Սուսաննա Հովհաննիսյան «Վերնատուն»

Անձնական բարեկամությունը

Թումանյանի և Իսահակյանի անձնական բարեկամությունը սկսվել է 1892 թ. աշնանից, ամենայն հավանականությամբ` օգոստոսի վերջերից: Նույն թվի նոյեմբերին, երբ Թումանյանը Իսահակյանին ծանոթացնում է Ղազարոս Աղայանի հետ, նրանք արդեն «երեք ամսվա ծանոթներ էին»: Մինչ այդ Գևորգյան ճեմարանի աշակերտ 17-ամյա Ավետիքը «մի բարեկամից» ստացել էր և պարտավորվել էր ընկերներին վաճառել Թումանյանի առաջին ժողովածուի («Բանաստեղծություններ», Մոսկվա, 1890) մի քանի օրինակ: Հենց այդ փոքրիկ ծառայությունն էլ առիթ է դառնում երկու մեծերի առաջին հանդիպման: Աշնանը Իսահակյանը գալիս է Թիֆլիս` Թումանյանին անձամբ հանձնելու գրքերի վաճառքից գոյացած գումարը: Այդ ամիսներին բանաստեղծը աշխատում էր Կովկասի Հայոց Հրատարակչական ընկերությունում` որպես գրասենյակապետ: Հենց այդ գրասենյակում էլ տեղի է ունենում երկու գրողների ծանոթությունը, առաջին զրույցը, որի նյութը բնականաբար Թումանյանի ժողովածուից ստացած ճեմարականների տպավորությունն էր: Իսահակյանը խոստովանում է, որ ճեմարանի ուսանողները բոլորն էլ հմայվել են պոեզիայի «ժողովրդական տարերքով», և որպես ապացույց` ժողովածուից անգիր արտասանում է երկու բանաստեղծություն: Թումանյանը Ավետիքին նվիրում է Մոսկվայում տպագրված իր երկրորդ ժողովածուն («Բանաստեղծություններ», 1892):
Արսեն Ղլտճյանը «Բանաստեղծությունների» այդ հատորի մի քանի օրինակներ Իսահակյանին է ուղարկում` վաճառելու համար. «Հարկավոր է նորան օգնել,-գրում է Ղլտճյանը մարտի 9-ին,- նա մյուս բանաստեղծներից չէ. նա բոլորովին այլ ոգով և նոր ինքնուրույն ուղղությամբ է գրում: Խոսքս պոեմների մասին է»:
Իսահակյանը հիշում է. «Թիֆլիսում, 1892 թ. նոյեմբերի վերջին, թե դեկտեմբերի սկիզբն էր, գնացել էի Հովհաննես Թումանյանի մոտ. Կովկասյան Հայ հրատարակչության գրասենյակը: Հովհաննեսը պաշտոնավարում էր այնտեղ... Այնքան գիտեմ, որ ամբողջ ժամանակը մենակ էր նա, ժամերով զրույց էինք անում, և խանգարող չէր լինում»:
Այսպես սկիզբ է առնում երկու մեծերի բարեկամությունը, որը տևում է շուրջ երեք տասնամյակ: Թումանյանը վեց տարով մեծ էր և արդեն բանաստեղծական երկու ժողովածուների հեղինակ էր, իսկ Իսահակյանը նոր էր միայն տպագրել իր առաջին «Ծաղիկ էի նորաբողբոջ» բանաստեղծությունը «Տարազում» (1892 թ., դեկտեմբեր):
Բանաստեղծների հաջորդ հանդիպմանը Իսահակյանը անգիր արտասանում է Թումանյանի ստեղծագործությունները արդեն նրա երկրորդ ժողովածուից, և միայն երրորդ հանդիպման ընթացքում համարձակվում է խոստովանել իր գրական առաջին փորձերի մասին: Առանց այդ խոստովանության էլ Թումանյանը իրեն բնորոշ հեռատեսությամբ Իսահակյանի մեջ արվեստագետին նկատել էր հենց սկզբից: Հաճախական դարձած հանդիպումներից մեկի ընթացքում, երբ գրողներն արդեն երեք ամսվա ծանոթներ էին, նույն այդ Հրատարակչական ընկերության գրասենյակում Թումանյանը Իսահակյանին ծանոթացնում է Վերնատան Նահապետի` Ղազարոս Աղայանի հետ. «Ինձ ներկայացրեց Աղայանին, ես շփոթվեցի,- գրում է Իսահակյանը,- Աղայանը սրտաբուխ ժպիտով ձեռքը մեկնեց ինձ, և ես կարծես ամբողջովին կորա նրա հսկայական ափի մեջ»: Աղայանն այդ օրը պատմում է իր գրական ծրագրերի` Բուդդայի կյանքից անգլիացի հեղինակ Էդվին Առնոլդի «Ասիայի լույսը» գիրքը թարգմանելու մասին:
Ամեն անգամ քաղաք գալիս Իսահակյանն անպայման իջևանում էր Թումանյանների տանը կամ օրն անցկացնում էր բանաստեղծի հետ. «Արդեն օրենք էր դարձել, որ Թիֆլիս գտնվելիս անպատճառ պիտի լինեի նրա մոտ, գրեթե ամեն օր»: Իսկ եթե Թումանյանն անցնում էր Ալեքսանդրապոլով և փորձ էր անում իջևանել հյուրանոցում, Իսահակյանը թույլ չէր տալիս: Այսպես, 1895 թ. նոյեմբերի կեսերին Իսահակյանը, լսելով Թումանյանի Ալեքսանդրապոլում լինելու մասին, շտապում է հյուրանոց և նրան ուղեկցում իր տուն: