Սեյրան Գրիգորյան «Ինչո՞ւ ես տխուր»

*Սեյրան Գրիգորյանի «Ինչու ես տխուր» վեպը առաջին անգամ հրատարակվել է 1989թ.-ին և եղել է 203 էջ: Առաջին հրատարակության մեջ սովետական "գրաքաննադատության" հետևանքով գրքից հանվել են շատ կարևոր հատվածներ: Գրքամոլը, ով արդեն սկսել է զբաղվել նաև հրատարակչական գործունեությամբ, որպես իր կողմից լույս ընծայվող առաջին գիրք որոշեց վերահրատարակել այս գիրքը, ավելացնելով նաև այն հատվածները, որոնք դուրս էին մնացել վեպից առաջին հրատարակման ժամանակ, ավելացվել են նաև հեղինակի կողմից տրամադրված նոր մանրամասնություններ, որոնք ավելի լիարժեք են դարձրել գիրքը: Եվ արդեն ավելացված նոր տեքստով, «Ինչու ես տխուր»-ը «Գրքամոլ Հրատարակչատան» կողմից նորովի խմբագրվել և սրբագրվել է, դառնալով 264 էջ՝ նոր, թավշյա կազմով և լրացված տեքստով ներկայանալով հայ ընթերցողի սեղանին:

Գիրքն առայժմ կարող եք գնել՝ գրելով միայն «Գրքամոլ» ֆեյսբուքյան էջին:
Գործում է անվճար առաքում:
Փափուկ կազմ՝ 3600 ֏
Կոշտ կազմ՝ 4500֏

* * *
Մեջբերումներ գրքից

► Ե­թե վե­րա­դառ­նամ այն­տեղ ու ինձ այն­տեղ չգտնեմ, պար­զա­պես որ­տեղ այլևս չկամ, այդ դեպ­քում ի՞նչ ա­նել:

► Այվազը, իհարկե, չհասկացավ, թե ինչ է մեռնելը, բայց սիրտը վկայեց, որ դա վատ բան է։

► - Մարդն իր ժողովրդից է սկսվում և նրա մեջ էլ պետք է վերջանա:-Սաթո

► - Մեռնելը հեշտ է, ապրելն է դժվար:-Արշամ

► Եվ այդ ինչո՞ւ են մարդիկ մեկմեկու գլուխ ուտում, ո՞նց են ուտում: Բա ասում են՝ մարդը մարդուն բարեկամ է:

► - Բայց անկախ ամեն ինչից՝ սիրի՛ր մարդուն, թե չէ ապրելը պատիժ կդառնա քեզ համար: Չարին իմացի՛ր պատժել, բայց չարություն չգործես: Չարությունը եթե մտավ մարդու մեջ, վերջ, մարդը դառնում է նրա գերին, ու նրանից այլևս պրծում չկա:-Արշամ

► Ինքն ինչպես պիտի Մարիամիկին ասի` ես քեզ սիրում եմ։ Գուցե այդ ժամանակ պիտի էլի մարդիկ ներկա լինեն, որ տեսնեն՝ ինքն ինչպես է դա ասում, ճի՞շտ է ասում, թե՞ չէ։ Չէ՛, ինքը չի կարող այդպես։ Գուցե թղթի վրա գրի ու տա։ Բայց չէ, էդպես ի՞նչ սեր. սերը չի կարող թղթի վրա լինել։

► Ա՜խ, ինչ ծանր էր առանց հավատի ու հույսի, առանց բարության ու կարեկցանքի:

► Մնում է կռվել կամ էլ ծնկի գալ:

► Է՜, Ավո՛ ջան, որ իմանաս՝ էս պատերազմն ինչքան կյանքեր տարավ, ինչքան-ինչքան մարդկանց դժբախտացրեց՝ ասելու բան չէ, ինչ տեսա՝ պատմելու չէ: Մարդը ահավոր է, երբ սպանում է: Դու դա չես հասկանա: Ավելի դաժան բան դժվար է հնարել: Մար­դու չարությունը սահման չունի: Այն ձգվում է երկրա­գնդի միջից մինչև անսահմանություն: Մարդու չարու­թյունից նույնիսկ Աստված է վախենում: Գուցե մարդը ապրում է իր չարության հաշվին: Բարությունը միշտ միայնակ է ու որբ, իսկ որբերին միայն խղճում են:

► Ինչքա՜ն է պատահում, երբ մաքուր դեմքով, սակայն կեղտոտ հոգով մարդիկ որոշում են, թե ով ինչ արժե:

► Այս երկրում» տարբեր բա­նակներ կան։ Իսկ եթե կան բանակներ, ու կռիվ է գնում, դու պետք է զինվոր դառնաս, եթե չես ուզում, որ քեզ բանակներից մեկնումեկը ոտնատակ տա։ Մինչև ուժին ուժով չպատասխանես, շահողը չես։

► Անարդա­րու­թյանն էլ են սովորում։ Անարդարությունն էլ են պաշտ­պանում նրանք, ովքեր պարտավոր են արդարությունը պաշտ­պանել։

► Դաժան էր, բայց արդար. ուժը քոնն է, ուրեմն դու ես ճիշտ:

► Մարդիկ կան, որոնք իրենց կյանքի իմաստն ուրիշներին ծա­ռայելու մեջ են տեսնում: Երևի անում են ու հետն էլ երազում, թե մի օր էլ իրենք Չամոյի պես կդառնան ու կերջանկական, ուրիշներն էլ իրենց կծառայեն, և այն ժա­մանակ իրենց մեջ կուտակված ամբողջ վրեժը նրանց վրա կթափեն:

► Մի՞թե գալիս է մի օր, երբ մարդ հանկարծ հասկանում է, թե ինքն ինչ զզվելի կենդանի է, լուռումունջ համաձայնում է դրա հետ ու իր գոյությունը քարշ տալիս ստերի ու անիմաս­տությունների քողի տակ:

► - Ինչու՞ ես հաշիշ ծխում:
– Չգիտեմ: Ավելի ճիշտ` լավ եմ զգում ինձ, թեթևանում եմ, հոգիս պարզվում է, ապրելը՝ հեշ­տանում…
– Հա: Բայց գիտես, չէ՞, թե դրա վերջն ինչ է: Մարդը դառնում է բութ ու անդամալույծ:
– Գիտեմ: Մի քանի անգամ որոշել եմ թողնել, չի ստացվել: Բայց որ դուրս գամ, մեռնեմ էլ, չեմ ծխի:
– Է՜, Ավո՛-Ավո: Տղամարդն էն է, որ դժվարությանը դիմանում է և ոչ թե խոնարհվում կամ փախչում:

► - Տղամարդն էն է, որ դժվարությանը դիմանում է և ոչ թե խոնարհվում կամ փախչում:-Մաթևոսյան

► - Ո՞նց կարող է՝ ստրուկը տիրոջը սիրի, տերն էլ՝ ստրուկին։:-Այվազ

► Մեկ էլ տեսար՝ նույնիսկ ամենամոտ ընկերս դառնում է անհասկանալի, օտար, անբացատրելի: Թե դա ինչ է, դժվար է ասել: Մեկ-մեկ ինձ թվում է, թե գժվել եմ, որ բոլորն ինձ խղճում են, դրա համար էլ ձևացնում են, թե ես, իբր, գիժ չեմ։-Այվազ

► Միշտ թվում է, թե ինչ-որ մեկն ինձ թելադրում է՝ սա՛ արա, նա՛ արա, քնի՛ր, վազի՛ր, ծիծաղի՛ր, խոսի՛ր, կե՛ր… Կարծես ինչ-որ մեկի ձեռքի խաղալիքը լինեմ: Փորձում եմ փախչել, հնար չկա:-Այվազ

► - Մարդը ոչ մի փրկություն չունի: Նրա մեջ ո՛չ խիղճ է մնացել, ո՛չ բարություն: Իսկ բարությունը թուլություն է:
- Ուժեղ մարդկանց է բնորոշ բարությունը:

► - Բարությունը թուլություն է:-Այվազ

► Կանայք են աշխարհը ղեկավարում, թե ուզե­նան, երկրագունդն իր առանցքի շուրջը կպտտվի, չեն ուզենա, կանգ կառնի:

► - Ուժեղ մարդկանց է բնորոշ բարությունը:-Մաթևոսյան

► - Էս աշխարհը էդպիսիների համար է, որ թալանեն, գռփեն, ու եթե հանկարծ գտնվեն այնպիսիները, որոնք խիղճ ու գութ ունենան, մարդկանց նկատմամբ հոգս ու ցավ ունենան, ջնջել տան երկրի երեսից: Միլիոնավոր մար­դիկ արյուն թափեցին հեղափոխության ժամանակ հանուն ապագայի, իսկ դրանցպեսները եկան ու տեր դարձան, մեր տերը դարձան, երկրի տերը դարձան:-Այվազ

► - Կգա մի օր, ու ամեն մարդ իր արածի համար պատասխան կտա:-Այվազ

► - Ձեզ չի՞ թվում, որ մենք պարզապես ապրում ենք թելադրվող զգացմունքներով ու մտքերով: Մի՞թե դա մար­դու տեսակ է, մի՞թե Դուք չեք վախենում այդպիսի մարդկանցից, այդպես ձեր կյանքը անիմաստ դարձնե­լուց։ Ճիշտն ասած՝ ես ինձանից վախենում եմ, այն էլ սար­սափելի ձևով: Դա կարած, կարկատած մարդու տե­սակ է, երբ նվաստացումը, կեղծիքը, ստրկամտու­թյունը, բթու­թյունը, ստորաքարշությունը վախի թելերով մի պար­կի մեջ են կարկատում ու ծափահարում, թե ահա նոր մարդու տեսակ ենք ստացել, ապագայի մարդու տե­սակը:-Այվազ

► Չի կարելի ծնկի գալ հանցագործների առջև, ինչ էլ պատա­հեր, չի կարելի, որովհետև դրա համար ոչ մի արդա­րացում չի կարող լինել:

► - Մարդը ահավոր է, երբ սպանում է: Դու դա չես հասկանա: Ավելի դաժան բան դժվար է հնարել:-Արշամ

► Տիեզե­րական մենակությունից է ծնվել մարդը և հավերժ դա­տապարտված է դրան: Միայն մահն է լուծում անար­դարության ու ցավի հարցը, իսկ մարդն ամեն կերպ իր ապրելով փորձում է ապացուցել, որ ապրելը դատա­պար­տում չէ, որ գոյությունը դատապարտում չէ, հա­վատն ու հույսը դատապարտում չեն, սերն ու երա­զանքը դատապարտում չեն…

► Ով ճահճից չի փրկվել, չի հասկանա, թե ինչ է նշանակում ամուր գե­տի­նը։

► Հարգանք, պատիվ, փող, տուն…Մարդուն էլ ի՞նչ է պետք:

► - էս հիմնարկում շատ բան ականջովդ կընկնի, աչքովդ անց կկենա, իմացա՛ծ եղիր՝ ո՛չ լսել ես, ո՛չ տեսել։ Բալա՛ ջան, երբեմն լսելն ու տեսնելն ավելի վտանգավոր է, քան հանցանք կատարելը։ -ուստա Մուկուչ

► - Անտեր ես, անտերի տերը անտերությունն է:-ուստա Մուկուչ

► - Սիրի՛ր մարդկանց, բայց սիրելուդ չափ էլ զգու՛յշ եղիր նրանցից: Ընկերն էլ է մարդ, թշնամին էլ: -ուստա Մուկուչ

► - Անքար մարդը՝ յա մեռած, յա չմեռած…-ուստա Մուկուչ

► - Աշխարհը գոյություն ունի, որովհետև կինն է այդպես ցանկանում:-Շուշիկ

► Տեսնես ի՞նչ հրաշք­ներից է ձուլված կինը՝ այդ խելակորույս, այդ մոգական, այդ աստվածաշունչ էակը։ Եվ չկա մի ուժ, որ դիմանա, չխոնարհվի այդ տարօրինակ էակի առաջ:-Շուշիկ

► Ասում են, չէ՞․ «Կնոջ շառին հեչ Աստված չի դիմանա»:

► - Շատ փող ունեցողի աչքերը հաշվելուց է ցավում, չունեցողինը՝ չունենալուց:-Սողո

► Աշխարհում ամենամեծ սուտը բնավ էլ սուտ չէ, այլ մարդու հնարած հեքիաթն է իր մասին, որը վեր է հանել ամեն ինչից ու երկրպագում է: Այդ հեքիաթը մեկ երևում է կրոնի, մեկ գաղափարի, մեկ անմահության և ինչ տեսքով ասես, որ չի երևում:

► Որպեսզի սեփական պատիժը գոնե քիչ թեթևացնի, մարդն իր կյանքը լցնում է սարքովի հիմարություն­նե­րով, սարքովի գաղափարներով, սարքովի զգացում­նե­րով, սարքովի երջանկությամբ։

► - Կյանքում կարևորն անկկեղծությունը չէ, այլ անկեղծ խաղալը:-Բաբալյան

► Հասարակությանը պարբերաբար սիրահետում են իրենց նպատակներին հասնելու համար: Իհարկե, այդ ամենը արվում է հանուն հասարակական շահի, իսկ հասարակությունը, իր հերթին առանձանապես չդի-մադրելով, տրվում է իրեն սիրահետողներին: Այդպիսին է հասարակությունը։ Պատահում է, որ հասարակությանը բռնաբարում են, իսկ նա չի էլ դիմադրում, այլ հարմար դիրք է ընդունում, որ դրանից ավելի մեծ հաճույք ստանա: Իսկ սիրահետողներն ու բռնաբարություն կատարել ցանկացողները քիչ չեն:

► - Մարդու դժբախտությունը մարդ ծնվելու մեջ չէ, այլ դժբախտ ծնվելու: Իսկ դժբախտ ծնվելիս էլ փրկություն չունես դրանից:-Բաբալյան

► - Դրախտում էլ սրբեր չեն մնացել, բոլորը դժողք են փախել:-Բաբալյան

► - Մարդիկ ինչ-որ գաղափարի են ծառայում, որպեսզի հետո այդ գաղափարն էլ իրենց ծառայեցնեն: Թե չէ ու՞մ է պետք գաղափարը:-Բաբալյան

► - Կարծում ես՝ քծնելը հե՞շտ գործ է: Շողոքոր­թե­լուց առաջ պետք է միշտ բարձրաձայն հայհոյել շողո­քորթությունը: Միայն այդ ժամանակ այն կիմաստա­վորվի, կարժեքավորվի և կարժանանա հասարակական բարձր գնահատականի: Ամեն հասարակություն ար­ժանի է իր իսկ ստեղծած ստերին: Իսկ դու գիտե՞ս, թե սուտն ինչու է հզոր, չգիտես: Սուտը ուժեղ է, որովհետև այն ամեն օր է ծնվում, իսկ ճշմարտությունը՝ մեկ անգամ:

► Սուտը մեր գլխավերևում արևի փոխարեն մեզ պահում-պահպանում է, ջերմացնում, իշխանություն և փառք պարգևում: Սուտը չեն հնարել, այդ սուտն է մեզ հնարել: Նա մեզ թելադրել է ստրկանալ: Մենք ուրախ ենք, որ կարողանում ենք նրա պաշտպանությանն ապավինել: Սուտը հրաշքներ չի գործում, բայց հանուն ստի մենք ինչ տեսակի «հրաշք» ասես չենք գործում, ինչ տեսակի հրաշք ասես չենք հնարում, անգամ պատ­րաստ ենք հանուն այդ ստի զոհվելու, հանուն այդ ստի զոհաբերելու ամեն ինչ։ Եվ դա դառնում է ապրելու հիմնական իմաստը:-Բաբալյան

► - Սկզբից լավություն ես անում իբր անշահախնդիր, հետո լավություն ես անում լավության դիմաց, հետո դիմացինիդ հասկացնում ես, որ վատություն չես ուզում անել՝ անկախ նրանից՝ դու դա կարո՞ղ ես, թե՞ ոչ, և դա նրա համար դառնում է լավություն:-Բաբալյան

► Վարպետորեն ամենաանհավանական ճշմարտություններն այնքա՛ն կրկնիր, մինչև ինքդ դրանց հավատաս, հետո դա ուրիշներին համոզելը ձեռքի գործ է:-Բաբալյան

► Չգիտես ինչու, մարդուն միշտ թվում է, թե Աստ­ված իր կատարած չար գործերը չի տեսնում, իսկ բարի գործերից քաջատեղյակ է:

► Երբեմն չասված բառերն ավելի հասկանալի են, քան ասվածները:

► Էս աշխարհը վայելողինն է, մնացածը ցնդաբանություն է:

► Հացը քաղցր է, բայց միշտ էլ դառը քրտինքով են վաստակում:

► Կյանքը դաժան է, չներող, և ով փորձում է երկչոտություն ցուցաբերել, հենց նրան էլ պատժում է:

► Մեծ գործերը մեծ զոհեր են պահանջում: Յուրաքանչյուր հաղթանակ առանց զոհերի արժեքազրկվում է:

► Ճշմարտությունը միգուցե լավ բան է, բայց եթե այն պետք չէ ոչ մեկին, գրոշ էլ չարժի:

► - Երնեկ նրանց, ովքեր հայրենիքի համար կռվել են, էդպիսիններն անմահ են:-Այվազ

► - Բա ճի՞շտ է հանուն մարդու մարդկային արյուն թափել:-Կարո

► Ինչ ուզում ես, եղի՛ր, միևնույն է, մենությունը մի օր բկիդ է կանգնելու:

► Մենակությունը երդվել էր, որ նրան երբեք մենակ չի թողնի:

► Ի՜նչ հաճելի է քայլել սեփական քաղաքի փողոցներով, հիանալ սեփական քաղաքացիներով։ Ափսոս, որ մարդիկ դեռ դա չգիտեն:

► Խելոք լի­նե­լու համար շատ են հիմար, սակայն դա չի խան­գա­րում, որ հենց դրանցպեսները մնացածներին սովորեց­նեն ապրելու և մեռնելու «վեհ» ձևերը:

► Եթե մարդը կատարած սխալը չի փորձում ուղղել, այդ ժամանակ այն դառնում է գիտակցված հանցագործություն:

► Միայն ամեն ինչից ու բոլորից լքվածը կարող է հասկանալ իրեն, որովհետև ուրիշ ոչ ոք չի զգացել արհամարհանքի ու լքման այրող ուժը, որը կախաղանի պարանի պես լքվածի վզից է կախվում: Միլիոնավոր մարդկանց մեջ մարդը տենդագին իր նմանին՝ մարդուն է փնտրում և ամեն անգամ չգտնելով նրան՝ ինքն է դառնում միլիոնավոր օտարներից մեկը և մոռանում, թե ինքն ով է:

► Ի՞նչ կարող է տալ այն քաղաքը, որից քեզ համար ոչինչ հարազատ չի մնացել, որի համար դու նույնչափ օտար ես, ինչքան ասենք անգլիացին կամ ֆրանսիացին: Դու նրա համար չկաս, ինչքան էլ կոկորդդ պատռես, թե կարոտել ես:

► Միայն իր հողում մարդը կարող է երջանիկ լինել, մնացած տեղերում նա հյուր է, և ամեն ինչ խաբկանք է:

► Ա՜խ, մարդի՛կ, մարդի՛կ, ինչպե՞ս չգիտեք, ինչպե՞ս չեք հաս­կանում, որ այդ հզոր էակը` մարդը, նաև թույլ է և միշտ էլ կարոտ է մարդու կարեկցանքի:

► Ա՜խ, ինչ լավ բան է ապրելը, երբ այս աստղային համակարգությունում ունես քո անկյունը, քո՛, քո՛, և ոչ ոք չի գա ու քեզ այդտեղից դուրս չի վռնդի, չի ստիպի, որ այստեղ կամ այնտեղ քնես, չի գոռա կամ ծիծաղի վրադ, թե իբրև ինքը մարդ է, իսկ դու՝ ոչնչություն:

► Մի՞թե, այնուամենայնիվ, աշխար­հում մարդկանց մեջ դեռ մարդուց ինչ-որ նշույլ­ներ են մնացել: Եվ այդ մտքից նա սկսեց հեկեկալ այն փոքրիկ երեխայի պես, որը, իր ամենաթանկ խաղա­լիքներից մե­կը կորցրած համարելով, տարիներ հետո գտնում է, ուզում է նորից մանուկ դառնալ, որպեսզի խաղա դրանով:

► - Թե հավատաս մարդուն, դու կգտնես նրան, չհավատաս, մեկ է, աշխարհ անցնես չես գտնի:-ուստա Մուկուչ

► - Ժամանակներն անհասկանալի ու շատ բարդ են: Եվ այս ժամանակներում, որպեսզի բարին պահպանվի, հարկավոր է երեխաներին սովորեցնել ամեն ինչ տես­նել ճիշտ այնպես, ինչպես որ այն կա` իր դաժա­նու­թյուն­­­ներով, խաբկանքներով, անիմաստությամբ, ստո­րու­­թյուններով: Եվ միայն փորձությունների միջով անց­նե­լուց հետո բարին, խիղճը, ճշմարտությունը, գաղա­փարը և մարդկային մյուս բարեմասնությունները կարժեքավոր­վեն: Թե չէ խաղալ հանուն խաղի ստո­րություն է: Մեր օրերում բարին երբեմն այնքան թույլ է, որ նույնիսկ ամենաթեթև քամուց սկսում է մրսել, դողալ, մահու չափ հիվանդանալ, ջերմել, անգամ մեռնել: Ապ­րում ես ու չկաս: Բոլորի հետ քնում, արթնանում, աշխատում ես, բայց քո գոյությունը փուչ է, անէություն: Իսկ փրկու­թյունը միակն է այսօր. քաշվես ինքդ քո պատյանի մեջ ու ամեն կերպ պահպանես էությունդ, թե չէ որ տեղն իմացան, որ գլխի ընկան՝ այնտեղ «ավե­լորդություն» կա, կպոկեն ու իրենց ցեխոտված ոտքերի տակ տրո­րելով կոչնչացնեն:-Վարդան Գաբուջյան

► - Բա սա կյա՞նք է, մարդ նույնիսկ ինքն իրենից է վախենում:-Այվազ

► Երջանկությունը գանձ է, որը թաղված է բոլորիս համար անհայտ տեղում, մենք դատապարտված ենք այդ երջանկությունը որոնելու, երջանկությունն ընդա­մենը ապրելու պատրվակ է:-Վարդան Գաբուջյան

► - Բա մարդն էլ ինչու՞ է ձգտում երջանկության, ինչու՞ է ապրում, ինչի՞ն է պետք ապրելը:
- Պարզապես վախենում է մեռնելուց, վախենում է սեփական անիմաստությանը երես առ երես հանդիպելուց, դրա համար էլ իր ու այդ գրողի տարած դատարկության միջև եղած տարածությունը լցնում է ամեն տեսակ հիմարություններով:

► - Մենք այնքան ենք զբաղված ապրելու հոգսերով, որ այդ­­պես ապրելով՝ մոռանում ենք ապրելու մասին մտածել:-Վարդան Գաբուջյան

► Ապրելն իսկապես իմաստավորվում է, երբ քեզ չես խաբում:

► Մեր ուղեղներն այնքան են մթագնել, բթացել, որ սկսել ենք ամենասովորական անկեղ­ծու­թյունը հերոսություն համարել, իսկ անկեղծ բան ասողին` չվստահել:

► Եթե թշնամին չի հանձնվում, նրան ոչնչացնում են:

► - Դժոխքում եղած տանջանքի ձևերը զիջում են մարդու հնարածին:-Վարդան Գաբուջյան

► Սկզբում ես ենթադրում էի, իսկ այնտեղ ավելի համոզվեցի, որ նա հեղափոխական է դարձել միմիայն մի նպատակով՝ իշխանության գլուխ անցնելու: Եվ նա սոցիալիզմի ան­վտանգության անունից սկսեց ոչնչացնել, մաքրել այն ամենը, ինչ կարող էր իշխելուն խանգարել: Աշխարհը մաքրել մարդուց: Ոչ ոք սոցիալիզմին, այս երկրին այնքան վնաս չի տվել, ինչքան նա: Նա, կազ­մակերպ­ված, պետական օրենքի ու քաղաքականու­թյան աստի­ճանի բարձրացրած, սկսեց ոչնչացնել հեղա­փոխության ծիլե­րը, հենց հեղափոխության գաղափարը, որովհետև լավ գիտեր, որ ծաղիկը վտանգավոր չէ, եթե այն ար­մատ չու­նի, և ի պատիվ այդ մեծ գործի` ամբողջ երկիրը ծածկեց համակենտրոնաց­ման ճամբարներով, դիակ­նե­րով և իր հուշարձաններով: Որովհետև նա գի­տեր՝ մի Ստա­լինը քիչ է, հարկավոր է, որ ամեն մի գյուղ ու քա­ղաք, ամեն մի տուն ունենա իր ստալինը, որ իր ստալի­նա­­կանու­թյունից ոչ ոք դուրս չմնա: Գիշերը նրա հու­շար­ձանը շունչ էր առնում, շրջում բոլորի տներով ու հոգիներով և ստիպում, որ ամեն ինչ ընկեր Ստալին դառնա: Ստալինը մեր երակներով հոսում է և դեռ շատ կհոսի նույնիսկ նրանց մեջ, ովքեր դեռ չեն ծնվել: Նա անգամ մեռած ժամանակ մեզ հետ քնում է, արթնա­նում, թույլ տալիս կամ արգելում, հրամայում կամ բղավում, թելադրում անհերքելի ճշմարտություն­ներ: Եվ նա դեռ կշարունակի ապրել, քանի դեռ չենք մաքրվել նրանից, որովհետև Ստալինը կարող է ապրել միմիայն մեր պղտոր արյան մեջ: Մենք դեռ լավ չգի­տենք, թե ինչպիսին է մեզ ցանկացել տեսնել այդ կինտոն, և ինչպիսին ենք դարձել մենք: Միայն վստահ կարելի է ասել՝ Ստալինը մենք ենք, քանի մեր միջից մինչև վերջ չենք մաքրել նրան: Նա ցանկացավ մեր ներսը մաքրել, որպեսզի այնտեղ մի­միայն ստալինա­կան թույնով լի արյունը լցնի:

► Ինչ ահավոր է, երբ մարդն ապրում է հորինված հեքիաթներով, հո­րին­ված մտքերով ու գաղափարներով, հորինված ուղեղով ու հոգով, հորինված սրտով ու աչքերով, անգամ հորին­ված ցավով:

► Նա դեռ չգիտեր, որ դեռ ոչ ոքի չի հաջողվել խույս տալ սեփական ճակատագրից:

► Երևի ամեն ինչի վերջը միայն մարդու մեջ է, իսկ հենց այնպես ոչինչ չի վերջանում:

► Կյանքը պայման է՝ մահից առաջ քեզ փորձելու, թե դու ով ես և ինչ արժես:

► - Բայց երևի ամեն մարդ հոգում գաղտնիք ունի, որը ոչ ոքի ցույց չի տալիս:-Բաբկեն

► Մարդը վախից կարող է նաև մարդասպան դառնալ:

► - Մարդը ազնվության մասին չի մոռանում, որովհետև սիրում է դրանով շպարվել: Ազնվությամբ ապրող մարդկանց վրա ծիծաղում են` որպես ապուշների:-Այվազ

► Յուրաքանչյուր բարի մարդ էլ պետք է զգա, որ այդ բարությունը մարդիկ գնահատում են, գոնե դրանով կարելի է փոխհատուցել այդպիսի մարդուն:

► - Բայց միայն այն, որ Դուք դատավոր եք և այս երկրի արդարության պաշտպանը, արդեն իսկ ասում է այն մասին, որ հնարավորություն ունեք արդարության անունից անարդարություններ գործելու:-Այվազ

► - Մարդը ճակատագրով դատապարտված է: Ստրկու­թյունը նրա համար պարտք է դառնում, և նա սկսում է ծառայել: Ստալինիզմը ազատության դրոշ է հորինել, որ բռնու­թյամբ ամեն բան ենթարկի իրեն: Եվ դրա կողքին մարդը վախենում է կյանքի հրաշքը կորցնելուց և հա­նուն դրա արդարացնում է իր ստրկամտությունը: Նույն ստրուկը հայտարարում է՝ ամեն բան ստրկության դեմ, սակայն իր ամբողջ վարքը ստրկամտությունն է: Այդ ստրուկները գոհ են աշխարհից, որ իրենց չեն զրկում ստրուկ լինելուց:-Այվազ

► - Սահմանափակված ազատություն չի լինում:-Այվազ

► Երբեք հնարավոր չէ փոխհատուցել կամ գոնե մեղ­մաց­նել անմեղ մարդու կրած տառապանքներն ու զրկանք­ները, կորցրած հավատն ու խիղճը և կորցրած տարի­ները:

► - Տո դու ի՞նչ գիտես, թե կաշառքն ինչքան քաղցր բան է: Հենց վերց­նում ես, մարդը միանգամից լավն է դառնում, սկսում է հարգանք տածել մարդկանց նկատմամբ: -Արշավիր

► - Կաշառք տվող լինի, վերցնող միշտ էլ կգտնվի: Ձեր կարծիքով՝ փող վերցնողը միայն ի՞ր համար է վերցնում: Դրանից բա­ժին է հանում իր վերադասին, նա էլ՝ իր վերադասին և այսպես շարունակ: Առանց դրա ոչ ոք փող չի վերցնում: Իհարկե, ընկար, ոչ ոք տեր չի կանգնի: Դա չգրված օրենք է: Գողին պատժում են ոչ նրա համար, որ նա արել է, այլ նրա համար, որ նա բռնվել է:-Արշավիր

► Մարդը, որ թուլությունների ու հզորությունների մշտնջենական ստրուկն է, դատապարտված է նաև սեփական գաղտնիքները երբեք չհասկանալուն: Ամբոխը սիրում է տեսնել, թե իր զոհն ինչպես է ստորա­նում, արյունաքամ լինում և դա խաղում է նվիրումով, առանց մնացորդի, և չի սիրում, երբ զոհն իր դերը վատ է խաղում:

► Ազնվությունն ու շիտակությունը դարեր շարունակ մեջքները ծռած շրջում են աշխարհի փոշոտ ու ցեխոտ ճամփա­ներով, բայց ոչ ոք նրանց չի խղճում ու իր տունը չի տանում` մի կտոր հաց տալու, որովհետև վախենում են, որ հան­կարծ իրենք առանց մի կտոր հացի կմնան: Իսկ ուտել ուզում են բոլորը և քանի որ այդ ցանկու­թյունն ամեն ինչից վեր են դասում, հասցնում են ճիշտ ժամանակին «չտեսնել» ոչինչ: Սակայն չեն էլ ոչնչաց­նում այդ ան­պաշտպան ողորմելիներին, որովհետև մարդիկ պար­­զապես վախե­նում են, որ այլևս իրենց ոչինչ չի մնա, որի տեսքով դիմակ հագնեն և արդա­րության դահլիճներում նստած «ուրիշի» մեղքերը դատապարտեն

► Անկեղծության մասին աշխարհում գրածներից սարեր են կուտակվել, այնինչ դրանից անկեղծությունը քիչ է շահել:

► Մի՞թե մարդը բռնադատված է իր հակասությունների գերին լինելու:

► - Մարդը կկուրանա՝ արևին անընդհատ նայելով, մեկ էլ մթության մեջ ապրելով:-Հրեշ

► - Եթե մարդը չկարողացավ վերապրել ու հաղթահարել իր մեջ եղած չարությունը, և դրանից հետո միայն այդ մեծ ուժը չուղղեց հանուն բարության, ապա նրա բարությունը երբեք ուժ չի ունենա, այն միշտ էլ չարության գերին կմնա:-Հրեշ

► - Նա, ով երջանկություն է փնտրում միմիայն իր համար, այդ երջանկությունը նրա հետ էլ մահանում է:-Հրեշ

► - Քայլ առ քայլ մենք բոլորս հեռանում ենք մեզանից, մոռանում մեզ ու մոտենում մեր մյուս ես-ին՝ անիմաստությանը:-Հրեշ

► - Անկեղծություն խաղալն ավելի վատ է, քան սուտ ասելը:-Այվազ

► Նա գիտեր մի շատ կարևոր գաղտնիք, որ մարդը պետք է սիրի մարդուն, ինքն էլ դա շատ է ցանկացել, սակայն ոչ մի անգամ չի կարողացել այդպիսին լինել, որովհետև մարդասիրության այդպիսի ցանկության և իր միջև մի անանցանելի մացառուտ է եղել, որը ոչ մի կերպ չի կարողացել հաղթահարել:

► - Ես շատ անգամ անարդարություն եմ գործում, երբ անհրաժեշտ է լինում պաշտպանել արդարությունը:-Ստեփանյան

► Արդարությունը պաշտպանե՛ք արդարադատության պաշտպաններից և հենց դրանով պաշտպանած կլինեք արդարադատությունը:

► - Արդարության կրծքին շար­ված շքանշաններից կեղծիքի, ստի ու ստրկության հոտ է գալիս:-Այվազ

► Մարդ կա դի­մա­ցինին մի կտոր հաց է տալիս, որ իր բարեկամը դարձ­նի, մարդ էլ կա իր բարեկամին հաց է տալիս, որ իր ստրուկը դարձնի:

► Ինձ թվում է՝ երբեմն արդարադատությանը ծառայում են, որպեսզի այն իրենց ծառայեցնեն:-Այվազ

► Երևի մարդու լավագույն մասը նրա երազանքներն են:

► Վերջը տխուր է, մարդը չի կարողանում դիմանալ իր վերջին, գուցե ծանր է կորցնելու պահը՝ չնայած ամեն մարդ յուրովի է ամեն ինչ կորցնում, և դա գեղեցիկ է:

► Մոռանալը հեշտ է, երբ դա քեզ չի վերաբերում:

► Մեռնելուց առաջ, չգիտես ինչու, մարդը ձգտում է մաքրվել, սրբանալ, դառնալ ճիշտ այնպիսին, ինչպիսին եղել է ծնվելու օրը: Գուցե թուլություն է, գուցե նոր սկիզբ, ով իմանա:

► Ծնվելիս մարդը լալիս է իր ծնվելու համար, չնայած հարազատները, չգիտես ինչու, ուրախանում են:

► Վերջացավ հավերժությունն ու այս լուսավոր գիշերը։ Մութը հանգավ երկնքում, ու հնարեց այսքան անավարտ վերջը։ Հոգին մնաց խենթացած, նույնիսկ մահն ավարտվեց:
Մոտ է այն պահը, երբ մարդը սարսափից կբղավի․
– Փախի՛ր, ո՛վ մարդ... մարդն է գալիս:

Հ.Գ. Եթե դուք ունեք մեջբերումներ` դուրս բերված այս գրքից, ապա կարող եք ուղարկել մեզ հետադարձ կապով: