Վահագն Գրիգորյան «Ժամանակի գետը»

Նրա մասին մենք ոչինչ չգիտեինք։ Լրիվ աննկատ, իհարկե, անհնար է գոյություն ունենալ, բայց մեր ոտքի տակ ընկած մրջյուններից քանիսի՞ն ենք տեսել, մեր գլխավերևով անցած թռչուններից քանիսի՞ն նկատել։ Եթե անգամ տեսել, նկատել ենք, տեղնուտեղն էլ՝ մոռացել: Իսկ մարդն այնպես է արարված, որ այն, ինչը չի հիշում, մոռացել է, նրա համար դադարում է գոյություն ունենալուց։ Մեկի համար է դադարում, մյուսի, երրորդի, և, խնդրեմ, միս ու արյունից, մի քիչ էլ հոգուց (ճիշտ ճիշտ մեզ նման) ստեղծված մի արարած չի եղել, չկա: Կամ ինչու՞ միայն այդ թշվառը։ Աստծուն էլ, եթե հանում ենք մեր մտքից ու սրտից, կարելի է ասել, դատապարտում ենք չգոյության։ Այնպես որ, ոչինչ չէր փոխվում և այն հանգամանքը, որ նրա մինչև իսկ անունը գիտեինք։ Ավելին, եթե նրա մեջ որևէ բան մեզ հետաքրքրում էր՝ էլի անունը: Պատահում է, գնում ես փողոցով, կարևոր չի՝ շտապում ես, գլուխդ խառն է, թե պարապությունից չգիտես որ պատով տաս քեզ, գնում ես քո խելացի, թե դատարկ մտքերի հետ և հանկարծ աչքի պոչով մի բան նկատում ցուցափեղկում։ Կարևոր չէ, թե ինչ, պարզապես աչքովդ մի բան է ընկնում՝ մի թիկնոց, մի կոշիկ, մի վարտիք, ոտքդ մի ակնթարթ կախ ես գցում, նայում ու նորից գնում քո բանին, մոռասած թե թիկնոց, թե կոշիկ, թե վարտիք, անկախ այն բանից, թե ինչքանով էին դրանք քեզ հետաքրքրել: Ահա այդպես էլ երբեմն նա էր մեր աչքովն ընկնում և քանի որ տեղում գամված ցուցափեղկ չէր, որ անպայման ինքդ գնայիր ու մի օր դեմ առնեիր, օրերից մի օր հանկարծ ինքն էր դեմդ առնում (սալա՛մ), և դու, կարևոր չէ գլուխդ խառն է, թե պարապությունից չգիտես, որ պատով տաս քեզ, խելացի մտքեր են գլխումդ պտտվում, թե վերնահարկդ դատարկ է փուջ ընկույզի պես, կանգնում, նայում էիր նրան՝ թիկնոց, կոշիկ, տակից էլ պիտի որ վարտիք, մի խոսքով՝ թե համարյա քո պատճեն, միևնույն ժամանակ էլ ուշադրության (և հատկապես հատուկ ուշադրության) արժանի ոչ մի բան, ահա այդտեղ էլ հանկարծ միտքդ էր գալիս նրա անունը։ Անունը մարդու վրա նստած է ինչպես գինը հագուստի, ինչպես երեկվա ցուցափեղկի թիկնոց, կոշիկ, վարտիքի վրա էր գրված՝ այսքան ու այսքան ֆրանկ (Փարիզում) կամ այսքան ու այսքան լիրա (Պոլսում), այնպես էլ նրանից անպակաս էր անունը, ինչպես, իհարկե, մեզնից յուրաքանչյուրից, բայց համաձայնեք, որ լինում են անուններ, որ գների պես համապատասխանում են ապրանքի որակին, նաև անուններ, որ նույնքան են զարմացնում, որքան եթե թիկնոց, կոշիկ, վարտիքի վրա դնեին ամենավերջին թողարկման «Պեժոյի» գինը: Ընդ որում, հավասարաչափ պատրաստականությամբ զարմանում էին ինչպես հայերը, այնպես էլ թուրքերը, և քանի որ ոչ մեկին չէր կարող բավարարել զարմանքի նման տհաճ վիճակում երկար մնալը, նրանք (թե թուրքերը, թե հայերը) քաղաքավարության պահանջի չափով հապաղելուց հետո ձեռնամուխ էին լինում անվանաստեղծման իրենց մինչ այդ շրջանցած ուղիների բացահայտմանը: Ոչ մեկի մտքով (թուրք լիներ, թե հայ), իհարկե, չէր անցնում, որ նա ինքնաբեղմնավորման, հետևապես և ինքնաանվանակոչման արդյունք ու հետևանք է (ինչպես թիկնոց, կոշիկ, վարտիքին չես վերագրի ինքնարտադրության ու ինքնագնավորման այլասերում), և հետազոտական կրքերի կուժն ու կուլան միանգամից նախնյաց գլխին էր կոտրվում։ Հատկապես խորաթափանցները (թուրք), ավելորդ «ինչուները» մի կողմ դրած, մի անգամից հարցնում էին՝ արևելյան Անատոլուի՞ց ես, և դրական պատասխան ստանալով, ինքնագոհ ավելացնում՝ այո՛, հայերից պիտի որ ցավ տեսած լինես։ Պոլսահայերը (բոլորը մի մարդու պես խորաթափանց) լեզվի ծայրին հասած արևմտյան Հայաստանը վերջին պահին կուլ էին տալիս, հարցի կուժը նույնպես կոտրում Անատոլուի գլխին և, հասկանալի է, նույնպես դրական պատասխանի արժանացած, գերադասում ցավի աղբյուր չփորփրել. կասկածելի է նրանց թվում Յուսուֆ Աղրըօղլուն, շա՜տ կասկածելի և զգուշանում էին։ Եվ աշխատում էին նրանից հեռու մնալ։ Եվ, պատկերացրեք, դա հաջողվում էր։ Ինչպե՜ս չհաջողվեր, եթե Յուսուֆ Աղրըօղլուն պնդաճակատ էր։