրանով Բեկետը կատարում է երկակի հարված և շատ ուժգին. թատրոնի պատմության մեջ առաջին անգամ նա հանդիսատեսին զգացնել է տալիս, որ բեմի ժամանակը ամբողջովին արհեստական է, որից սովորաբար սպասում ենք իրական համարվող ժամանակի պատկերը, որը, սա­կայն, իրականում մենք չենք ճանաչում. դեն նետելով ժա­մանակի վրայից լիության խաբուսիկ տեսքը՝ «Գոդոյին սպասելիս» պիեսի շրջմոլիկների դատարկ ժամանակը ակ­նառու է դարձնում սա, և որքան էլ պարադոքսալ թվա, միա­ժամանակ ակնառու է դառնում այն, որ թատրոնը պայմա­նականություններ ունի, որոնք կարելի է վիճարկել, և որ թատրոնն իր մեջ ճշմարտություն է կրում՝ պայմանով, որ նրան մոտենաս առանց մշակութային կանխավարկածնե­րի։ Բեկետը մետաֆիզիկ չէ, ինչպես մեղադրում էին նրան ձախ քննադատները՝ վարկաբեկելու նպատակով, այլ թատրոնի լիիրավ հեղինակ է. այն, ինչ կարևոր է նրա պիե­սում, Գոդոն չէ (որի ծանոթագրություններն անծայրածիր են, և որը միգուցե “God” կամ “godillot” բառերի տարբերա­կումն է), այլ՝ սպասումն ինքնին, ասել է թե այդ սնամեջ, բայց և ուղղորդված ժամանակը, որն ինքնըստինքյան ակտիվ ընկալում է, կենսագործունեություն՝ տրված իր դատարկության ողջ անաղարտությամբ: Բեկետը հորինել է ոչինչը, նյութեղեն ու թանձրախիտ ոչինչը՝ կազմված պահերից, որոնք կուտակվում են պահերի վրա և ի վերջո առեղծվածային ձևով ստեղծում մի շարունակականություն, որն անկախ որևէ պատումից և որևէ պերսոնաժից, ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ գոյության գաղտնախորհուրդ զգացում։

Արդյոք կա՞ որևէ առավել համապարփակ բան։

Միշել Կորվեն*

*Հոդվածը գրել է ժամանակակից դրամատուրգիայի քննա­դատ, XXդ. թատրոնի հայտնի մասնագետ, թատերար­վեստին նվիրված բազմաթիվ ուսումնասիրությունների, թատրոնի հանրագիտարանային բառարանների ու ժողո­վածուների հեղինակ Միշել Կորվենը՝ հատուկ հայերեն հրատարակության համար։