Նոբելյան մրցանակը գրականության ասպարեզում

Նոբելյան մրցանակն ամենամյա տրվող միջազգային մրցանակների շարք է, որը Շվեդիայի թագավորական գիտությունների ակադեմիայի ու Նորվեգիայի Նոբելյան կոմիտեի կողմից շնորհվում է այն մարդկանց, ովքեր ակադեմիական, մշակութային և գիտական գործունեություն են ծավալել և դրա արդյունքում մեծագույն օգուտ տվել մարդկությանը։ Նոբելյան մրցանակը համարվում է աշխարհի ինտելեկտուալ նվաճումների համար տրվող ամենանշանավոր մրցանակը։ Սահմանված են հինգ մրցանակներ՝ խաղաղության, ֆիզիկայի, քիմիայի, բժշկության և գրականության ոլորտներում։ Մրցանակը շնորհվում է շվեդ գյուտարար և արդյունաբերող Ալֆրեդ Նոբելի կտակի համաձայն, որով իր ունեցվածքը կտակել է մի հիմնադրամի, որն իր մահից հետո կխրախուսեր գիտության և արվեստի առաջընթացը։ Մրցանակների առաջին հանձնումը տեղի է ունեցել 1901 թ.-ի դեկտեմբերի 10-ին՝ վերջինիս մահվան հինգերորդ տարելիցի օրը։

Այս նյութում ներկայացված են այն առանձնահատկությունները, որոնք ունի Նոբելյան մրցանակի հանձնման գործընթացը գրականության ասպարեզում:

Հավակնորդների ընտրության գործընթացն իրենից ներկայացնում է երկարաժամկետ ընտրություն, որը սկսվում է 220-ից ավել անունների ցուցակից, որի կազմում են գիտնականներ, քննադատներ, ակադեմիայի խոսնակներ և այլոք։ Ընդ որում, նախկին տարիների դափնեկիրները ևս կարող են առաջադրվել։ Նշված մեծ ցանկից ընտրությունը հասնում է քսան, ապա հինգ անվան, որոնցից էլ վերջնականապես որոշվում է դափնեկրի անունը։ Հանձնաժողովը կարդում է այս հինգ գրողներին և հստակ գնահատում և մեկնաբանություններ ներկայացնում նրանց մասին։ Այսպիսի քննարկումների ու քվեարկությունների արդյունքում էլ իրականացվում է դափնեկրի ընտրությունը։

Գրականության ասպարեզում Նոբելյան մրցանակ ստանալու համար հավակնորդների նվազագույն տարիք սահմանված չէ, սակայն մենք բոլորս գիտենք, որ լավ գրող լինելու համար երկար ժամանակ ու փորձ է անհրաժեշտ։ Այս բնագավառում էլ գերազանցության հասնելը մի գործընթաց է, որը երբեմն կարող է տևել մի ամբողջ կյանք։

Գրականության բնագավառում հավակնորդ գրողի անձնային որակները ոչ մի նշանակություն չեն ունենում ընտրության կատարման գործընթացքում։ Ընտրություն կատարելիս ուսումնասիրվում են միայն գրողի մասնագիտական հմտություններն ու նրա ստեղծագործությունները։ Անձնական կյանքն ուսումնասիրելն անտեղի է, քանի որ այն, ինչ փնտրում է հանձնաժողովը, միայն որակյալ ու արժեքավոր գրականությունն է։

Ընտրություն կատարելու գործընթացը նաև հետաքրքիր փորձառություն է ընտրություն կատարողների համար, քանի որ նրանք հնարավորություն են ունենում կարդալու մրցանակի հավակնորդ բոլոր գրողների ստեղծագործությունները։ Այս գործընթացում ամենահետաքրքիրն այն է, որ եթե սովորական ընթերցողը մեկ գրողից կարող է կարդալ մեկ գիրք, ապա այս դեպքում ընտրություն կատարողները կարդում են հավակնորդ բոլոր գրողների բոլոր գրքերը։ Երբեմն նույնիսկ կարիք է լինում, որպեսզի նրանք մեկ գիրքը կարդան մեկից ավելի անգամ, որպեսզի լիարժեք կարողանան ծանոթանալ գրողի գրական ժառանգությանը։

Այս գործընթացում, սակայն, ընտրություն կատարողները գործ ունեն ոչ միայն գրողների հետ, այլև՝ իրենք իրենց։ Ընթերցումների ընթացքում նրանք կարող են տպավորություն ունենալ, թե չեն հասկանում գրողին կամ կարող է պատահել այնպես, որ ընթերցման ցանկում լինեն նաև այն հեղինակները, որոնք բոլորովին անծանոթ են նրանց կամ որոնց իրենք այնքան էլ չեն հավակնում։ Սակայն նրանց աշխատանքն իրենց միտքն ընդլայնելն ու դրանք փորձել կարդալն է, մինչև հասնեն այն կետին, որտեղից արդեն կկարողանան հասկանալ գրողին։ Այդ դիմադրությունը հաղթահարելն արդյունավետ է հանձնաժողովի համար, քանի որ կարողանում են դուրս գալ իրենց սիրելի գրողների մշտական ցուցակից ու բացահայտել նոր գրողների և այս գործընթացը կարծես մարտահրավեր է նրանց համար։

Դափնեկրին՝ մրցանակի ստացման մասին հայտնելը շատ պարզ գործընթացք է։ Երբ հանձնաժողովը քննարկումների արդյունքում ունենում է վերջնական որոշում և պարզ է լինում նրա անունը, պատասխանատու անձը զանգահարում է վերջինիս և հայտնում այդ մասին։

Այսպիսով, գրականության ասպարեզում Նոբելյան մրցանակի հաղթող կարող է լինել այն գրողը, ով իր կյանքը նվիրել է գրականությանը, կյանքն անցկացրել է շատ կարդալով, գրելով, կյանքը լցրել հրաշալի գրականությամբ ու նվիրել այն գրելուն ու այդ ամենի շնորհիվ դարձել իսկապես լավ գրող։ Սակայն բացի գրականությանն ուղղված այս նվիրումը, անհատն ի ծնե կարող է օժտված լինել գրելու տաղանդով, որն իսկապես կարևոր է այս գործում։ Վերջինս համադրվում է գրողի քրտնաջան աշխատանքի հետ՝ համեմված անսպառ նվիրումով, որպեսզի արդյունքն իսկապես լավը լինի:

Ի վերջո, աշխարհը լիքն է հիասքանչ գրողներով, սակայն այս գործընթացում անհրաժեշտ է, որպեսզի հաղթողն իր ստեղծագործությամբ գրականության համար լինի ավելին, քան ուղղակի գրողը, որպեսզի նա իր ստեղծագործությամբ նաև արժեք ստեղծի։ Ինչպես ասված  է Նոբելի հանրահայտ կտակում․ «Իմ առանձնահատուկ պահանջն է, որ մրցանակի շնորհումը կախված չլինի ստացողի ազգային պատկանելիությունից և որ այն տրվի միայն արժանավորին»։

Ստորև ներկայացված են վերջին երեք տարիներին գրականության բնագավառում Նոբելյան մրցանակակիրներին և նրանց դափնեկիր դառնալու նկարագրությունը:

2022 թ․ Աննի Էռնո (Annie Ernaux)
«Անվախ և անկողմնակալ հայացքների համար, որոնցով նա բացահայտել է արմատները, օտարացումը և անձնական հիշողության կոլեկտիվ զսպվածությունը»։

2021 թ. Աբդուլրազակ Գուրնա (Abdulrazak Gurnah)
«Գաղութատիրության հետևանքների, մշակութային անդունդում գտնվող փախստականների ճակատագրի հանդեպ նրա անզիջում և կարեկցող մտքերի համար»։

2023 թ․ Յուն Ֆոսե (Jon Fosse)
«Անասելիին ձայն տվող իր նորարարական պիեսների և արձակի համար»։

© Նյութի հեղինակ՝ Եսթեր Սարգսյան