Թեոդոր Դրայզեր «Ֆինանսիստ»

► - Երկու անգամ մանչուկ չեն լինում:-Սենեկա Դևիս

► Հենց այդ տարին կամ մի քիչ առաջ նա սկսեց հետաքրքրվել աղջիկներով։ Նրա հայացքը մշտապես կանգ էր առնում ամենագեղեցիկի վրա։ Եվ որովհետև ինքն էլ գեղեցիկ էր ու գրավիչ, ապա ոչ մի դժվարություն չէր քաշում իրեն դուր եկած աղջկանը հետաքրքրել իր անձով։ Տասներկու տարեկան Փեյշենս Բարլոուն՝ նրանց դրկիցը՝ առաջին աղջիկն էր, որին նայելուց չէր կշտանում և որը նույնպես հիացած էր նայում նրան։
Բնությունն օժտել էր Փեյշենսին փայլուն և սև աչքերով ու սև վարսերով, որ պիրկ հյուսում էր երկու գիսակով։ Նրբակոճ գեղեցիկ ոտքերը հեշտությամբ կրում էին աղջկա գեղանի մարմինը։ Բնավորությաբ շատ աշխույժ էր, և այդ համարձակ, ինքնավստահ և ուղղամիտ տղան դուր էր գալիս նրան։
Ֆրենկը դեմքը շողշողուն նայում էր նրա ետևից։ Սքանչելի էր այդ աղջիկը։ Նա Փեյշենսին համբուրելու սաստիկ ցանկություն զգաց և անմիջապես երևակայեց Ռութ Մերիեմի տան երեկոն ու այն ամենը, ինչ դա խոստանում էր նրան։ Դա բոլորովին մանկական սիրաբանություն էր դեռ, մեկը երեխայական այն հրապուրանքներից, որ ժամանակ առ ժամանակ համակում էին Ֆրենկին առօրյա դեպքերի հողմապտույտների միջև։ Փեյշենս Բարլոուի հետ հաճախ համբուրվեց մեկուսացած անկյուններում, նախքան մի ուրիշի գտնելը։ Ձմռանը Փեյշենսը հարևան աղջիկների հետ վազում էր փողոց ձնագնդի խաղալու և կամ ձմեռային երկար երեկոներին նստում էր իրենց տան դռան մոտի նստարանին։ Այդ ժամերին նրան բռնելն ու համբուրելը նույնքան հեշտ էր, որքան հեշտ էր երեկոյան հավաքույթներին ամեն տեսակ ցնդաբանություն փսփսալ նրա ականջին։ Փեյշենսին փոխարինեց Դորա Ֆիթլերը (այդ ժամանակ Ֆրենկը տասնվեց տարեկան էր), ապա, երբ տասնյոթ տարեկան էր, տասնհինգամյա Մարջորի Սթեֆորդը՝ մի խարտյաշ փամփլիկ աղջիկ, աչքերը կապտագորշ, ինքը կամրաթշիկ ու թարմ, ինչպես արշալույսը...

► Լա՜վ է ուղի հարթել այս աշխարհում, լա՜վ է վայելել կյանքի բոլոր հաճույքները:

► Նոր կացարանում ապրելու առաջին իսկ տարին Ֆրենկը ծանոթացավ ոմն միսիս Սեմփլի հետ ու հրապուրվեց նրանով։ Այդ կնոջ ամուսինը կոշիկի խոշոր վաճառատուն ուներ Չեսթնուտ–սթրիթում և արդեն մտածում էր երկրորդն էլ բացել նույն փողոցում քիչ հեռու։ Այդ միջոցին Լիլիան Սեմփլը գերեց Ֆրենկին ու տիրացավ նրա երևակայությանը։ Դժվար է ասել, թե ինչն էր երիտասարդ Քաուփերվուդին մղում դեպի այդ կինը, որովհետև ո՛չ խառնվածքով, ո՛չ խելքով Ֆրենկին հավասար չէր։ Ֆրենկն արդեն որոշ փորձ էր ձեռք բերել կանանց հետ և առաջվա պես մտերիմ էր Մարջորի Սթեֆորդին։ Լիլիան Սեմփլը թեև ո՛չ խելքով , ո՛չ էլ գեղեցկությամբ գերազանց չէր ուրիշներից, առավել ևս ամուսնացած էր, այնպես որ Ֆրենկը «օրինական հավակնություն» չէր կարող ունենալ նրա վրա, այնուամենայնիվ բոլորից ավելի էր հուզում երիտասարդին։ Լիլիանը քսանչորս տարեկան էր, իսկ ինքը տասնինը, սակայն հոգով ու մարմնով այդ կինը նույնքան երիտասարդ էր թվում, որքան Ֆրենկը։ Բարձրահասակ, տղայից մի քիչ ավելի, թեև սա այդ միջոցին արդեն հասել էր իր առավելագույն հասակին (հինգ ոտնաչափ և իննուկես մատնաչափ), այնուամենայնիվ Լիլիանը շատ էր պերճագեղ։ Նրանից ճառագում էր մի անայլայլ հանգստություն, որի պատճառն ավելի շուտ ընկալման մակերեսայնությունն էր, քան թե բնավորության ուժը։ Լիլիանի վարսերը խիտ էին, փարթամ ու մոխրագույն երանգով, դեմքը դժգույն, նեղ, համարյա մոմագույն, շրթունքները նուրբ վարդագույն, քիթը ուղիղ։ Նրա գորշ աչքերը, նայած լուսավորության, թվում էին մերթ կապույտ, մերթ թուխ։ Ապշեցուցիչ էին ձեռքերի նրբությունն ու գեղեցկությունը։ Ո՛չ աշխուժությամբ էր աչքի ընկնում նա, ո՛չ փայլուն մտքով. շարժումները դանդաղ էին և մի տեսակ անգիտակցական-պլաստիկ։ Քաուփերվուդին ձգում էր նրա արտաքինը։ Լիլիանը լիովին համապատասխանում էր գեղեցկու֊թյան իդեալի մասին ունեցած նրա այդ ժամանակվա պատկերացումներին։ «Որքա՜ն գեղանի է,- մտածում էր նա, որքա՜ն անուշիկ, ըստ որում որքա՜ն արժանապատվություն կա մեջը»։ Եթե նա կարողանար ընտրություն անել, հենց այսպիսի կին կընտրեր իր համար։
Կանանց մասին Քաուփերվուդն առաջնորդվում էր ավելի զգացմունքով, քան բանականությամբ։ Ձգտելով հասնել հանգստության, հեղինակության ու ազդեցության՝ նա իհարկե մեծ նշանակություն էր տալիս կնոջ վայելչատեսությանը, հասարակության մեջ ունեցած դիրքին և այլն։ Եվ այնուամենայնիվ անհրապույր կանայք երբեք չէին գրավում նրան, իսկ գեղեցկուհիները առինքնում էին։ Տանը հաճախ էր նա լսում պատմություններ անձնազոհ կանանց, ինչպես նաև տղամարդկանց մասին, լսել էր ստրկորեն իրենց ամուսիններին կամ երեխաներին, և կամ թե ամբողջ ընտանիքին նվիրված աշխատավոր կանանց մասին, ովքեր ծանր պահերին հրաժարվում էին ամեն ինչից հարազատների կամ բարեկամների համար՝ դրդված պարտքից ու բարեսրտությունից։ Բայց այդպիսի պատմությունները չգիտես ինչու չէին հուզում նրան։ Նա գերադասում էր բոլոր մարդկանց համարել բացահայտորեն եսասեր։ Իսկ ինչու՝ չէր կարող բացատրել։ Ինքնապաշտպանության անընդունակ և ուզած դրությունից ելք գտնել չկարողացող մարդիկ թվում էին նրան տխմար կամ լավագույն դեպքում՝ դժբախտ։ Որքա՜ն շատ էին շուրջ բոլորը խոսում բարձր բարոյականության մասին, որքա՜ն էին փառաբանվում առաքինություններն ու պարկեշտությունը, որքա՞ն հաճախ ձեռքերը երկինք էին կարկառում առաքինության սարսափ զգալով նրանցից , որոնք խախտում էին յոթերրորդ պատվիրանը (մի՛ շնանար) կամ կասկածվում էին, թե խախտում են դա։ Ֆրենկը լուրջ բանի տեղ չէր դնում այդ խոսակցությունները։ Ինքն էլ հաճախ խախտել էր այդ պատվիրանը:

► Իսկական մարդը երբեք չի դառնա ո՛չ գործակալ, ո՛չ ուրիշի կամքի անմռունչ կատարածու, ո՛չ էլ հօգուտ իրեն թե ուրիշների, միևնույն է, ասպարեզ իջած մի խաղամոլ: Իսկական մարդը՝ ֆինանսիստը, չի կարող գործիք լինել ուրիշի ձեռքին։ Նա ինքն է օգտվում դրանից։ Նա ստեղծում է, ղեկավարում է։

► Դժվար է ասել, թե ինչ էր նա գտել Լիլիան Սեմփլի մեջ:  Թերևս նրա գեղեցիկ, մոմանման դեմքն էր հրապուրում, գուցե և նրա անտարբերությունն էր բորբոքում Ֆրենկի տաքարյուն խառնվածքը:

► Գեղանի Լիլիանը հոգեպես ու ֆիզիկապես անդիմադրելիորեն հրապուրում էր նրան. դրանից ավելի բան նա իմանալ չէր ուզում: Ոչ մի ուրիշ կին չէր կարողանա նրան այդես գամել իրան: Ըստ այդմ նրա մտքով անգամ չէր անցնում, որ հիմա ինքը չի կարող կամ չպետք է հետաքրքրվի այլ կանանցով: Ընտանեկան օջախի սրբության մասին եղած շաղակրատանքը հեռու էր վանվում նրանից:

► Տղամարդը երբեք չի կարող կնոջ տեսակետին լինել:

► Մարդիկ մեր մասին մտածում են այն, ինչ մենք ուզում ենք, որ մտածեն:

► Միակ բանը, որ չեմ հավանում, ձեր մշտական խոսքն է. «Ի՞նչ կասեն մարդիկ»: Ձեր կյանքը «մարդիկ» չեն կառուցում: Դուք ինքներդ պետք է ստեղծեք ձեր կյանքը: Մի՞թե դուք թույլ կտաք, որ ձեր և ձեր ցանկության միջև ցցվի այն, թե ինչ կասեն ուրիշները:

► Երևույթների մակերեսի տակ, ինչես կոպիտ փայտը փայլուն ջնարակի շերտի տակ, ողբերգություն է ծածկված:

► Ընտանեկան օջախի միտքը վերջիվերջո վատ միտք չէ: Այդպես է կառուցված կյանքը, և կյանքի անկյունաքարը տունն է:

► Ինքն անձամբ պատերազմ գնալու և կռվելու ցանկություն չուներ. անմիտ զբաղմունք ցայտուն արտահայտված անհատականության տեր մարդու համար։ Թող ուրիշները կռվեն. աշխարհում բավականին շատ են իրենց կուրծքը գնդակին դեմ տալու պատրաստ աղքատներ, միամիտներ ու խելքից պակասներ, որոնք միայն մի բանի են պիտանի՝ որ մեկը հրամայի նրանց և ուղարկի մահվան բերան: Գալով իրեն՝ նա իր կյանքը համարում էր սուրբ և ամբողջովին ընտանիքին ու գործարար շահերին պատկանող:

► Համարձակություն, նախաձեռնություն, ձեռներեցություն՝ որքա՜ն մեծ նշանակություն ունեն սրանք, գումարած և բարեբախտությունը:

► Քաուփերվուդը ջանում էր առաջվա պես սիրալիր լինել իր կնոջ հանդեպ և ուշադիր, սակայն օգուտ որոնող ու գործնական միտք ունենալով՝ չէր կարող չըմբռնել, որ վաղ թե ուշ իր խնամքին կմնա մի հիվանդ կին։ Կարեկցանքն ու մտերմությունը իհարկե մեծ բան են, բայց կիրքն ու ցանկասիրությունը պետք է պահպանվեն. շատ դառն է լինում դրանք կորցնելը։ Այժմ Ֆրենկը հաճախ էր զննում դեռատի, կենսուրախ ու քաջառողջ աղջիկներին։ Գովելի, խոհեմ ու ձեռնտու է հարգել առաքինությունը՝ ըստ բարոյախոսության հանրահայտ օրենսգրքի. բայց եթե կինդ հիվանդ է... Եվ ընդհանրապես, մի՞թե մարդը գամված է իր կնոջը, մի՞թե նա իրավունք չունի ոչ մի կնոջ նայելու։ Իսկ ինչպե՞ս վարվի, եթե մի ուրիշը նրա սրտովն է: Ազատ պահերին Ֆրենկը շատ էր մտածում այսպիսի հարցերի մասին ու հանգեց այն եզրակացության, որ այդ ամենը այնքան էլ սարսափելի չէ։ Եթե մերկացվելու վտանգ չկա, ապա ամեն ինչ կարգին է։ Միայն թե պետք է խիստ շրջահայաց լինել:

► Էյլինի մեջ միշտ կենդանի էին փառահեղության ձգտումը, վառ գույների սերը և «սիրո սերը»։ Փոքր հասակից էր նա իրեն կին զգում։ Նա երբեք չէր ձգտում խորամուխ լինել իրերի էությանը, չէր հետաքրքրվում ճշգրիտ գիտելիքներով։ Այսպես են համարյա բոլոր զգայասեր մարդիկ։ Նրանք քնքշակյացություն են անում արևի շողերում, արբենում են գույներով, պերճանքով, արտաքին փառահեղությամբ ու դրանից հեռու չեն գնում։ Պատկերացման ճշտությունը պետք է ռազմատենչ, սեփականասիրական բնավորություններին, որոնց մեջ դա վեր է ածվում հափշտակելու ձգտումի։ Մարդուն ամբողջովին համակած տիրական զգայասիրությունը հատուկ չէ ո՛չ գործունյա, ո՛լ էլ բծախնդիր խառնվածնքերին: Ուրիշներից հարուստ ու գերազանց լինելը պտտում էր Էյլինի գլուխը։ Դաշնամուրի առաջ նստած, կառքով կամ ոտքով զբոսնելիս և կամ հայելու առաջ կանգնած՝ նա համակվում էր իր գեղեցկության, թովիչ լինելու և այն գիտակցությամբ, թե ինչ է նշանակում դա տղամարդկանց համար և ինչ նախանձ է հարուցում կանանց մեջ։ Երբեմն աղքատ, տափակակուրծք ու տգեղ աղջիկներ տեսնելիս խղճահարություն էր զգում նրանց հանդեպ. երբեմն էլ անբացատրելի մի չկամություն էր բռնկվում նրա մեջ որևէ աղջկա կամ կնոջ հանդեպ, որը համարձակվել էր մրցել իր գեղեցկության կամ հասարակության մեջ ունեցած դիրքի հետ:

► Աշխարհի ամենաանհույս բանը մարդու բնավորությունը ճիշտ որոշել ջանալն է։ Ամեն մի անհատ հակասությունների կծիկ է, առավել ևս շնորհալի անձնավորությունը։

► Իրերը նույն չափով արտացոլում են մեզ, որ չափով մենք ենք արտացոլում դրանք: Մարդիկ ու իրերը փոխադարձաբար միմյանց են հաղորդում իրենց արժանիքը, նրբաճաշակությունն ու ուժը՝ գեղեցկությունը կամ տգեղությունը և, ինչպես մաքոքը ջուլհակի հաստոցի վրա, մեկից մյուսին են գնում-գալիս։ Փորձեցեք կտրել թելը, մարդուն հեռացնել այն բանից, ինչ իրավամբ պատկանում է նրան, ինչ նրա համար արդեն դարձել է բնորոշ, և ձեր առաջ ցցվում է չգիտես երջանիկի, թե ձախողակի անհեթեթ անձը՝ անոստայն մի սարդ, որը մինչև այն պահը չի դառնա ա՛յն, ինչ էր, քանի դեռ չեն վերադարձվի նրան իր իրավունքներն ու մենաշնորհները։

► Դժվար է հասու լինել կյանքի փոփոխության ամեն մի հատիկին, որովհետև նա խոր է արմատավորված մարդու մեջ։

► Հազվադեպ էր նա կարողանում նայել էյլինին, և ամեն անգամ նրան համակում էր ուժի, գեղեցկության ու բուռն եռանդի հրճվալի զգացողությունը՝ այն ամենը, որին նա ընդհանրապես չէր կարող դիմադրել, իսկ այդ երեկո՝ մասնավորապես։ Որքա՜ն մանկահասակ է դեռ այդ աղջիկը, որքա՜ն դյութիչ։ Եվ ինչ խայթող խոսքեր էլ ասեր իր կինը նրա հասցեին, ինքն զգում էր, որ էյլինը ավելի է համապատասխան իր ուղղամիտ, գործունյա, տարակուսել չիմացող խառնվածքին, քան որևէ մի ուրիշ կին։ Պարզամիտ է մի քիչ այս աղջիկը (նա չէր կարող չտեսնել այդ), սակայն մյուս կողմից չափազանց քիչ ջանք պետք կլինի շատ բաներ հասկացնելու համար նրան։ Նա մի շատ մեծ բանի տպավորություն էր գործում Ֆրենկի վրա. իհարկե ոչ թե ֆիզիկական իմաստով, թեև հասակով գրեթե հավասար էր իրեն, այլ հուզական։ Ամբողջովին կենսասիրությամբ է տոգորված այդ աղջիկը: Պարելիս Էյլինը հաճախ էր սուրում նրա մոտից՝ հայացքը խնդուն, բերանը կիսաբաց և ժպտալիս ցուցադրելով շլացուցիչ ճերմակ ատամները: Եվ ամեն անգամ Քաուփերվուդը ունենում էր ուժգին սքանչացման տակավին իրեն անհայտ մի զգացմունք՝ անդիմադրելիորեն ձգտում էր դեպի նա: Էյլինն ամբողջովին և նրա յուրաքանչյուր շարժումը լի էր հրապույրով:

► Նրանք դուրս եկան արմավենիների հովանու տակից։ Ֆրենկն աջ ձեռքով պարուրեց էյլինի իրանը, ձախով էլ պահել էր նրա պարզած աջ բազուկը՝ ափը ափին։ Էյլինի ձախ ձեռքը հանգչում էր Ֆրենկի ուսին. նա կանգնել էր երիտասարդին խիստ մոտ ու նայում էր նրա աչքերին։ Երբ նրանք պտտվեցին վալսի ռիթմիկ հողմապտույտի մեջ, էյլինը շրջեց իր հայացքը, խոնարհեց աչքերը ու չպատասխանեց Ֆրենկի հարցին։ Նրա շարժումները թեթև էին ու օդային՝ նման թիթեռի թռիչքին։ Ֆրենկն ինքն էլ հանկարծակի թեթևություն զգաց, ասես էյլինից էլեկտրական հոսանք հաղորդվեց իրեն։ Նա ցանկացավ օրիորդի հետ մրցել մարմնի ճկունությամբ։ Էյլինի ձեռքերը, նրա մարմինը պարուրած սև շրջազգեստի արծաթակարմիր զանակների փայլփլելը, պարանոցն ու ոսկեշող վարսերը մշուշեցին Ֆրենկի ուղեղը: Նրանից հառնում էր առողջություն, երիտասարդություն և ճշմարաապես սքանչելի էր թվում նա Ֆրենկին։
Եվ նա սեղմեց Էյլինի մատները:
Օրիորդը աչքերն անհամարձակ բարձրացրեց. չնայած իր ուրախ, առույգ ուժին՝ նա վախենում էր Ֆրենկից։ Որքա՜ն ակներև էր Ֆրենկը գերազանցում այդտեղ ներկա ամենքին։ Հիմա, պարելիս, երբ օրիորդը այնքան մոտ էր իրեն, զարմանալի հետաքրքրական էր թվում նրան. սակայն էյլինի ներվերը տեղի տվին, և առանց ետ նայելու՝ փախուստի դիմելու ցանկություն զգաց:
Ֆրենկը զգում էր, որ ինքը գրգռում է Էյլինին՝ ակնարկություններ անելով իր թաքուն զգացմունքին, նրա հանդեպ զգացած իր անսանձ մղումին: Բայց ի՞նչ հետևանք կունենա այդպիսի խոստովանությունը:
- Ես ձեզ դուր գալի՞ս եմ,- անսպասելիորեն հարցրեց Ֆրենկը հենց այն րոպեին, երբ երաժշտախումբը դադարեցնում էր նվագը։ Էյլինի ամբողջ մարմնով սարսուռ անցավ այդ հարցը լսելուց։ Օձիքի տակ գցված սառույցի կտորը ավելի չէր սարսռեցնի նրան։ Թվում էր, թե հարցն անտակտ է, բայց այն շեշտը, որով արվեց, բացառում էր որևէ անտակտություն։ Էյլինը արագ բարձրացրեց աչքերը, շեշտակի նայեց Քաուփերվուդին, բայց չկարողացավ դիմանալ նրա հայացքին։
- Այո, իհարկե,- պատասխանեց նա՝ ջանալով զսպել ձայնի թրթիռը, ուրախացած, որ նվագն արդեն լռեց, և հիմա կարելի է հեռանալ նրանից։
- Դուք այնքան դուր եք գալիս ինձ,- խոստովանեց Ֆրենկը,- որ ես պետք է իմանամ ՝ թեկուզ մի քիչ էլ ես դուր գալի՞ս եմ ձեզ։ Նրա ձայնի մեջ և՛ աղաչանք կար, և՛ քնքշանք, և՛ թախիծ։
- Այո, իհարկե,- կրկնեց էյլինը՝ փարատելով քարացումը, որ քիչ էր մնացել համակեր իրեն։ Եվ դուք գիտեք այդ:
- Ինձ պետք է, որ դուք բարեհաճ լինեք իմ հանդեպ,- շարունակեց Ֆրենկը նույն շեշտով: Ինձ պետք է մի մարդ, որի հետ կարողանամ խոսել: Առաջ ես չէի մտածում այդ մասին, բայց հիմա անհրաժեշտ է դա ինձ: Դուք չեք իմանում, թե որքա՜ն հրաշագեղ եք: Ֆրենկը հասկանում էր, որ կատարեց (կամ համենայն դեպս հղացավ) ուխտադրուժ մի արարք: Ըստ հասարակական բարոյականության օրենսդրության՝ նա իրավունք չուներ այդպես վարվելու: Դա հակասում էր մի անգամ ընդմիշտ հաստատված նորմաներին, ինչպես հասկանում էին շրջապատում ամենքը. օրինակ՝ Էյլինի հայրը, կամ իր ծնողները, կամ իրենց շրջանի որևէ ներկայացուցիչ։ Ինչքան էլ որ ծածուկ չխախտվեին այդ նորմաները, այնուամենայնիվ միշտ մնում էին ուժի մեջ:
Ինչ էլ լիներ, այնուամենայնիվ կատարվածից հետո էյլինի պատկերը շարունակ կանգնած էր նրա առաջ։ Ու թեև անմիջապես նրա մտքով անցավ, որ այդ պատմությունը կարող է ծայր աստիճան խճճել իր հասարակական ու ֆինանսական դրությունը, այնուհանդերձ ինչ-որ տարօրինակ շահագրգռությամբ էր նա հետևում, թե ինչպես ինքը մտածված, ծրագրված, ավելին՝ հիացմունքով բորբոքում էր իր մեջ ցանկութան բոցը։ Բորբոքել մի կրակ, որը կարող է ժամանակին ոչնչացնել իրեն, և անել դա հմտորեն ու կանխամտածված։

► Կրքի զարգացումը յուրօրինակ երևույթ է։ Մեծ խելքի, ինչպես նաև արտիստական խառնվածքի տեր մարդկանց կիրքը հաճախ սկսվում է իրենց ապագա առարկայի որոշ արժանիքների հիացմունքով, որոնք ի դեպ ընկալվում են անհաշիվ վերապահումներով։ Եսապաշտը, որ ապրում է բանականությամբ ու շատ քիչ է զոհաբերում իր եսը, ի պատասխան պահանջում է շատ բան։ Այնուամենայնիվ կյանքը սիրող մարդուն, լինի այր կամ կին, այդպիսի եսասիրական խառնվածքի հետ ներդաշնակորեն շփվելը շատ բան է խոստանում։
Քաուփերվուդը ի ծնե նախ և առաջ դատողունակ եսապաշտ էր, թեև զգալի չափով այդ հատկություններին խառնվում էր մի բարյացակամ ու ներողամիտ վերաբերմունք մարդկանց հանդեպ։ Մեզ թվում է, թե եսապաշտությունը և մտավոր շահագրգռությունների գերիշխումը նպաստում են արվեստի տարբեր ասպարեզներում աշխատելուն։ Ֆինանսական գործունեությունը նույնպես արվեստ է՝ մտացի ու եսամոլ մարդկանց գործողությունների խիստ բարդ հանրագումարը: Քաուփերվուդը ֆինանսիստ էր հենց իր խառնվածքով։ Փոխանակ ուշքը գնալու ի տես բնության ստեղծագործությունների, նրանց գեղեցկության ու բարդությունների՝ մոռանալով կյանքի նյութական կողմը, նա արագ մտածողության շնորհիվ ձեոք բերեց մի բարեբաստիկ ընդունակություն՝ մտավորապես ա հուզականորեն վայելել կեցության հրապույրները, առանց վնաս հասցնելու իր անդադրում ֆինանսական հաշիվներին։ Խորհրդածելով կանանց, բարոյականության մասին, այսինքն այն մասին, ինչ այնքան սերտորեն կապված է գեղեցկության, երջանկության, կատարյալ ու բազմազան կյանքի ծարավի հետ, նա սկսում էր տարակուսել միասիրության չարաբաստիկ գաղափարին՝ կարծելով, որ դա հազիվ թե որևէ այլ հող ունի իր տակ, բացի գոյութուն ունեցող հասարակական կացութաձևը պահպանելու ձգտումից: Ինչու՞ այդքան մարդկանց կարծիքները իրար բռնեցին հենց այս կետում, թե կարելի է ու պետք է ունենալ միայն մի կին ու հավատարիմ լինել նրան մինչև գերեզման։ Այս հարցին նա պատասխան չէր գտնում։ Նա բնավ ցանկություն չուներ գլուխ ջարդելու էվոլյուցիոն տեսության նրբությունների վրա, որի մասին արդեն այն ժամանակ շատ էին խոսում Եվրոպայում, կամ վերհիշելու այդ նյութին վերաբերող պատմական անեկդոտները։ Չափազանց զբաղված մարդ էր նա։ Բացի դրանից, հաճախ էր նա տեսել հանգամանքների ու խառնվածքների այնպիսի միահյուսում, որոնք ապացուցում էին այդ գաղափարի կատարյալ խախուտությունը։
Ամուսինները մինչև գերեզման հավատարիմ չէին մնում իրար, իսկ եթե հազարավոր դեպքերում հարգում էին հավատարմությունը, ապա ոչ թե բարի կամքով։ Մտքի արագություն ու համարձակություն, հանգամանքների պատահական ու բարենպաստ զուգադիպություն, ահա թե ինչն էր օգնում որոշ մարդկանց իրենց ընտանեկան ու հասարակական անհաջողությունների տեղը հանել. շատերն էլ իրենց բթամտության, անխելամտության, աղքատության կամ անձնական հմայքի պակասի պատճառով դատապարտված էին հավիտենական անլուսաշող տաղտուկի։ Ծնվելու անիծյալ պատահականությունը, սեփական կամազրկությունը կամ հնարամիտ չլինելը ստիպում էր նրանց կամ անընդհատ տառապել և կամ թոկի, դանակի, գնդակի ու թույնի միջոցով ազատվել զզվելի կյանքից, որը այլ հանգամանքներում կարող էր հրաշալի լինել:
Եվ այնուամենայնիվ միանգամայն պարզ է (դրա ապացույցները տեսնում ենք ամեն մի քայլափոխին), որ բոլոր դժվարությունները լուծում է մտավոր ու ֆիզիկական ուժը։ Չէ՞ որ արդյունաբերական ու ֆինանսական ջոջերը կարողանում են գործել (և գործում են) այս կյանքում այնպես, ինչպես ցանկանան։ Քաուփերվուդն արդեն հաճախ էր համոզվել դրան։ Ավելին՝ այսպես կոչված օրենքի ու բարոյականության այդ բոլոր ողորմելի հարգողները՝ մամուլը, եկեղեցին, ոստիկանությունը և ամենից առաջ կամավոր բարոյախոսները, որոնք մոլեգնորեն դատափետում են մոլությունը, երբ դա հայտնաբերում են ստորին դասակարգերում, և երկչոտաբար լռում են, երբ բախվում են դրան ունևորների դասակարգում, ծպտուն իսկ չէին հանում, քանի դեռ մարդը զորեղ էր, սակայն բավական էր, որ նա սայթաքի, դրանք արդեն ոչ մի բանից չվախենալով՝ հարձակվում էին նրա վրա: Օ՜, ինչպիսի՜ աղմուկ էր բարձրանում այդ ժամանակ, ինչպիսի՜ թմբկահարություն, ինչպիսի՜ կեղծավոր ու գռեհիկ բառաժայթքում. «Եկե՜ք, եկե՜ք, բարի՛ մարդիկ, նայեցեք ու կտեսնեք ձեր աչքով, թե ինչպիսի՛ պատժի է ենթարկվում մոլությունը անգամ հասարակության վերին խավերում»։ Քաուփերվուդը ժպտում էր այդ մասին մտածելիս։ Ինչպիսի՜ փարիսեցիություն, ինչպիսի՜ կեղծ ճգնավորություն։ Բայց, դե՛հ , այդպես է կառուցված աշխարհը, և իրեն չի մնացել ուղղել այն։ Թող ամեն ինչ ընթանա իր հերթին։ Իր խնդիրն է տեղ գրավել կյանքում ու պահել այն, բարեբարոյության ու պատկառելիության այնպիսի համբավ ստեղծել, որը կարողանա դիմանալ ամեն տեսակ փորձության և համարվի իր իսկական էությունը։ Դրա համար ուժ է պետք։ Եվ արագ գործող միտք։ Իսկ ինքը ուներ թե՛ մեկը, թե՛ մյուսը։ «Նախ և առաջ իմ ցանկությունները». ահա Քաուփերվուդի նշանաբանը: Նա կարող էր համարձակ փորագրել դա այն վահանի վրա, որով գնում էր մարտնչելու հանուն բախտի ընտրյալների շարքում տեղ գրավելուն:
Իսկ հիմա նա կարիք ուներ մանրակրկիտ մտածելու ու որոշելու, թե ինչպես վարվի հետագայում Էյլինի հետ, թեև Քաուփերվուդը՝ այդ ուժեղ ու նպատակամետ մարդը, այս հարցում ևս մնում էր զուսպ։ Նրա համար պրոբլեմ էր դա և շատ քիչ էր տարբերվում այն ֆինանսական բարդ պրոբլեմներից, որոնց բախվում էր ամեն օր։ Անլուծելի չէր թվում դա նրան։ Ի՛նչ է պետք ձեռնարկել։ Չէր կարող Լիլիանին լքել և փախչել էյլինի հետ. կասկածից դուրս էր դա։ Շատ թելերով էր նա կապկապված։ Ոչ միայն հասարակական կարծիքից վախենալը, այլև ծնողների ու զավակների սերը, ինչպես նաև ֆինանսական նկատառումները բավական ամուր կաշկանդում էին նրան։ Բացի դրանից, նա նույնիսկ հավատացած էր, թե ինքն ուզում է այդ։ Նա բնավ էլ մտադիր չէր զոհաբերելու իր գործարարական շահերը, որոնք աճում էին օրեցօր, բայց միաժամանակ միտք էլ չուներ իսկույն հրաժարվել էյլինից։ Չափից շատ հրճվանք էր խոստանում այդ աղջկա մեջ անսպասելիորեն բռնկված զգացմունքը։ Միսիս
Քաուփերվուդը այլևս չէր բավարարում նրան ո՛չ ֆիզիկապես, ո՛չ էլ հոգեպես, և դա բավարար արդարացում էր էյլինով հափշտակվելուն։ Ինչի՞ց պիտի վախենար։ Այդ դրությունից էլ նա կկարողանա դուրս դալ առանց որևէ վնաս հասցնելու իրեն։ Սակայն լինում էին պահեր, երբ նրան թվում էր, թե գործնականապես չի կարողանա իր և էյլինի համար մշակել գործողությունների բավական անվտանգ ծրագիր, որից և նա դառնում էր լռակյաց ու մտածկոտ, որովհետև հիմա անդիմադրելիորեն ձգտում էր դեպի էյլինը և հասկանում էր, որ իր մեջ աճում է համառորեն ելք պահանջող մի հզոր զգացում։
Իր կնոջ մասին մտածելիս Քաուփերվուդը նույնպես ունենում էր ոչ միայն բարոյական, այլև նյութական բնույթի տարակույսներ։ Թեև Լիլիանն այրիանալուց հետո չդիմացավ Ֆրենկի երիտասարդական բուռն գրոհին, բայց ավելի ուշ նա հասկացավ, որ այդ կինը հասարակական բարքերի տիպիկ կեղծավոր հարգող է. նրա սառն, ձյունանման մաքրությունը այդպես էր միայն հասարակության աչքում։ Մինչդեռ իրականում հաճախ էին պաշարում նրան մռայլ հեշտասիրության պոռթկումները։ Ֆրենկը համոզվեց նաև, որ կինը ամաչում էր մերթ-մերթ իրեն համակող ու հավասարակշռությունից հանող կրքից։ Եվ դա ջղայնացնում էր Քաուփերվուդին, որովհետև նա ուժեղ, իշխանատենչ բնավորություն ուներ և միշտ ուղղակի դիմում էր դեպի նպատակը։ Նա իհարկե չէր պատրաստվում ամեն մի պատահական մարդու հայտնել Լիլիանի նկատմամբ ունեցած իր զգացմունքները, բայց ինչու՞ իրենք ևս դեմ առ դեմ պետք է լռության մատնեին իրենց հարաբերությունները, իրար հետ չխոսեին ֆիզիկական մերձավորության մասին։ Ինչու՞ մի բան մտածել և այլ բան անել։ Լիլիանն իհարկե հավատարիմ էր իրեն յուրովի՝ անխռով ու անկիրք, մի խոսքով միայն բանականությամբ. հետադարձ հայացք նետելիս՝ նա չէր կարող հիշել կնոջը այլ կերպ, չհաշված հազվադեպ պահերը։ Պարտականության զգացմունքը, ինչպես Լիլիանն էր հասկանում, մեծ դեր էր կատարում ամուսնու նկատմամբ ունեցած նրա վերաբերմունքի մեջ։ Պարտականությունը ամեն ինչից վեր էր դասում նա։ Այնուհետև գալիս էր հասարակության կարծիքը և ժամանակի ոգու պահանջը։ Էյլինն, ընդհակառակը, հավանորեն պարտականության մարդ չէր, և խառնվածքն ըստ երևույթին ստիպում էր անտեսել պայմանականությունները։ Վարքի կանոններն անկասկած ներշնչել էին նրան, ինչպես և այլ աղջիկների, բայց նա բացահայտորեն չէր ուզում հաշվի առնել դրանք։
Հաջորդ երեք ամիսներին նրանք է՛լ ավելի մոտիկացան։ Շատ լավ հասկանալով, թե ծնողներն ու հասարակությունը ինչպես կվերաբերվեին այն երևույթին, ինչ համակել էր իր հոգին, էյլինը այնուամենայնիվ համառորեն մտածում էր նույն բանի մասին, համառորեն նույնն էր տենչում։ Հիմա, երբ նա այսքան հեռու էր գնացել ու անվանարկել իրեն եթե ոչ արարքներով, ապա մտքերով, Քաուփերվուդն սկսեց թվալ նրան ավելի գայթակղիչ։ Էյլինին հուզում էր ոչ միայն նրա ֆիզիկական հրապույրը (ուժեղ սերը այդպիսի սահմանափակում չի ճանաչում), այլև նրա ներքին ամբողջականությունը գրավում ու թովում էր նրան, ինչպես բոցը թիթեռին։ Ֆրենկի աչքերում շողշողում էր կրքի կայծը՝ թեկուզ և նրա կամքից թուլացված, բայց և այնսլես տիրական և, էյլինի պաակերացմամբ ամենազոր։
Երբ հրաժեշտ տալիս Ֆրենկը բռնում էր էյլինի ձեռքը, սրան թվում էր , թե էլեկտրական հոսանք է անցնում իր մարմնով, և նրանից բաժանվելուց հետո հիշում էր, թե որքա՜ն դժվար էր իր համար ուղիղ նայել նրա աչքերին։ Երբեմն-երբեմն այդ աչքերից մի տեսակ ավերիչ ուժ էր ցայտում։
Շատերը, մանավանդ տղամարդիկ, դժվարությամբ էին դիմանում նրա հայացքի սառը փայլին։ Նրանց թվում էր, թե իրենց նայող աչքերի ետևում թաքնված է սև մի զույգ աչք, որոնք նայում են ծածուկ, բայց տեսնում են ամեն ինչ։ Ոչ ոք չէր կարողանա կռահել, թե ինչ է մտածում Քաուփերվուդը։
Հետագա ամիսներին էյլինն ավելի սաստիկ կապվեց նրան։ Մի երեկո էլ, երբ նա Քաուփերվուդների տանը նստած էր դաշնամուրի առաջ, Ֆրենկը օգտվելով պատեհ րոպեից (սենյակում ոչ ոք չկար), կռացավ ու համբուրեց նրան։ Լուսամուտների վարագույրների միջով երևում էին ցուրտ, ձյունապատ փողոցը և գազե առկայծող լապտերները։ Քաուփերվուդը շուտ էր վերադարձել տուն ու լսելով էյլինի նվագը՝ մտել էր այն սենյակը, որտեղ դաշնամուրն էր։ Էյլինը հագել էր բրդե գորշ շրջազգեստ՝ վրան արևել յան ճաշակի նարնջագույն ու կապույտ քմահաճ ասեղնագործ նախշեր։ Շրջազգեստին համագույն գորշ գլխարկը նմանապես նարնջագույն ու կապույտ փետուրներով՝ ավելի էր շեշտում նրա գեղեցկությունը։ Ստեղների վրա ցատկռտող նրա մատներին շողշողում էին չորս թե հինգ մատանի (համենայն դեպս շատ շատ էին) արևաքարե, զմրուխտե, սուտակե ու ադամանդե ակներով։
Ֆրենկը ներս մտավ, և էյլինը առանց շրջվելու իմացավ, որ նա է։ Քաուփերվուդը մոտեցավ նրան, և էյլինը ժպտալով հառեց նրան աչքերը, որոնց մեջ Շուբերտի հարուցած երազայնությանը հաջորդեց բոլորովին ուրիշ մի արտահայտություն։ Ֆրենկը հանկարծ կռացավ ու համբույր դրոշմեց նրա շրթունքներին։ Քաուփերվուդի մետաքսային հպումից սարսուռ անցավ աղջկա մարմնով։ Էյլինն ընդհատեց նվագը, նրա կուրծքը ջղաձգորեն բարձրացավ, և որքան էլ ուժեղ լիներ, այնուամենայնիվ շունչը կտրվեց։ Սիրտը խփում էր ծանր մուրճի նման։ Նա չգոչեց. «ա՜խ», կամ «պե՛տք չէ», այլ վեր կացավ, մոտեցավ պատուհանին ու մի քիչ բարձրացնելով վարագույրը՝ ձևացավ, թե նայում է փողոցին։ Նրան թվում էր, թե հենց հիմա ուշաթափ կլինի վարարած երջանկությունից Քաուփերվուդն արագ հետևեց նրան։ Գրկելով նրա իրանը՝ նայեց նրա կարմրատակած դեմքին, վճիտ ու խոնավ աչքերին և բոսորագույն բերանին։
- Սիրու՞մ ես դու ինձ,- շշնջաց նա, և նրան համակած կրքոտ ցանկությունից այդ հարցը հնչեց խստաշունչ ու տիրական։
- Այո, այո, չէ՞ որ դու գիտես։
Ֆրենկը դեմքը սեղմեց նրա երեսին, իսկ էյլինը բարձրացրեց ձեռքերը և սկսեց շոյել նրա մազերը։
Երջանկության, այդ աղջկանը, նրա մարմնին տիրելու և սիրելու հրճվանքի միահեծան զգացմունքը պաշարել էր Ֆրենկին։
- Ես քեզ սիրում եմ,- կրկին ասաց նա, ասես ինքն էլ զարմացավ իր ասածից։- Ես չէի իմանում այդ, բայց հիմա գիտեմ։ Որքա՜ն լավն ես դու։ Ես պարզապես խելքս թռցնում եմ։
- Ես էլ քեղ եմ սիրում,- պատասխանեց Էյլինը: Ոչ մի կերպ չեմ կարոդ զսպել ինձ։ Գիտեմ, որ չպետք է անեմ, բայց... 0՜...
Էյլինը բռնեց Ֆրենկի գլուխը և շրթունքները սեղմեց նրա շրթունքին՝ մշուշապատ հայացքը չկտրելով աչքերից։ Այնուհետև արագ պոկվեց ու նորից սկսեց նայել փողոցը, իսկ Քաուփերվուդը քաշվեց հյուրասենյակի խորքը։ Բոլորովին մենակ էին նրանք։ Ֆրենկն արդեն մտածում էր, թե կարող է մի անգամ ևս համբուրել նրան, երբ դռանը երևաց Նորան (կողքի սենյակում էր նա՝ Աննայի մոտ), նրա ետևից էլ սենյակ մտավ Լիլիանը։ Մի քանի րոպե հետո էյլինն ու նորան մեկնեցին տուն։

► Նրանք երբեք որևէ խոսք չէին փոխանակել, թեև կռահում էին միմյանց զգացմունքները:

► Ամեն մի բնավորություն որոշ չափով ենթարկվում է մեղմացման, փոխվում է, սակայն նրա վրա ներգործող ուժերը պետք է խիստ նշանակալի լինեն: Հաճախ հզոր զսպիչ ազդակ է լինում վախը, եթե ոչ կրոնական ու բարոյական պատկերացումներից ներշնչվածը, ապա նյութական վնաս կրելու վախը. սակայն հարստությունը և հասարակության մեջ գրաված դիրքը, որպես կանոն, ի չիք են դարձնում այն: Չէ՞ որ երբ շատ փող ունես, ամեն ինչ հեշտ է գլուխ բերվում:

► Ինչպե՞ս բացատրել սանձարձակությունից ու կրքից ներշնչված ինքնախաբեությունը։ Մենք պատահում ենք դրան ամեն մի քայլափոխին։ Կիրքը համառ է, իսկ այն ամենը, ինչ բնության մեջ՝ մարդկային փոքրիկ օրգանիզմից դուրս է կատարվում, ցույց է տալիս, որ բնությունը չի նկատում դա։ Մենք գիտենք կրքի վրա հասնող պատիժները՝ բանտ, տկարություն, տնտեսական քայքայում ու սնանկություն, բայց գիտենք նաև, որ այդ ամենը չի ազդում մարդկային խառնվածքի մշտնջենական ձգտումների վրա։ Մի՞թե դրա համար չկա օրենք, բացի նպատակին հասնելու ձգտող անհատի հնարամիտ կամքից և ուժից։ Եթե այդպես է, ապա ճիշտ եմ ասում՝ վաղուց ժամանակն է, որ ամենքն էլ, առանց բացառության իմանան այդ։ Մեկ է՝ այն ժամանակ էլ մենք կվարվեինք այնպես, ինչպես վարվում ենք, բայց համենայն դեպս կցնդեին այն անհեթեթ պատրանքները, թե աստված միջամտում է մարդկանց գործերին։ Ձայն բազմաց, ձայն տյառն։

► Լիլիանը շատ լավն էր այն ժամանակ, երբ ինքը սկսեց այցելել նրան և իրեն անասելի երջանիկ էր համարում. բայց այդ օրերից անցել էր համարյա տասը տարի, և այդ ամենը մոռացվել էր։ Ամուսնությունից հետո որևէ ուժեղ կիրք չէր զգացել նա, փոքր ի շատե երկարատև կապ չէր ունեցել, և հանկարծ անսպասելի կերպով, գործարարական փայլուն հաջողությունների հողմապտույտի ժամանակ, էյլի՜նը՝ հոգով ու մարմնով դեռատի, կրքոտ անուրջներով լի։ Ամեն մի քայլափոխին նա զգում էր, որ էյլինը՝ չնայած իր հանդուգն համարձակության, ոչինչ չի իմանում այն հաշվենկատ ու դաժան աշխարհի մասին, որտեղ ինքն է պտտվում։

► Կրքի քմահաճություննե՜ր, հնարանքնե՜ր, խիզախումնե՜ր, նրա բագինին բերվող զոհե՜ր:

► Հատկանշական է, որ քրիստոնյա աշխարհը տրամաբանական ինչ-որ հնարանքի միջոցով եկել է այն եզրակացության, թե չի կարող լինել այլ սեր, բացի այն սիրուց, որը սրբազնագործված է ավանդական սիրաթովումով ու դրան հաջորդող ամուսնությամբ։ «Մի կյանք, մի սեր». Ահա քրիստոնեության գաղափարը, և այդ նեղ շրջանակների մեջ է նա փորձում սեղմել ամբողջ աշխարհը։ Հեթանոսությանը խորթ էին այսպիսի պատկերացումները։ Հին աշխարհում առանձին պատճառներ փնտրելու կարիք չկար։ Իսկ նախնադարյան աշխարհում սեռերի միասնությունը նախատեսվում էր երևի միայն այն շրջանի համար, որը անհրաժեշտ էր սերունդ աճեցնելուն։ Նորագույն ժամանակների ընտանիքը անկասկած աշխարհի ամենագեղեցիկ հաստատություններից մեկն է, երբ խարսխված է փոխադարձ հակումի ու համակրանքի վրա։ Բայց սրանից դեռ չի բխում, թե դատապարտման ենթակա է ամեն մի այլ սեր, որ այնքան էլ երջանիկ չէ ու չի հանգել նույնքան բարեբաստիկ լուծման։ Կյանքը չի կարելի զետեղել ոչ մի շրջանակի մեջ, և պետք է, որ մարդիկ մի անգամ ընդմիշտ հրաժարվեին այդպիսի փորձերից: Նրանք, ովքեր բախտ են ունեցել համերաշխ ընկերակցություն կնքել ամբողջ կյանքի համար, թող շնորհավորեն իրենց և ջանան արժանի լինել իրենց բախտավորությանը։ Իսկ նրանք, ում ճակատագիրը չի պարգևել դա, համենայն դեպս արժանի են ներողամտության, թեկուզ և հասարակությունը պարիա հռչակի նրանց։ Բացի դրանից, անկախ դատողություններից ու տեսություններից ունեցած մեր կախումից, ի զորու են մնում բնության հիմնական օրենքները։ Համասեռ մասնիկները մղվում են դեպի իրար։ Բնավորության ու խառնվածքի փոփոխությունները անխուսափելիորեն առաջ են բերում նաև հարաբերությունների փոփոխություններ։ Ճիշտ է, ոմանց զսպում է դոգման, ոմանց էլ՝ վախը։ Սակայն կան մարդիկ, որոնց մեջ ուժգին հնչում է բնության ձայնը, և այդպիսիների համար ո՛չ դոգմա կա, ո՛չ էլ վախ։ Հասարակությունը ձեռքերը երկինք է կարկառում սարսափած։ Սակայն դարեդար երևան են գալիս այնպիսի կանայք, ինչպես Հեղինեն, Մեսալինան, Դյուբարին, Պոմպադուրը,, Մենթենոնը և Նելլի Գվինը, և մատնացույց են անում տղամարդու ու կնոջ հարաբերությունների ավելի մեծ ազատության ուղին, քան այն, որ առաջ անթույլատրելի էր համարվում։

► Ոչ մի բան ավելի արժեքավոր չէ, քան լավ համբավը և կայուն դրությունը:

► Չնայած Քաուփերվուդի արտաքին անդորրին՝ նրա հոգին միշտ մի բան էր փնտրում: Սկզբում նրա միակ ձգտումը հարստությունն էր ու կանացի գեղեցկությունը։ Հիմա նա սիրեց արվեստը հենց ի սեր արվեստի, և դա ասես այգաբացի առաջին շողերը լինեին երկնքում։ Նա սկսեց հասկանալ, որ կանացի գեղեցկությունը պետք է շրջապատված լինի այն ամենով, ինչ գեղեցիկ է կյանքում, իսկ մեծ գեղեցկության համար կա միայն մի արժանի ֆոն՝ մեծ արվեստը։ Այդ աղջիկը՝ էյլին Բաթլերը, որ տակավին դեռատի է ու կյանքով շողարձակ, հարուցեց նրա մեջ գեղեցկության ձգտում, որ առաջ այս չափով հատուկ չէր նրան։ Անկարելի է սահմանել այն նրբագույն ռեակցիաները, որ առաջանում են բնավորությունների փոխազդեցությամբ, որովհետև ոչ ոք չի իմանում, թե ինչ չափով է մեզ վրա ազդում այն, ինչ մեր հիացմունքի առարկան է։ Սերը, ինչպես այն, որ արթնացավ Քաուփերվուդի ու էյլինի միջև, ներկի մի կաթիլ է մի բաժակ մաքուր ջրի մեջ, ավելի ճիշտ՝ մի անհայտ քիմիա կան նյութ՝ վերածված քիմիական մշակված բանաձևի։

► Գրականությունը, եթե չխոսենք դասականների մասին, միայն մի տիպի սիրուհու պատկերացում է տալիս մեզ՝ խորամանկ ու հաշվենկատ գայթակղիչ կնոջ, որի գլխավոր վայելքը տղամարդկանց իր ցանցը նետելն է։ Բարոյականության հարցերին վերաբերվող ժամանակակից բրոշյուրների հեղինակներն ու լրագրողները արտասովոր եռանդով պաշտպանում են նույն մեկնությունը։ Կարելի է կարծել, թե աստված գրաքննություն է հաստատել կյանքի վրա, ծայրահեղ պահպանողականներին էլ նշանակել է գրաքննիչ։ Մինչդեռ կան սիրային կապեր, որոնք ոչ մի ընդհանրություն չունեն սառը հաշվենկատության հետ։ Կանանց մեծ մասամբ խորթ են խորամանկությունն ու խաբեությունը։ Միջակ կինը, որ ենթարկվում է զգացմունքի ձայնին և սիրում է խորապես, ճշմարտապես, ընդունակ չէ նենգության, ինչպես փոքր երեխան, նա միշտ պատրաստ է զոհաբերել իրեն և ջանում է ըստ հնարավորին շատ տալ: Որքան տևում է սերը, նա այդպես էլ անում է։ Զգացմունքը կարող է փոխվել, և այնժամ «դժոխքն իսկ չի տեսել այդպիսի ցասում», բայց և այնպես սիրուհիները մեծ մասամբ աչքի են ընկնում զոհաբերությամբ, անբաժան կերպով սիրեկանին տրվելու պատրաստակամությամբ և քնքուշ հոգատարությամբ։ Այդպիսի հարաբերությունները, որ հակադրված են օրինական ամուսնության ագահությանը, վերջինիս ամրոցներին ամենից ավելի ավերածություն են պատճառել: Մարդը, այր թե կին, չի կարող չխոնարհվել, չակնածել անշահախնդրության ու ինքնազոհության այդպիսի դրսևորումներից։ Դրանք հավասար են կյանքի վեհ կոչումներին, ազգակից են արվեստի գագաթներին, այսինքն ոգու վսեմությանը, որով է ամենից առաջ տարբերվում սքանչելի նկարը, գեղեցիկ շենքը, գեղեցիկ արձանն ու մանրամասն՝ այն վսեմությանը, որը և շռայլորեն, անսահմանափակ կերպով իրեն պարգևելու, իր գեղեցկոթյունը ճառագայթելու ընդունակությունն է։

► Մտահոգությունը ո՛չ ծայր ունի, ո՛չ վախճան:

► Աշխարհում քիչ են այնպիսի մարդիկ, ովքեր հասկանում են, թե ինչ բան է ֆինանսական հզորությունը։ Քչերն են զգում, թե ինչ է նշանակում իրենց ձեռքին պահել ուրիշների հարստության վրա իշխանություն ունենալը, տիրելը այն բանին, ինչ սոցիալական էներգիայի աղբյուրն է և բնական փոխանակման միջոցը։ Բայց նրանք, ովքեր ըմբռնել են այս բանը, ծարավի են հարստության արդեն ոչ ի սեր հարստության։ Մարդիկ սովորաբար փողը դիտում են որպես կենսական որոշ հարմարություններ ապահովելու միջոց, մինչդեռ ֆինանսիստի համար փողը բարիքների բաշխմանը վերահսկելու, հարգանքի, հզորության ու իշխանության հասնելու միջոց է։

► Ծնողները սովորաբար հավատացած են, թե շատ լավ են ճանաչում իրենց զավակներին, և ժամանակը միայն այն է անում, որ ամրացնում է նրանց այդ մոլորությունը։ Մինչև հիմա ոչինչ չէր եղել, ոչինչ էլ չի լինի առաջիկայում։ Իրենք տեսնում են նրանց ամեն օր, բայց տեսնում են սիրուց մշուշապատ աչքով։ Այդ սիրուց կուրացած՝ նրանք համոզված են, որ բոլոր մանրամասնություններով ճանաչում են իրենց զավակներին, որոնք և, ինչքան էլ հրապուրիչ լինեն, անպայման ապահովագրված են ամեն տեսակ գայթակղություններից:
Շատ ծնողներ, որ բավական փորձված չեն, բավականաչափ չեն ճանաչում կյանքը, չարանում են, դառնում դաժան։ Վերհիշելով զավակների վրա վատնած գուրգուրանքը և նրանց արված բոլոր զոհողությունները՝ վիրավորված են զգում իրենց։ Նրանք բոլորովին ընկճվում են մեր կյանքի այդքան բացահայտ անկայունության դեմ-հանդիման, այն վտանգներին դեմառդեմ, որոնցով լի է նա, և մարդու հոգում կատարվող առեղծվածային պրոցեսներին ի տես։ Շատերն էլ, ում արդեն խիստ դասեր է տվել կյանքը, և կամ ի բնե օժտված են ներըմբռնմամբ ու խորաթափանց մտքով, այդ բոլոր երևույթներին վերաբերվում են որպես կյանքի անխոստովանելի խորհրդի և իմանալով, որ այդտեղ պայքարը համարյա աննպատակ է ու անկարելի, ապա ծածուկ միջոցներով միայն ջանում են չտեսնել վատը կամ համակերպվել դրան ժամանակ շահելու համար։

► Ծնողակա՜ն սիրտ։ Այս աշխարհում սերը ընթանում է խճճված, ոտք չդրված շավիղներով։ Մոր սերն ամենազոր է, նախնադարյան, եսապաշտական, միաժամանակ և անշահախնդիր։ Ամուսնու սերը կնոջ կամ սիրեկանինը սիրուհու հանդեպ միակամության ու փոխադարձության հեշտալի կապ է, հոգատարության ու քնքշանքի մրցություն։ Հոր սերը որդու կամ դստեր հանդեպ (երբ այդ սերը գոյություն ունի) դրսևորվում է նրանով, որ հայրը լինի առատաձեռն անչափ, առանց փոխարենը որևէ բան սպասելու. դա օրհնությունն է և ողջերթը, որ տրվում է ուղևորին, և որի անվտանգությունը ամեն ինչից թանկ է ձեզ, դա թուլության և ուժի խնամքով կշռված հարաբերակցությունն է, որը ստիպում է մղկտալ սիրեցյալի անհաջողությունների և հրճվել նրա հաջողությունների համար։ Այդ զգացումը վեհ է և փիլիսոփայական ոչ մի բան չի պահանջում և ջանում է միայն խելացիորեն ու առատ տալ։ «Միայն թե տղաս բարգավաճի, միայն թե աղջիկս երջանիկ լինի»։ Ո՞վ այսպիսի խոսքեր չի լսել, ո՞վ չի խորհրդածել ծնողական իմաստության ու սիրո այս արտահայտությունների վրա...

► Ամեն մի մտածող մարդ գիտե, որ կյանքը մի անլուծելի հանելուկ է. մյուսները զվարճանում են անհեթեթ հերյուրանքներով ու մեկ էլ անտեղի հուզվում են և համբերությունից դուրս գալիս։

► Երեխաները վաղ թե ուշ դուրս են գալիս ծնոդական կամքին հնազանդվելուց, և հոր համար միշտ էլ դժվար է ղեկավարել նրանց, եթե միայն զավակները ի բնե հնազանդ չեն ու չեն ցանկանում, որ ղեկավարեն իրենց։

► Դժբախտությունը, որ գալիս է, գալիս է ամեն կողմից։

► Սովորական միտքը լավագույն դեպքում հիշեցնում է մի պարզ մեխանիզմ։ Նրա ֆունկցիաները նման են ոստրեի, ավելի ճիշտ՝ կակղամորթի օրգանական ֆունկցիաներին։ Իր սիֆոնային մտածողական փոքրիկ ապարատով նա շփվում է փաստերի ու հանգամանքների հզոր օվկիանոսին։ Բայց այդ ապարատը այնքան քիչ է օդ կլանում, այնքան թույլ է արտամղում, որ նրա աշխատանքը չի անդրադառնում ջրային անսահման տարածության վրա, որպիսին է կյանքը։ Այդպիսի միտքը չի նկատում կեցության հակասությունները։ Առօրեական փոթորիկների ու աղետների նվազագույն արձագանքը չի հասնում նրան, թերևս միայն պատահաբար։ Երբ որևէ կոպիտ ու խորհրդածության մղող փաստ, ինչպիսին էր տվյալ դեպքում նամակը, հանկարծ իր գոյությունն է իմաց տալիս իրադարձությունների համաչափ ընթացքի պահին, այդպիսի ուղեղի մեջ տանջալի խառնաշփոթ է տեղի ունենում, նրա, այսպես ասած, ամբողջ նորմալ աշխատանքը խանգարվում է։ Սիֆոնային ապարատը դադարում է պատշաճորեն գործել, ահ ու տառապանք է ներծծում։ Վատ սարքված ժամացույցը ճռճռում է աղտոտված մեքենայի պես, և կյանքը կա՛մ հանգչում է, կա՛մ հազիվ առկայծում։

► Ուժ ու թուլություն։ Եթե մարդը ուժեղ է, միշտ էլ կարող է պաշտպանել իրեն և ստիպել ուրիշներին, որ հաշվի նստեն իր հետ։ Իսկ եթե մարդը թույլ է, պետք է փախչի թիկունք, ծլկի կրակի գծից։

► Կյանքը մի մութ ու առեղծվածային խորհուրդ է, բայց ինչ էլ լինի, նրա բաղկացուցիչ մասերն են ուժն ու թուլությունը։ Ուժը հաղթանակ է տանում, թուլությունը՝ պարտություն կրում։

► Ճիշտ է ասել մեկը, որ անչափելի են այն ստորության խորխորատները, ուր կարող է ընկնել տխմարը:

► Գետ մտնողը թրջվելուց չի վախենա:

► Սեռական կապի մեջ Ֆրենկը անձամբ ոչ մի վատ բան չէր տեսնում։ Եթե տղամարդն ու կինը հարմարվում են իրար, ապա նրանց հարաբերությունները մաքուր են ու գեղեցիկ։ Էյլինը՝ նրա անպսակ, բայց սիրելի ու սիրող կինը, ոչ միայն պակաս լավ ու մաքուր չէր, քան աշխարհի որևէ այլ կին, այլ դրանց մեծ մասից ավելի լավ ու ավելի մաքուր էր։

► Եթե հարցնեին նրան, թե ինչ բան է օրենքը, կտրականապես կպատասխաներ՝ մարդկային քմահաճույքներից ու սխալներից կազմված մշուշ, որ պարուրում է կյանքի ծովը և խանգարում լողալ մարդու գործարարական ու սոցիալական խիզախումների խարխուլ նավակներին: Նրա կեղծ մեկնաբանումների թունավոր գարշահոտությունները կրծում են կյանքի մարմնին եղած խոցերը, օրենքի պատահական զոհերը աղացվում են բռնության ու կամայականության երկնաքարերի տակ։ Օրենքը մի տարօրինակ, քստմնելի, հետաքրքրական և միաժամանակ անիմաստ պայքար է, որտեղ կամազուրկ, տգետ ու անճարակ, ինչպես նաև խորամանկ ու չարացած մարդը հավասարապես դառնում է մի հետևակ, մի գնդակ այլ մարդկանց՝ իրավաբանների ձեռքին, ովքեր հմտորեն խաղ են անում նրա տրտմտության ու փառասիրության, ցանկությունների ու կարիքների հետ։ Այդ քստմնելիորեն երկարաձիգ ու հոգին ապականող տեսարանը մի տխուր մեկնաբանություն է մարդկային կյանքի ունայնության, դավ ու թակարդ, ծուղակ ու զգետնարան։ Ուժեղ մարդկանց ձեռքին օրենքը սուր է ու վահան, բայց բերանբացի համար նա կարող է դառնալ թակարդ, իսկ հետապնդողի համար գայլի փոս։ Օրենքը կարելի է թեքել որ կողմն ասես. դա դեպի արգելվածը տանող սողանցք է, փոշի, որ կարելի է փչել նրա աչքին, ով կուզենար օգտվել տեսնելու իր իրավունքից, վարագույր, որ կամայականորեն իջեցվում է ճշմարտության ու դրա կենսագործման, արդարադատության ու նրա արած եզրակացության, ոճրի ու պատժի միջև։ Օրենսգետները մեծ մասամբ լուսավորված վարձկաններ են, որոնց առնում ու ծախում են։ Միշտ զվարճալի է լսել, թե ի՜նչ ճամարտակությամբ են ասում-դատում բարոյախոսության ու զգացմունքների մասին, և տեսնել, թե ի՜նչ պատրաստակամությամբ ստում են նրանք, գողանում, աղավաղում փաստերը ամեն մի առիթով և ամեն մի նպատակի համար։ Խոշոր օրենսգետներն ըստ էության լոկ խոշոր խաբեբաներ են: Նրանք սարդի պես նստում են ստվերում, իրենց խորամանկորեն հյուսած ոստայնի մեջտեղը և սպասում մարդկային պատկեր ունեցող անզգույշ մժեղների։ Կյանքը լավագույն դեպքում իսկ մի դաժան, տմարդի, սառն ու անողոք պայքար է, և այդ պայքարի զենքերից մեկը օրենքի տառն է։ Այդ ամբողջ կենսաշփոթի ամենաարգահատելի ներկայացուցիչները օրենսգետներն են։ Քաուփերվուդն ինքն էլ դիմում էր օրենքին, ինչպես կդիմեր որևէ զենքի, որպեսզի փորձանքից պաշտպանվեր. և իրավաբանների էլ ընտրում էր այնպես, ինչպես կընտրեր մահակ կամ դաշույն ինքնապաշտպանության համար։ Դրանցից ոչ մեկի նկատմամբ հարգանք չէր տածում: Բոլորն էլ անհրաժեշտ զենք են միայն՝ դաշույն, կեռ, մահակ և ուրիշ ոչինչ։ Երբ դրանք գործը վերջացնում էին, վճարում էին ու մոռանում նրանց։ Ինչ վերաբերում է դատավորներին, ապա մեծ մասամբ դրանք ձախողակ փաստաբաններ էին, առաջ քաշված բարեբախտ պատահականությամբ, մարդիկ, ովքեր հավանորեն շատ բանով զիջում էին իրենց առաջ ճամարտակող պաշտպաններին, եթե հարկ չլիներ դերերը փոխեր: Քաուփերվուդը չէր հարգում դատավորներին, որովհետև շատ լավ էր ճանաչում նրանց։ Գիտեր, թե որքան հաճախ նրանց մեջ լինում են շողոքորթներ, քաղաքական կարիերիստներ, քաղաքական օրամշակներ, այլոց ձեռքին գործող շարքայիններ, անսկզբունք խրտվիլակներ և ստորահաճներ, քաղաքական կառավարիչների ու ֆինանսական մագնատների ոտքերի առաջ փռվողներ, որոնց օգտագործում են այդ հզորները որքան կարիք ունեն, ինչպես՝ կոշիկ սրբելու քուրջը։ Դատավորները տխմար են, ինչպես, ասենք, մարդկանց մեծ մասը այս զառամած ու անհաստատ աշխարհում։
Խիստ հետաքրքրական է նաև հետևել, թե ինչպես երդվյալները տատանվում և ծանր ու թեթև են անում բոլոր «թեր» և «դեմ»-երը դատական գործեր քննելիս. հետաքրքրական է այն հոգեբանական տարտամ պրոցեսը, որի հետևանքով հանգում են այս կամ այն վճռին։ Այսպես կոչված «ճշմարտությունը» լավագույն դեպքում անգամ խիստ մշուշային մի բան է, որովհետև փաստերը, գործին խիստ ազնվորեն վերաբերվելիս էլ, հաճախ ենթարկվում են տարբեր ու հեղհեղուկ մեկնաբանման։ Երդվյալների դատարանը ոչ այնքան հանգում է որոշ եզրակացությունների, որքան որոշակի վճիռների և հանգում է շատ յուրօրինակ ձևով։ Պատահում է, որ առանձին երդվյալներ դեռ ոչինչ չեն կարողացել պարզել, իսկ կոլեգիան՝ ամբողջովին վերցրած, արդեն վճիռ է արձակում։ Այստեղ, ինչպես գիտեն բոլոր իրավաբանները, որոշ դեր է կատարում ժամանակը։ Երդվյալները միասին կամ առանձին-առանձին տրտնջում են, որ ավելորդ ժամանակ շատ են կորցնում գործը քննարկելիս։ Մեծ հաճույք չէ ժամերով չարչարվել ինչ-որ հարց լուծելու համար, բացի այնպիսի դեպքից, երբ դա այս կամ այն պատճառով չափազանց ուշագրավ է լինում։ Խրթին ու մութ սիլոգիզմները վերջիվերջո հոգնեցնում են ու վհատություն առաջացնում։ Տաղտուկ են արձակում անգամ խորհրդակցության սենյակի պատերը: Մյուս կողմից էլ քննության ընթացքում առաջացող տարակարծիքները չեն կարող չջղայնացնել երդվյալներին։ Մարդկային բանականությանը հատուկ է ստեղծագործական նախասկիզբը, և ամեն մի չլուծված հարց տանջալի է նրա համար։ Կյանքը առողջ ընկալող մարդուն նա հանգիստ չի տալիս, ինչպես ամեն մի թերավարտ գործ։ Երդվյալները խորհրդակցության սենյակում նման են բյուրեղի ատոմներին, որոնց վրա այնքան շատ միտք են անում գիտնականներն ու փիլիսոփաները, նրանք ձգտում են կազմել միասնական ու վայելչակերտ մի ամբողջություն, անքակտելի ճակատ, որովհետև այն ժամանակ միայն դրանք կդառնան այն, ինչ պարտականության ու պարկեշտության զգացմունքից դրդված, պարտավորվել են լինել, այսինքն՝ մի տեսակ միասնական, խոհական դատավոր:
Ընդհանուր վերցված, և՛ դատարանը, և՛ գաղտնի գործակալենրը, և՛ բանտը մշտապես զգաստ են. պտույտ գալու ժամանակ չես ունենում, և նրանք արդեն բռնում են քեզ և դրանից չի խուսափի նա, ով վատ է պահում իրեն:

► Արժե՞ արդյոք անհանգստանալ մի բանից, որը դեռ չի եղել:

► Փոթորկի ժամանակ ամեն մի նավակայան լավ է:

► Աշխարհում չկա ավելի զգայուն բան, քան դրամը:

► Մարդիկ իմանում են շատ բան, որ թվում է, թե ոչ մի կերպ չպետք է հասներ նրանց։ Կամա-ակամա ստիպված ենք կարծել, թե գոյություն ունի մտքերի հեռավոր հաղորդակցություն։

► Հասարակական միջոցների չարաշահումը դարձել է մեր ժամանակի խոցը, և եթե ամենայն վճռականությամբ արմատախիլ չանենք այդ չարիքը, ապա դա վերջիվերջո կխորտակի մեր ամբողջ հասարակարգը։ Կաշառակերությամբ որդնակեր պետությունը անկենսունակ է դառնում։ Նա գտնվում է առաջին իսկ լուրջ փորձության դեպքում փուլ գալու վտանգի տակ։ Ես կարծում եմ, որ դրա նման բոլոր հանցագործությունների պատասխանատվությունը զգալի չափով ընկնում է հասարակության վրա։ Մինչև վերջերս հասարակությունը չափից ավելի անտարբերությամբ է նայել պաշտոնատար անձանց խարդախ արարքներին։ Մեր քաղաքականությունը պետք է ղեկավարվի ավելի վեհ ու ազնիվ սկըզբունքներով, մեր հանրային կարծիքը պետք է նշավակի պետական գումարների չարաշահումը։ Հասարակության անբավարար սկզբունքայնությունն է հնարավոր դարձրել նման հանցագործությունները:

► Սովորական կալանավորի աչքում դժբախտության բոլոր ընկերները հավասար են, ավելին՝ նա մխիթարվում է այն գիտակցությամբ, որ բոլորն էլ իրենից լավ չեն։ Թեկուզև բախտը դաժան վարվեց իր հետ, բայց նա մտովի ոչ պակաս դաժանորեն կվարվի մյուս կալանավորների հետ։ Կանխամտածված թե պատահական նվազագույն ակնարկը, որ ես իբր քեզնից ավելի ազնիվ եմ, բանտի պատերից ներս համարվում է ծանր, ամենաաններելի մեղք։

► Ամենաուժեղ մարդիկ երբեմն ենթարկվում են վհատության։ Լինում են պահեր, երբ մեծ մտքի տեր մարդկանց (սրանց, անշուշտ, ավելի հաճախ) կյանքը պատկերանում է ամենամռայլ գույներով։ Որքա՜ն սարսափելի բաներ կան կյանքի նենգությունների մեջ։ Եվ միայն այն մարդիկ, ովքեր օժտված են արտասովոր համարձակությամբ և հավատում են իրենց իսկապես առկա ուժերին, ընդունակ են անվախ նայելու կյանքի դեմքին։

► Ինչ էլ որ ասեն, ուժեղ մարդը միշտ էլ հարգում է մի ուրիշ ուժեղի:

► Նրա հոգեկան հավասարակշռության սատարը սեփական արժանապատվության գիտակցումն էր միայն…

► Հայհոյանքը այսօր կասվի, վաղը կմոռացվի:

► - Այն գիտակցությունը, թե այս ամենն արդեն անցյալ է, ավելի հաճելի է, քան երբ գիտակցում ես, որ նոր պիտի լինի:-Քաուփերվուդ

► Մարդը, առանց մտքովն իսկ անցկացնելու փոս է փորում իր համար, ծուղակ է լարում իրեն: Պատրանքը շլացրել է նրան, և ահա նա բռնված է հանգամանքների թակարդում:

► Բնության արարչական հանճարը զուրկ է բարու նախասկզբից:

Հ.Գ. Եթե դուք ունեք մեջբերումներ՝ դուրս բերված այս գրքից, ապա կարող եք ուղարկել մեզ հետադարձ կապով: