Վահան Մովսիսյան «Ցեցը»

Ցեցը

Անձրևը  դադարեց: Տանիքը դեռ թաց էր: Ջուրը,հավաքվելով կիսաշրջանաձև շիֆրերի վերջնամասում,կթթում էր ցած`գոյացնելով փոքրիկ ջրափոսեր: Միևնույն օրինաչափությամբ ջրափոսերի մեջ թափող կթթոցները պարզ լսելի էին նույնիսկ սենյակում: Ներսում`պատուհանի առջև, հին փայտյա աթոռին նստած երիտասարդը մտքերով էր տարված: Երիտասարդի`ոչինչ չորոնող և անտարբերությամբ լցված աչքերը, ինչպես նաև երբեմն դեմքին երևացող հարցական արտահայտությունները մատնում էին, որ ինքնէլ չի կարողանում գտնել իրեն անչափ հուզող հարցերի պատասխանները: Հունիսյան կեսօր էր: Նույնությունն ընդհատելու նպատակով որոշեց փոքր-ինչ զբոսնել: Ամպերի ու Արևի կռիվը վերջապես վերջացավ: Արևը շողաց: Մոտեցավ պահարանին, ապա այնտեղից դուրս բերելով ամառային իր սպիտակադեղնավուն վերնաշապիկը՝ մոտեցրեց քթին՝ կարոտած շունչ քաշելով: Հանելով իր վրայի շորերը՝ հանկարծ քրտնահոտ զգաց, առանց երկար-բարակ մտածելու վերցրեց սրբիչն ու մտավ լոգարան: Սառը ցնցուղը կարծես մաքրել էր նաև նրա դեմքից խորը մտահոգությունների արտացոլումը: Վերջապես հագավ վերնաշապիկն ու կանգնելով հայելու արջև` փորձեց վարսահարդարչով չորացնել մազերը: Հայելու երկու կողմերում դրված էին օծանելիքի տուփեր, սակայն գերադասելով մարմնի բնական բույրը` երբեք չէր օգտվում դրանցից: Վերջում հագնելով նորաձև կոշիկները` վերջապես դուրս եկավ տնից: Մեկ հստակ, մեկ անորոշ քայլերով հասավ փողոցի սկզբնամաս, որտեղից սկիզբ էին առնում նմանատիպ մի քանի թաղամասեր, իսկ գլխավոր ճանապարհի մի ծայրը ձգվում էր դեպի մարդաշատ քաղաքի կենտրոնը: Նրա համար ժամանակի ընթացքում փոքր-ինչ մեկուսացումը կարոտ էր ծնել մարդաշատ վայրերի նկատմամբ, այնպես որ ճանապարհի ընտրությունը նրանում երկմտանքի առիթ չդարձավ: Փոքր-ինչ վերելքը, քայլելը դարձնում էր դժվար: Քայլելով ճանապարհի աջ եզրով, հանկարծ վտանգ զգաց թիկունքից մռնչյունով եկող մեքենաներից, ապա անցնելով ճանապարհի ձախ մայթ, շարունակեց քայլերը: Մեքենաները գալիս էին դիմացից, և ընդամենը մեկ կամ մեկուկես մետր հեռավորության վրա սրընթաց անցնում էին կողքով այնպես, որ օդի հետ խառնված փոշին օդային ալիքի տեսքով հարվածում էր նրան: Մտորումներով տարված` հասավ կենտրոնական մի վայր: Դա հրապարակատիպ մի վայր էր` շրջապատված փոքր զբոսայգիներով, սովորաբար մարդկանցով լի, սակայն երկար տեղացած անձրևից հետո մարդիկ երևի ինչ-որ հետաքրքիր զբաղմունք էին գտել իրենց տներում և գրեթե ոչ ոք տնից դուրս չէր եկել: Ժամանակը արագ էր անցնում, արդեն մի քանի ժամ էր, ինչ քայլում էր ու դրա արդյունքում սպառել էր ողջ էներգիան, ոտքերն էլ ցավում էին, բայց մտքերը դեռ չեին հանդարտվել, այնքան էր խորացել իր մտքերի մեջ, որ ենթագիտակցորեն սկսեց մտքերն արտասանել շուրթերով. -Քայլում եմ անորոշ ձևով, քայլում եմ փողոցի երկար ձգվող մայթով, կողքովս անցնում են մարդիկ, փողոցով` մեքենաներ, ո՞ւր են գնում, որտեղի՞ց են գալիս: Գիշեր է: Մեջս նորից ինձ ծանոթ զգացողությունն է, դա կորստի զգացողությունն է, որ ես կորցնում եմ այն ժամանակը, որի ընթացքում ես պարզապես քայլում եմ, բայց ի՞նչ անեմ, եթե չքայլեմ, ես չգիտեմ, թե ինչ, դրա համար էլ քայլում եմ: Կյանքն էլ է մի ճանապարհ, որի ընթացքում դու էլի քայլում ես ու գնում ես դեպի նոր բացող օրը: Օրը բացվում է արևի հետ, դու քայլում ես դեպի արևը և երբ արևի շողերը ընկնում են աչքերիդ մեջ, չթողնելով տեղեկացվել գալիք խոչընդոտների մասին, դժվարացնում են կողմնորոշվելը, իսկ երբ մի պահ կանգ ես առնում, շրջվում ես արևին հակառակ ու նայում ես անցածդ ճանապարհին, տեսնում ես ճանապարհիդ հանդիպած բոլոր խոչընդոտները և պարզ երևում է, թե ինչպես կարելի էր դրանք  հեշտությամբ հաղթահարել կամ ընդանրապես շրջանցել, տեսնում ես նաև այնպիսի անհաղթահարելի խոչընդոտներ, որոնց որ բախտի բերմամբ չես պատահել: Տեսնում ես նաև մարդկանց, ովքեր  դեռ քայլում են այն ճանապարհով, որով որ դու արդեն անցել ես, ոմանց էլ չես տեսնում, ենթադրում ես, որ նրանք ետ են մնացել ու էլ չեն երևում, այնինչ, նրանք էլ են շրջվել արևին հակառակ ու նայում են քեզ վրա, նրանք արդեն անցել են այն ճանապարհով, որով որ դու դեռ քայլում ես: Զգացողությունը դառնում է ավելի ու ավելի տագնապալի, ուզում եմ գոռալ, այնպես բարձր գոռալ, որ բոլորը մի պահ կանգնեն ու ինձ նայեն, իսկ ես նրանց մի հարց տամ. «Ո՞վ եմ ես»: Չեմ կարծում, թե ինքս ինձ ճանաչում եմ, անգամ եթե ինքս ինձնից առանձնանայի ու նայեի ինքս ինձ, ի՞նչ կմտածեի, ո՞վ եմ ես, կարծես ամբողջ աշխարհը կենտրոնացել է շուրջս ու հետևում է ինձ, իմ ամեն քայլին, թեպետ ամենքն իմ հանդեպ այնքան անտարբեր են: Իսկ միգուցե մյուսների հանդեպ ունեցած իմ անտարբերությո՞ւնն է ինձնում նման մտքեր ծնում: Ինչքան հեշտ կլիներ, եթե նմանվեի մյուսներին ու ապրեի նրանց պես, կամ եթե նրանք նմանվեին ինձ, սակայն այդ դեպքում կարծում եմ, որ նորից կձգտեի տարբերվել նրանցից, ինչո՞ւ եմ խուսափում նմանությունից, միգուցե ենթագիտակցորեն առավելություն եմ զգում մյուսների հանդեպ և դա դրսևորվում է մյուսներից մեկուսանալու ցանկությամբ, իսկ միգուցե հակառա՞կը, զգում եմ մյուսների առավելությունն իմ հանդեպ, որ նրանք չունեն այն, ինչ որ ունեմ ես, իմ մեջ մի տեսակ ավելորդություն եմ զգում: Ամեն դեպքում, տարբերությունն ինձնում ինքնավստահության բարձրացման և ինքնության պահպանման ամենացանկալի ձևն է, որը, թերևս, աննշան հույսով է կապում ապագայի հանդեպ հավատին ու նորից էլի հակասում եմ ինքս ինձ, չէ՞ որ ամեն անգամ վերև նայելուց նորից նույն հարցն եմ տալիս. «Ինչո՞ւ ես հորինել ինձ»: Ներքուստ տանջվում եմ, ինձ թվում է, որ ես ոչինչ եմ, փալաս եմ, անպետք իր եմ, անհաջողակ ու անիծված եմ, հասկանում եմ միայն, որ ես չեմ ապրում, չեմ կարում ապրեմ: Ի՞նչու է այսպես, իսկ ի՞նչ եմ ես ուզում, արդեն գժվում եմ, ուզում եմ ազատվել բոլոր այս մտքերից, ուզում եմ ինձ թեթև զգալ, ուզում եմ ամեն բացվող առավոտ մի նոր աղջկա հետ անկողնում պառկած դիմավորել լուսաբացը, հետո տարբեր ալկոհոլային խմիչքներով ողողել օրս և երեկոներն էլ ուղեկցել թմրեցնող հաբերով, հիմա միայն դա եմ ուզում, ուզում եմ ինձ լիովին նվիրել կյանքի հաճույքներին, բայց արի ու տես, որ դա էլ է ինձ անկարելի: Կյանքի հաճույք ասվածը նման է «գլամուր» աղջկա ու իմ նման էժանագին նվերների նկատմամբ չափազանց անտարբեր է: Դրա համար ես ինձնից արժեք պետք է ներկայացնեմ, այնինչ, ես չեմ գնահատվում: Իսկ ո՞րն է արժեքը, ո՞րը իմաստը, միգուցե կյանքի արժեքը կայանում է կյանքում ունեցած հաճելի զգացողությունների ու պահերի մեջ, սակայն իմաստ չկա, ամեն ինչ անցողիկ է: Ամեն դեպքում, ելք է պետք գտնել, ցանկացած դրությունից ելք կա: Մեռնել է պետք ու ծնվել է պետք նորից: *  *  * -Տղե´րք արթնացեք, տղե՛րք, ո՞վ կա արթուն: Ես նրան լսում էի, բայց չէի կարողանում շարժվել, տասը ժամից ավել կլիներ, որ ճամփա էինք գնում, սկզբում քունս չեր տանում, զրուցում էի կողքս նստած տղայի հետ, զրուցասեր տղա էր, ինչից ասես, որ չխոսեց, արդեն ձանձրացրել էր ինձ, սակայն նրա պատմությունները դեռ չէին վերջանում, ձևացնում էի, թե նրան եմ լսում, բայց մտքերով էի տարված, Հասմիկից և Սոֆայից բաժանվելու պահը գլխիցս դուրս չէր գալիս: Այնքան էի խորացել մտքերիս մեջ, որ չէի էլ նկատել, թե ինչպես է զրուցընկերս քնով անցել, մյուսներն էլ էին քնել, արթուն էինք մնացել ես ու մեզ ուղեկցող սպան, որը նստած էր մեքենայի սկզբնամասում` դռան մոտ` դեմքով դեպի մեզ և երկար ժամանակ էր արդեն` անթարթ աչքերով նայում էր ինձ` ուղիղ աչքերիս մեջ: Մեքենան սար էր բարձրանում և չնայած նրան, որ արդեն ամառ էր, լեռնային այդ գոտում օդը սաստիկ սառն էր: Մեքենայի շարժիչից սրահ ներթափանցող տաք օդը փչում էր դեմքիս` չորացնելով աչքերիս միջից հեղուկային մասը, ինչը որ լրացուցիչ կերպով նպաստում էր քնի: Աչքերս թարթում էի սովորականից ավելի հաճախակի, սակայն դա անում էի ավել դանդաղ ու երբ հերթական անգամ աչքերս դանդաղ կերպով փակեցի, ինձ թվաց, թե նույն վայրկյանին լսեցի սպայի ձայնը, որը հրամայական առոգանությամբ «տղերք» էր կանչում, այնինչ, այդ ընթացքում երկու ժամից ավելի էր անցել: Աչքերս բաց արեցի` չնայած նրան, որ ուժգին մռմռում էին, այնուամենայնիվ փորձում էի դա ցույց չտալ, սակայն անօգուտ, դա պարզ կերևար ճակատիս խոյակներից և այտերիս լարվածությունից: Անտեսելով սպայի զիլ ձայնով կանչերը` մի քանիսը դեռ քնած էին մնացել կամ այդպես էին ձևանում: Սպան աչքի տակով նայեց քնածներից յուրաքանչյուրին և խորամանկ արտահայտություն տալով դեմքին` ժպտաց, որի խորհուրդը ես հետո պիտի միայն հասկանայի: Մի քանի վայրկյան հետո սպան, դիմելով արթուններին, ասաց. -Ձեր կողքի քնածներին արթնացրե´ք, տասը րոպեից տեղ ենք հասնելու: Առավոտյան ժամը վեցն էր, լույսն ու խավարը բաշխված էին հավասարաչափ, մեքենան կանգ առավ սարերով շրջապատված անտառի միակ շինության կողքին, դա զորամասն էր, որտեղ անց էի կացնելու իմ կյանքի երկու տարիները: Վաղորդյան այդ ժամին մեզ դիմավորելու էին եկել երեք զինվոր և մեկ սպա: Զինվորները կոչումով սերժանտներ էին, որոնք հանդիսանալու էին մեր դասակի կրտսեր հրամանատարակազմը, իսկ սպան կոչումով ավագ լեյտենանտ էր, նա մեր դասակի հրամանատարն էր լինելու: Մեզ ուղեկցող սպան մեքենայից իջավ և երկար ժամանակ էր արդեն` զրուցում էր ավագ լեյտենանտի հետ: Հետո մեզ էլ կարգադրեցին իջնել մեքենայից և շարվել մի գծով զուգահեռաբար` դեմքով դեպի ավագ լեյտենանտը, ապա մեզ ուղեկցող սպան խոսեց. -Ձեզ եմ ներկայացնում պարոն ավագ լեյտենանտ Մարգարյանին,-մի պահ լռելուց հետո նորից շարունակեց,-ծառայության անցնելով բանակում` ձեզ համար սկսվում է նոր կյանք, պարոն ավագ լեյտենանտ Մարգարյանը կլինի ձեր նոր կյանքի առաջին ուսուցիչը, այսինքն մինչև ձեր զինվորական երդման օրը նա կլինի ձեր դասակի հրամանատարը, չի բացառվում նաև, որ պարոն ավագ լեյտենանտ Մարգարյանը կլինի ձեզնից ոմանց դասակի հրամանատարը` մինչև ձեր զինվորական ծառայության վերջին օրը: Հետագայում պարոն ավագ լեյտենանտ Մարգարյանը ձեզ կասի, թե ինչ է իրենից ներկայացնում դասակը, կծանոթացնի զինվորական ծառայության կանոններին ու դրանց մանրամասներին: Դուք արդեն հասուն տղաներ եք ու ձեզ համար անցել է կյանքի պատանեկական  շրջանը: Այժմ ձեզ հանձնարարվում է մի գործ, որն էությամբ սուրբ է և պատասխանատու, ուստի կոչ եմ անում չլինել արկածախնդիր ու կամակոր: Եղե´ք սթափ ոչ միայն ֆիզիկապես, այլև` մտքով: Լրջորեն մոտեցեք ծառայությանն ու ներողամիտ եղեք ընկերոջ հանդեպ: Գիտակցեք, որ դուք եք մեր երկրի պաշպանն ու խաղաղության միակ երաշխիքը: Ձեր թույլ լինելու դեպքում վտանգված է ոչ միայն մեր երկրում ապրող քաղաքացիների կյանքը, այլև ոչ պակաս վտանգված կլինի եկեղեցիների, գերեզմանների ու մյուս սրբատեղիների գոյության հարցը: Հուսով եմ, որ դուք դա հասկանում եք ու պատվով կկատարեք ձեր առջև դրված խնդիրը, սպան նորից դադար առավ ու վերջում ավելացրեց,-ժամանակը եկավ, որ ես ձեզ հրաժեշտ պետք է տամ, ձեզ բարի ծառայություն եմ ցանկանում: Աստված ձեզ հետ: Ամեն մեկս մեր հերթին մեզ ուղղված բարի ցանկության համար շնորհակալություն հայտնեցինք այնպես, որ նրան ուղղված շնորհալական արտահայտություններից վայրկյանական ժխոր ստեղծվեց, դրանից հետո նա նորից նստեց մեքենան, և մեքենան շարժվեց այն ուղղությամբ, որով որ եկել էր: Մենք դեռ շարված էինք մի գծի վրա: Մեր դիմաց՝ չորսից հինգ մետր հեռավորության վրա, կանգնած էր ավ-լտ Մարգարյանը: Նրանից ձախ՝ նույն գծի վրա, շարվել էին երեք սերժանտները: Մենք սպասում էինք սպայի խոսքին, իսկ նա դեռ ոչինչ չէր ասում: Մի քանի րոպե անց այդպես անորոշ ու աննպատակ կանգնելուց արդեն ձանձրացել էինք: Ապա սպան շարային կեցվածք ընդունեց և ակնթարթորեն խորը շունչ քաշելով` գոռաց. -Ողջու՛յն ձեզ: Նա դա ասաց կտրուկ և նրա «ողջույն»-ի «ու»-ն ավելի բարձր լսվեց, քան բառի մնացած տառերը: Մինչև այդ չէի պատկերացնի, որ ողջույնի խոսքը կարող է այդչափ անհյուրընկալ և ջղային հնչել: Նրա ձայնը առավոտյան այդ անաղմուկ ժամին տարածվեց սարերի մեջ և ձայնի ալիքները դիպչելով սարերի քարափներին` արձագանքի տեսքով նորից վերադարձան մեզ: Դա սթափեցրեց մեզ, մեր միջից վայրկենապես կորավ քնի ցանկությունը, որը մինչ այդ պահը մեզնում ամենից մեծ գրավականն էր: Նրա բարձր «ողջույնին» մեզնից մի քանիսը պատասխանեցին «ողջույն»-ով, մի քանիսն էլ քթների տակ արտասանեցին «բառև» բառը` չիմանալով, թե ինչպես է պետք ողջունել զինվորական ձևով: Դրանից հետո կարճ ժամանակով նորից լռություն տիրեց, ապա ավ-լտ Մարգարյանը խոսեց. -Այս պահից սկսած` դուք ծառայության եք անցնում Հայաստանի Հանրապետության Զինված ուժերում և համարվում եք զինվորներ: Ձեր առաքելությունը կլինի պաշպանել մեր երկրի սահմանները, իսկ մենք կսովորեցնենք ձեզ, թե ինչպես դուք դա անեք: Եվ որպիսի դուք դա կարողանաք անել, անհրաժեշտ են մի քանի կարևոր նախապայմաններ: Ուրեմն, մոռանում եք, թե դուք ով եք եղել քաղաքացիական կյանքում և ինչ կյանքով եք ապրել, դուք էս պահին մեռնում եք ու ծնվում եք նորից: Մոռանում եք` ինչ եք կերել, ինչ եք հագել, ինչ եք սիրել, ինչ չեք սիրել, մոռանում եք` ինչեր եք արել և չեք էլ մտածում, թե ինչեր դեռ պետք է անեիք: Մոռանում եք, որովհետև դուք արդեն զինվորներ էք: Կուտեք այն, ինչ ձեզ կտան, կհագնեք զինվորական հագուստ և կանեք այն, ինչ ձեզ կհրամայեն,-սպան մի փոքր մեղմացրեց ձայնն ու ավելացրեց,-լավ կլիներ` մոռանայիք ձեր քաղաքացիական երազանքների մասին նույնպես, որովհետև բանակը ձեզ հաստատ կփոխի: Իսկ հիմա,-առաջվա նման նորից սկսեց խոսել կոպիտ տոնայնությամբ,-իմ «ձախ դարձ» հրամանից հետո ձեզնից յուրաքանչյուրը իննսուն աստիճանով շրջվում է դեպի ձախ` դեմքով դեպի զորամաս, և մի գծով` իրար ետևից, առանց իրարից ետ-առաջ ընկնելու «քայլով մարշ» հրամանից հետո կմտնեք զորամասի դարպասներից ներս: Բարի գալուստ մեր զորամաս: Այսքանն ասելուց հետո ավ-լտ Մարգարյանը երկու քայլի չափով ետ գնաց և նորից ընդունելով շարային կեցվածք` ամբողջ ձայնով գոռաց. -Ձա՜խ դա՛րձ,-ու գլուխը թեքելով զորամասի դարպասների կողմը` շարունակեց,-բացե՛ք դարպասները,-նույն պահին մեծ արագությամբ դարպասների ետևում կանգնած զինվորները բացեցին դարպասները և սպան արձակեց հաջորդ հրամանը,-քայլո՜վ մա՛րշ: Իհարկե, շատ լավ էինք հասկացել, որ «քայլով մարշ» հրամանից հետո քայլել էր պետք, սակայն մեզնից յուրաքանչյուրի մեջ լարվածություն կար, որը և կասկածների էր բերում, արդյո՞ք քայլել է պետք: Քայլեցինք միայն այն ժամանակ, երբ մեզ ուղեկցող սերժանտները մի քանի անգամ ցածր ձայնով հուշեցին` քայլեք: Մինչ մենք մտնում էինք զորամասի դարպասներից ներս, ավ-լտ Մարգարյանը աննկատ ձևով հեռացավ մեզնից` թողնելով մեզ երեք սերժանտների հետ միասին: Հետաքրքիր զգացողություն էր, երբ արդեն զորամասի ներսում էինք: Այստեղ մի էներգետիկ դաշտ կար, որը դարպասներից ներս մտնելուց հետո անմիջապես զգացի ինձ վրա: Դաշտի ազդեցության տակ մարտական ոգևորվածություն էր առաջանում և գնալով մեծանում էր, ինչքան որ մենք մոտենում էինք շարահրապարակին: Ամբողջ շարահրապարակով մեկ դասակների կազմով շարված էին զինվորներ, որոնք առավոտյան մարմնամարզության էին պատրաստվում: Գեղեցիկ էր նայվում: Հետո մեզ ուղեկցող սերժանտներից մեկը մեզ «կանգ առ» հրամանը տվեց և ապա խոսեց. -Տղե´րք, դեմքով շրջվեք իմ կողմը,-մենք բոլորս շրջվեցինք,-էս պահից սկսած մինչև ձեր երդման օրը մենք (նկատի ունենալով իրեն և մյուս երկու սերժանտներին, որոնք կանգնած էին նրա ձախ կողմում) պատասխանատվություն ենք կրելու ձեր համար: Ձեր կատարած ցանկացած լավ քայլի համար մեզ էլ ձեզ հետ հավասար կխրախուսեն ու ձեր կատարած ցանկացած վատ քայլի համար ձեզ հետ հավասար կպատժեն, դրա համար ցանկացած քայլ կատարելուց առաջ մեզ նախապես տեղյակ պահեք: Առանց մեզ զգուշացնելու` ոչ մի տեղ չգնաք, անգամ զուգարան կամ ծխելու: Մինչ սերժանտը մեզ ծառայության ներքին կանոնների մասին էր տեղեկացնում, նորից մեզ էր մոտենում ավ-լտ Մարգարյանը: Սերժանտը նկատելով նրան` կիսատ թողեց խոսքը և ամբողջ ձայնով արձակեց «զգաստ» հրամանը: Մյուս երկու սերժանտները շարային կեցվածք ընդունելով` պատվի առան և այդ դիրքով մնացին այնքան ժամանակ, մինչև սպայի «ազատ» հրամանից հետո չլսեցին «զգաստ» հրամանը արձակող սերժանտի` այս անգամ «ազատ» հրամանը: Սպան մոտեցավ սերժանտներին և կարծես անտեսելով մեր ներկայությունը` դիմեց նրանց. -Նորակոչիկներին ուղեկցե´ք լսարան: Մինչև առավոտյան մարմնամարզության ավարտը թող մնան լսարանում ու այդ ընթացքում թող պատրաստվեն առավոտյան նախաճաշին: Ճաշարանից դուրս գալուց հետո կբաժանեք զինվորական հագուստները ու մինչև ժամը տասնվեց զրո-զրոն նորակոչիկներին սովորեցրե´ք հագուստի ճիշտ կրման ձևը: Ժամը տասնվեց զրո զրոյին թող պատրաստ լինեն հանդիպելու գնդի Անձնակազմի հետ տարվող աշխատանքների գծով տեղակալի հետ,-այսքանն ասելուց հետո վերջում ավելացրեց,-առաջադրանքը պա՞րզ էր: Սերժանտները խորը շունչ քաշեցին և բավականին բարձր ձայնով պատասխանեցին: -Ճի՛շտ այդպե՛ս: -Դե ուրեմն անցե´ք խնդրի կատարմանը: Դանդաղ ու հանգիստ ձայնով շարունակեց սպան: Սերժանտները նույն բարձր ձայնով, բայց այս անգամ արդեն մի բառով պատասխանեցին սպային: -Լսու՛մ եմ: Մինչ սերժանտները մեզ ուղեկցում էին դեպի շինությունը, այդ ընթացքում սկսվել էր առավոտյան մարմնամարզությունը և զինվորները դասակների ու վաշտերի կազմով մի ոտքի տակ վազում ու հայրենասիրական երգեր էին երգում, դա առաջին անգամվա համար տպավորիչ էր, ինչպես նաև աչքի տակով մեզ էին նայում ու ժպտում, կարծես թե վատ չէր, որ մեզ ժպիտով էին ընդունում: Հետո մեզ ուղեկցեցին լսարան: Լսարանը դպրոցի դասասենյակ հիշեցնող մի սենյակ էր, որտեղ բացակայում էր միայն գրատախտակը: Մտնելով լսարան` մենք տեղավորվեցինք սեղան աթոռների վրա, իսկ սերժանտներից երկուսը նստեցին մեկ ընդհանուր նստարանի վրա` դեմքով դեպի մեզ: Մյուս սերժանտը դեռ կանգնած էր: Նրանց հետ ծանոթանալուց անմիջապես հետո Կարոն, ով նստած սերժանտներից մեկն էր, սկսեց խոսել` փորձելով ավարտին հասցնել իր քիչ առաջվա կիսատ թողած զրուցը. -Պարտքս եմ համարում հենց սկզբից ասել, որ մինչև ձեր երդման օրը, ինչպես նաև ամբողջ ծառայությունը նրանց համար, ովքեր որ երդումը տալուց հետո էլ ծառայությունը կշարունակեն ավագ լեյտենանտ Մարգարյանի դասակում, թող պատրաստ լինեն ամեն տեսակ դժվարությունների: Ավագ լեյտենանտ Մարգարյանը մեր գումարտակի ամենախիստ սպան ա, զինվորներին բացարձակապես ազատություն չի տալիս ու նրան ճանաչողները խուսափում են նրա հետ որևէ գործ ունենալուց: Զգուշացնեմ նաև, որ նրանք, ովքեր աչքի կընկնեն իրենց վատ պահվածքով ու աշխուժությամբ, հետագայում թող համոզված լինեն, որ ծառայության կանցնեն ավագ լեյտենանտ Մարգարյանի դասակում: Իսկ եթե ձեր մեջ նման ակտիվ վարքով զինվորներ չլինեն, ուրեմն պատահականության սկզբունքով ձեզնից մի քանիսը կընտրվեն` լրացնելու համար նրա դասակի զորացրված զինվորների տեղերը: Սերժանտի այս խոսքերից հետո ինձ համար դժվար չէր կռահելը, որ եթե հերթը հասնի պատահականության սկզբունքին, ապա հենց ինձ կընտրեն հետագայում ավ-լտ Մարգարյանի դասակում ծառայության անցնելու համար, դժվար թե մյուսների մեջ գտնվեր մեկը, որ բախտի հարցում կլիներ ինձնից անհաջողակ: -Ու մի լրացուցիչ տեղեկություն էլ կապված Մարգարյանի հետ ասեմ, որ մեր բանակի լավագույն լրտեսներից մեկն ա համարվում, երկար տարիների փորձ ունի: Գիտենք նաև, որ նրան աստիճանազրկել են, բայց դրա պատճառները մեզ հայտնի չեն: Առայժմ էսքանը, հիմա գնանք լվացվելու ու մեզ կարգի բերելու, որ պատրաստ լինենք ճաշարան մտնելու համար: Ճաշարանից հետո նորից գալու ենք լսարան, որից հետո կասենք, թե ինչ եք անելու: Առաջին անգամ ճաշարան էի մտնում: Ճաշերի անախորժ բուրմունքի, ինչպես նաև նախաճաշին բոլորովին սովոր չլինելու պատճառով ոչինչ չկերա: Երևի թե նույն պատճառով ոչինչ չկերան նաև մեր նորակոչ դասակի մյուս զինվորները ևս, ինչը չէր կարելի ասել գումարտակի մյուս զինվորների համար: Հաց ուտելու մեկնարկը տալուց անմիջապես հետո նրանք կարծես հարձակվեցին սեղանների վրա և տպավորություն ստեղծվեց, թե մի ամբողջ շաբաթ սոված են մնացել ու հիմա նոր են հաց ուտելու: Տհաճ էր տեսնել այդ ամենը, ինչևիցե, ճաշարանում երկար չմնացինք, իմաստ էլ չկար, մենք՝ նորակոչիկներով, ոչինչ չկերանք, իսկ մյուս սեղաններին հաշված րոպեների ընթացքում ոչինչ չէր մնացել ուտելու: Ճաշարանից դուրս գալուց հետո մեզ նորից ուղեկցեցին լսարան, որտեղ և զինվորական հագուստ բաժանեցին: Մինչև ժամը տասնվեց զրո-զրոն սերժանտները մեզ հագուստի կրման ձևին էին ծանոթացնում և նախապատրաստում էին ժամը տասնվեց զրո-զրոյին գնդի Անձնակազմի հետ տարվող աշխատանքների գծով տեղակալի՝ փոխգնդապետ Մինասյանի հետ հանդիպմանը: Այդ օրը ավ-լտ Մարգարյանին էլ չտեսանք և դա մեզ բոլորիս ուրախացրեց, քանի որ հասցրել էինք զգալ, թե նրա ներկայությունը ինչ մեծ չափով է բացասական ազդեցություն ունենում մեզ վրա: Հասավ օրվա ամենակարևոր պահը, երբ մենք պետք է հանդիպեինք փոխգնդապետ Մինասյանի հետ: Սերժանտների կարգադրությամբ շարվել էինք շարահրապարակում և նրան էինք սպասում: Մինչ նրա ժամանելը այնքան էլ լավ չէինք պատկերացնում նրա պաշտոնի և կոչումի բարձր լինելու չափը, բայց երբ մեքենան, որի մեջ նա էր, մտավ գումարտակի դարպասներից ներս, վայրկենապես գումարտակում տիրող ժխորը վերածվեց քար լռության, կարծես թե նորամուտ ամռան այդ ցերեկային շոգ ժամը վերածված լիներ ցրտաշունչ փետրվարյան անշունչ առավոտներին: Այլևս ավելորդ կլիներ մեզ լռության վերաբերյալ կոչեր արվելը: Փոխգնդապետ Մինասյանը գումարտակի հերթապահի զեկույցից հետո քայլելով մոտենում էր մեզ: Նա բարձրահասակ էր և հարկ չհամարեց կանգնելու  ինչ-որ մի բարձր տեղում` բոլորին տեսանելի լինելու նպատակով, այդ պատճառով եկավ և կանգնեց մեր դասակի առջև ու միանգամից սկսեց խոսել. -Գիտեմ, որ դեռ ծանոթ չեք զինվորական ողջույնի կանոններին, դրա համար բացառության կարգով միայն այսօր ձեզ կողջունեմ ձեզ ծանոթ լեզվով: Բա՛րև ձեզ: Նույն ձևով փոխգնդապետ Մինասյանին ողջունեցինք նաև մենք: -Դուք դեռ երիտասարդ եք ու ես` որպես ձեր ավագ ընկեր, ձեզնից տարիքով մեծ, թույլ տվեք, որ ձեզ ասեմ մի բան, որ ձեզնից շատերի համար հնարավոր է, որ նույնիսկ հիմարություն թվա, բայց ուզում եմ, որ ձեր մեջ տպավորվի և երկար հիշեք այն խոսքերը, որոնք որ ձեզ հիմա կասեմ: Գալիս են կյանքում պահեր, որ մեզ թվում է, թե ինքներս մեզ չենք ճանաչում, ուզում ենք բացահայտել անհնարինը՝ ինքներս մեզ: Ուզում եմ լավ իմանաք, որ չկա անհնարին ոչինչ ու որպեսզի կարողանանք ճանաչել ինքներս մեզ, պետք է նախ և առաջ լավ իմանանք մեր ազգի և մեր երկրի պատմությունը: Հայ ազգը աշխարհի մի քանի արիական ազգերից մեկն է, ինչը որ իր հերթին խոսում է մեր ազգի հնության մասին: Հազարամյակների ընթացքում մեր ազգն անցել է բազում դժվարությունների ու փորձությունների միջով: Մեր երկիրը բազմիցս է եղել օտարների իշխանության ներքո, և մենք տառապած ազգի ներկայիս սերունդն ենք: Եղել են նաև այնպիսի ժամանակներ, երբ հայ արքաներն են տիրել ուրիշ պետություններին, բայց առանց պատերազմների ու խաբեության: Պետությունները, որոնք եղել են թույլ և վախեցել են օտար երկրների սպառնալիք արհավիրքներից, ինքնակամ ներգրավել են հայոց աշխարհին ենթակա պետությունների շարքում: Մենք երբեք չենք սիրել պատերազմները, մենք միշտ ձգտել ենք խաղաղության, բայց արդարությունն ու մեր ապրելու իրավունքը պաշտպանելու համար նաև պատերազմել ենք: Ահա այսպես, մեր կամքից անկախ, մեր կամքին դեմ սկսվեց նաև Արցախի պատերազմը: Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միությունը փլուզման եզրին էր: Թուլացել էր երբեմնի ամենահզոր տերությունը: Թե´ ԽՍՀՄ-ի ստեղծումից, թե´ փլուզումից ադրբեջանական կառավարությունը մի նպատակ էր հետապնդում՝ տիրանալ հայկական հողերին: ԽՍՀՄ-ի հիմնադրման ժամանակաշրջանում նույն ԽՍՀՄ-ի կառավարության կողմից ադրբեջանական կառավարության խնամակալությանն է տրվում Նախիջևանի մարզը, որի հետ Ադրբեջանը ոչ մի ցամաքային սահման չուներ: Ադրբեջանի մեծ ցանկությունն էր տիրանալ հայկական մյուս տարածքներին ևս: Նույն Խորհրդային Ռուսաստանի կողմից, առանց Հայաստանի և հայ ժողովրդի կարծիքը հաշվի առնելու, կնքվում է պայմանագիր, որի համաձայն` Խորհրդային Ադրբեջանի կառավարությանն է անցնում նաև Զանգեզուրը և Արցախը: Ադրբեջանական նավթը ԽՍՀՄ-ին իրոք որ շատ էր անհրաժեշտ, բայց նվեր տալ մի ամբողջ ժողովրդի և պատմական մեծ տարածքներ, դա անկարելի է: Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո Խորհրդային  Ադրբեջանը հանդես եկավ կոչով, ըստ որի` խոստովանում էր, որ Նախիջևանի, Սյունիքի և Լեռնային Ղարաբաղի մարզերը Հայաստանի անբաժանելի մասն են կազմում, սակայն կարճ ժամանակ անց դրժում է Ադրբեջանի ամբողջ պատմության մեջ իր այս միակ արդար խոսքը: Հայկական փոքրաթիվ ապստամբական ուժերի շնորհիվ Սյունիքի մարզը վերադարձվում է Հայաստանին, իսկ պայմանագրի համաձայն` Նախիջևանի և Լեռնային Ղարաբաղի մարզերը անցնում են Ադրբեջանին: Նախիջևանում բնակեցվում են մեծ թվով ադրբեջանցիներ, ինչի հետևանքով մարզը հայալքվում է, իսկ Լեռնային Ղարաբաղում հայերը շարունակում են ապրել: Եվ չնայած Ադրբեջանը այլևս խորհրդային չէ, սակայն Նախիջևանը պատկանում է Ադրբեջանին: ԽՍՀՄ-ը բաղկացած էր բազմաթիվ ազգերից և տասնհինգ պետություններից, բայց աշխարհին ներկայանում էր որպես մեկ ազգ և մեկ պետություն: ԽՍՀՄ-ի քաղաքացին իրավունք ուներ ապրելու տասնհինգ պետություններից որում  կկամենար, այնպես, ինչպես մարդ կարող է ապրել իր երկրի տարածքում, որտեղ որ ցանկանա: ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո Լեռնային Ղարաբաղի հայերը չէին ցանկանա ապրել ադրբեջանական կառավարության իշխանության ներքո և չէին էլ լքի իրենց պապենական հողերը ու ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքի համաձայն` կանկախանային Ադրբեջանից: Ադրբեջանական կառավարությունը դա կանխազգում էր հենց սկզբից, դրա համար էլ ԽՍՀՄ-ի կազմալուծման խառը ժամանակաշրջանը հարմար առիթ դարձավ` հայերին Լեռնային Ղարաբաղից վտարելու համար: Ադրբեջանական կառավարությունը ջանք չէր խնայում հայերի հանդեպ սեփական ժողովրդին ատելությամբ զինելու համար: Երկու ազգերի միջև վեճեր էին սկսում, ինչի հետևանքով սկսվեց նաև պատերազմը: Սկսվեց պատերազմն ու վերջացավ մանկությունս: Փոխգնդապետ Մինասյանի այս վերջին խոսքերից հետո ես էլ նրան չէի լսում: Իմ ամբողջ մտային միջոցները զբաղեցրել էին անցյալի հուշերը: Ես դեռ կանգնած էի շարքում` մյուս զինվորների կողքին, բայց կարծես նորից վերապրում էի մանկությանս վերջին օրերը: Էն ժամանակ դեռ փոքր էի: Ուշք ու միտքս փողոցում խաղալն էր: Հայրս ամեն անգամ գործից տուն գալիս ինձ նոր խաղալիք էր բերում: Մի օր էլ, երբ սովորականի նման խաղում էի ու սպասում էի հորս գալուն, մտածում էի, որ այս անգամ հայրս բեռնատար մեքենա է գնելու ինձ համար, սակայն դա այդպես չեղավ: Հեռվից նկատեցի մեր մեքենան, սիրտս սկսեց ավելի արագ աշխատել, ուզում էի վազել, մոտենալ մեքենային, բայց գիտեի, որ դա միայն կբարկացնի հորս: Ծնողներիս նախատինքը չլսելու համար զսպում էի ցանկություններս և հետո, հայրս ինձ նվեր էր տալու, լավ չէր լինի, եթե մինչ այդ բարկացնեի նրան: Վերջապես մեքենան կանգ առավ: Ամբողջ օրը հենց այս պահի մասին էի երազում, երբ վազելով կգնամ և կգրկեմ հորս, իսկ նա մեքենայից կհանի խաղալիքը, կհամբուրի ինձ և այն ինձ կնվիրի: Չգիտեմ` ինչի համար, բայց ինձ թվում էր, որ խաղալիքը բեռնատար մեքենա է լինելու, միգուցե նրա համար, որ ցանկությունս բեռնատար մեքենա ունենալու համար այնքան մեծ էր, որ ինձնում ներքին համոզմունք էր առաջ բերել: Հայրս մեքենայից իջավ, մեքենան գտնվում էր իմ և հորս միջև, մեքենայի մյուս կողմից հազիվ երևում էր հորս գլուխը, ես ինչքան ուժ ունեի, վազեցի դեպի հայրս: Հայրս մեքենայից իջել էր և դեռ չեր փակել դուռը. «Հիմա դուռը կփակի և ձեռքում կերևա խաղալիքս»,-մտածեցի ես: Հայրս մեքենայի դուռը փակեց, սակայն ձեռքում ոչինչ չկար, ես խորը հիասթափություն ապրեցի, պետք է խոստովանեմ, որ անգամ զայրացել էի հորս վրա: Ուրախությունս ու սպասելիքներս հոդս էին ցնդել, փոխարենը ծնվել էր նրանց հավասարազոր հիասթափությունը: Շատ էի սրտնեղել և լացս հազիվ էի զսպում, այնուամենայնիվ, ես հավասարակշռված և զուսպ գտնվեցի, դրա համար էլ կարողացա հավաքել ինքս ինձ և հորս չնեղացնելու համար վազեցի ու գրկախառնվեցի նրա հետ: Հայրս ինձ գրկեց և վեր բարձրացրեց: Հորս տրամադրությունը լավ էր, նա այդպիսի տրամադրություն ունենում էր հատկապես այն ժամանակ, երբ ինձ համար մի ինչ-որ նոր խաղալիք էր գնած լինում: Վերջապես հայրս խոսեց. -Դու էսօր ի՞նչ խաղալիք էիր ուզում տղես, ասա´, որ վաղը բերեմ: Մինչև վաղը, ինչքան ժամանակ կա մինչև վաղը, երևի մինչև վաղը ես կմեծանամ և էլ ո՞ւմ պետք կլինի խաղալիքը: Առաջին անգամն էր, որ ես ինձ անտեսված էի զգում, ինչի հետևանքով ինձ թվաց, թե ես ավելի մեծ եմ: Հորս հարցին ի՞նչ պատասխանեի` ես էլ չէի կողմնորոշվում, մի կողմից իմ մեջ դեռ մնացել էր բեռնատարով խաղալու ցանկություն, մյուս կողմից իմ մեջ ծնվել էր սեփական անձը թանկացնելու և ինքնահաստատման զգացողություն, սակայն հպարտությունը տեղի տվեց. -Ոչ մի բան: Պատասխանեցի ես: -Բա խաղալիք բեռնատար էլ չես ուզի՞,-հայրս հարցրեց այնպես, որ մի պահ ինձ թվաց, թե հայրս մտքերս կարդում է ու մի փոքր սպասելով իմ պատասխանին` ավելացրեց,- Հը՞ն, բան չասեցիր: -Կուզեմ,-կարճ պատասխանեցի ես` չնայած հորս հարցին սկզբունքորեն տրամադրվել էի «ոչ» պատասխանելու, բայց կամքի թուլությունը ավելի մեծ գտնվեց, քան հորս առջև հպարտությունս: -Լա՜վ, բեռնատարը թող մնա վաղվան, իսկ էսօր գիտե՞ս, թե ինչ եմ քեզ բերել,-ասաց հայրս ու մեծ գոհունակությամբ ինձ նայեց: -Ի՞նչ,-պատասխանեցի ես` նորից լցվելով մանկական անկեղծ, նկատելի հոգու ուրախությամբ: -Դե արի´, տեսնենք: Հայրս ինձ գիրկը  պահած  մոտեցավ մեքենայի բեռնախցիկին: Մի տեսակ սպասելիքներս մեծ էին: Մի անգամ հորս ասել էի, որ շուն եմ ուզում ունենամ և եթե  իսկապես շուն  լիներ, դա կլիներ ամենալավ նվերը: Մինչ հայրս բացում էր բեռնախցիկը, ես հորս գրկում փոքր-ինչ կռացել էի, ավելի շուտ տեսնելու համար բեռնախցիկում եղածը: Վերջապես բեռնախցիկը բացվեց և գերազանցվեցին բոլոր սպասելիքներս: Այնտեղ հեծանիվ էր, այնպիսի մի հեծանիվ, ինչպիսին մինչև այդ ես դեռ տեսած չկայի: Այդ օրվանից հեծանիվ քշելը ինձ համար ամենահաճելի զբաղմունքն էր, նույնիսկ այնքան հաճելի էր, որ մյուս օրերի հորս գնած խաղալիքներին ընդհանրապես ուշադրություն չէի էլ դարձնում: Տանը միակ երեխան ես էի: Պապս մահացել էր հորս ու մորս հարսանիքից մի քանի շաբաթ անց: Տատս վատառողջ էր, սակայն ինձ թվում է երկար կապրեր, եթե չճաշակեր որդու կորուստը: Հայրս ավարտել էր Պոլիտեխնիկը, նրան աշխատանք էին առաջարկել Ղարաբաղում` քաղաքաշինության ոլորտում, և քանի որ ընտանիքը պահողը հայրս էր, մենք ընտանիքով տեղափոխվել էինք Ղարաբաղ, տատիկս, հայրս, մայրս, հորեղբայրս և ես: Մայրս չէր աշխատում, հազիվ հասցնում էր իմ թափրտածները հավաքել ու զբաղվել տնային մյուս գործերով: Հորեղբայրս ընդունվել էր  Երևանի Պետական Համալսարանի Իրավաբանության Ֆակուլտետ և սովորում էր առաջին կուրսում: Տատիկս հաճախ էր Երևան գնում` հորեղբորս մասին հոգ տանելու նպատակով: Հորեղբորս ուսման հետ կապված գրեթե բոլոր ծախսերը հայրս էր հոգում և հորեղբորս թույլ չէր տալիս, որ աշխատի: Հորեղբորս սոցհարցերում օգնում էր նաև հորաքրոջս ընտանիքը, որ մի քանի տարի էր, ինչ Ուկրաինայում էին ապրում: Հորաքրոջս երկու դուստրերը սովորում էին դպրոցի տարրական դասարաններում: Սպասում էինք ամառային արձակուրդներին: Հորաքույրս երեխաների հետ ամբողջ ամռանը մեր հետ էր լինելու, տուն էին գալու նաև հորեղբայրս և տատիկս, մենք մեր մեծ ընտանիքով պետք է հավաքվեինք մեր տանը, դե երևի այն ժամանակ դա ինձ համար այնքան էլ մեծ նշանակություն չուներ, բայց հիմա ես ամեն ինչ կտայի դրա համար, ամեն ինչ: Հետո արդեն ամառ էր: Տատս ու հորեղբայրս տուն եկան, սակայն հորս ու հորաքրոջս հեռախոսային զրույցից ինձ պարզ դարձավ, որ հորաքրոջս ընտանիքը ամառը մեզ հետ չի անցկացնելու, հայրս դեմ էր, ես չէի հասկանում պատճառը, իսկ պատճառը պատերազմն էր: Պատերազմի սկիզբն էր, դեռ չէինք էլ հասկանում թե ինչ բան է պատերազմը, հայրս երեք օր էր, ինչ կամավորական ջոկատում էր ընդգրկվել, նա առաջին կամավորներից էր: Առօրյան կարծես թե նույն էր, սակայն մի տարբերությամբ` բոլորը տխուր էին: Ես սովորականի նման փողոցում հեծանիվ էի քշում, դա ինձ համար ամենից հաճելին էր, թերևս ես դա անում էի վերջին անգամ: Հետո ուժեղ սուլոց լսեցի, իսկ վերջում պայթյուն, պայթյունի հետ ես գետնի տատանումներ զգացի: Ես չէի հասկանում, թե ինչ բան է դա, բոլորն իրար էին խառնվել, իրար հետ գոռալով ու լաց լինելով էին խոսում, վազվզում էին, իսկ ես շարունակում էի հեծանիվ քշել: Հանկարծ զգացի, որ մեկը ինձ մեջքի կողմից գրկեց ու վազեց: Ես ամուր բռնել էի հեծանվի ղեկից ու հեծանիվն ել ինձ հետ մի փոքր վեր բարձրացրեցի, սակայն չդիմանալով հեծանիվի ծանրությանն ու ստեղծված անհարմարությանը` ես բաց թողեցի հեծանիվը, այն փոքր բարձրությունից ընկավ ու շրջվեց, ես վերջին անգամն էի տեսնում ինձ համար այնքան սիրելի հեծանիվս: Ինձ գրկողը հորեղբայրս էր: Նա իր ձեռքերով ինձ այնպես էր գրկել, որ շնչելու մի փոքր տեղ հազիվ էր մնացել, բայց միևնույնն է, շնչել չէր լինում, որովհետև ամուր սեղմել էր կրծքին: Հորեղբայրս վազում էր մեծ արագությամբ: Հետո մենք մտանք հարևան տներից մեկի նկուղային հարկը: Այնտեղ էին հավաքվել մեր բոլոր հարևանները` հիմնականում կանայք և երեխաներ: Պայթյունները գնալով ուժեղանում էին, կանայք լաց էին լինում, իսկ տղամարդիկ ծխում էին: Րոպեներ հետո ռումբերի պայթյունը դադարեց: Ներսում քար լռություն էր և մութ: Սրտի տրոփյունով սպասում էինք մի նորության: Հեռվից ուղղաթիռների ձայն լսվեց, դրանք գնալով ուժեղանում էին: Դրանց ձայներից հասկացանք, որ պատրաստվում են վայրէջքի: Մթության մեջ մարդկանց դեմքերը անտեսանելի էին, և ես լսեցի, թե ինչպես մի ծեր տղամարդ հուսալքվող ձայնով արտասանեց «վերջ» բառը: Բայց մենք դարձյալ սպասում էինք, սպասում էինք քար լռությամբ: Ուղղաթիռների շարժիչների` աստիճանաբար հանգստացող ձայներից պարզ էր, որ դրանք վերջնականապես գետնի վրա են: Հեռվից լսվեցին ձայներ և նույն ծերունին դողացող ձայնով հազիվ արտասանեց` Սրանք ռուսներ են: Բոլորը դուրս վազեցին: Դրանք ռուս զինվորներ էին, որոնք իրականացնում էին խաղաղ բնակչության տեղափոխությունը պատերազմական գոտուց: Մենք շատ կարճ ժամանակ ունեինք ճանապարհին պատրաստվելու համար, դրա համար վերցրինք ամենաանհրաժեշտ իրերն ու ճանապարհ ընկանք: Մեզ տեղափոխում էին բեռնատար մեքենաներով, մինչև որ հասանք Հայաստանի սահման: Այստեղ մեզ դիմավորեց հորեղբորս ընկերը: Հորեղբայրս նորից հետ էր գնալու և ինչպես հայրս, նա նույնպես պիտի ընդգրկվեր կամավորների ջոկատում: Նրանից բաժանվելը դժվար էր: Ես զգում էի, որ նրան էլ չեմ տեսնելու, ինչը որ այդպես էլ եղավ: Դրանից մի քանի օր անց հորեղբայրս զոհվեց: Հորեղբորս ընկերը մեզ տարավ Երևան: Այստեղ երկար չմնացինք: Հորեղբորս մահվան լուրը լսելուց հետո նույն ամսվա ընթացքում մահացավ նաև տատիկս: Նույն օրերին էր նաև, երբ մեզ լուր հասավ, որ թշնամու գնդակից  հայրս ծանր վիրավորվել է և բուժման նպատակով տեղափոխվել արտասահման: Մեր մեծ ընտանիքից Հայաստանում մնացել էինք ես ու մայրս: Տատիկիս մահվանից հետո տեղափոխվեցինք ուրիշ երկիր` Ուկրաինա, որտեղ ապրում էինք հորաքրոջս ընտանիքի հետ: Հորաքրոջս արու զավակ չուներ և երևի դա էր պատճառներից մեկը, որ ինձ շատ էին սիրում ու երես էին տալիս: Ես մեծացա Ուկրաինայում, այստեղ շատ լավ էր, բայց ինձ ձգում էր Հայաստանը: Հաճախ էի գալիս Հայաստան: Հայաստան ոտքս դնելուն պես առաջինը գնում էի տատիկիս ու հորեղբորս գերեզմանին այցի: Մի քանի շաբաթ  Հայաստանում մնալուց հետո նորից վերադառնում էի Ուկրաինա: Քանի որ Ուկրաինայում ապրածս տարիներին դեռ անչափահաս էի և այն էլ Ուկրաինայի քաղաքացի չէի, այդ իսկ պատճառով աշխատանք ճարելն ինձ համար շատ դժվար էր, իսկ եթե ճարվում էր, ապա իմ կատարած աշխատանքի դիմաց ինձ վարձատրում էին գրոշներով: Իհարկե, ինձ տանը երբեք չեն առաջարկել աշխատանքի մասին և տալիս էին ինձ անհրաժեշտ գումար` ծախսելու համար, սակայն ես նախընտրում էի, որ գրպանիս փողը լինի իմ քրտինքի արդյունքը: Չնայած երիտասարդ իմ տարիքին, ճաշակել էի կյանքի մեծ դժվարություններ ու դա ինձ շատ էր սթափեցրել, իմ շրջապատում մյուսներից տարբերվում էի հատկապես իմ լրջությամբ: Լրջությամբ ինձ մյուսներից տարբերելը կարող էր ցանկացած մեկը, իսկ թե իրականում մյուսներից ինչով էի տարբերվում, գիտեի միայն ես: Ես մյուսներին իմ կյանքի մասին ոչինչ չէի պատմում, որովհետև իմ կյանքում ոչ մի ուրախ բան չկար, իսկ տխուր կյանքը պատմելուց խղճահարություն կարող էի առաջացնել մարդկանց մեջ, ինչը որ ես տանել չէի կարողանում, դրանից վատ բան չկա: Առաջին գիշերն էր զորամասում: Դեռ առջևում յոթ հարյուր քսանինը գիշեր այնտեղ էի անցկացնելու: Անկողինը բոլորովին հարմար չէր, բայց դա ինձ չխանգարեց, որպիսի խորը քուն մտնեի: Առավոտյան ժամը վեցն անց կես էր: Հերթապահ սերժանտը մտավ ննջարան ու բարձր գոռաց «վե´ր կաց»: Արթնանալու ժամանակն էր: Աչքերս բացել չէի կարողանում, կոպերս կարծես սոսնձած լինեին: Դեռ չէի լիցքավորվել այն էներգիայով, որը ծախսել էի անցած օրվա ընթացքում: Ամեն դեպքում, հաղթահարել էր պետք քունը: Ինքս ինձ ստիպելով` մի կերպ վերկեցա և հագնվեցի: Երեք սերժանտները խիստ զբաղված էին մյուսներին արթնացնելով: Ամբողջ դասակի կազմից արթնացել էինք ընդամենը չորս զինվորներով և սերժանտների կարգադրությամբ կանգնել էինք մուտքի դռան մոտ: Հանկարծ լսեցինք օրապահի «զգաստ» ու նույն պահին` «ազատ» հրամանները: Ներս մտավ ավ-լտ Մարգարյանն ու կարծես աշխարհի վրա չարացած հայացքով գոռաց «վե´ր կաց»: Քնած զինվորները երազում սատանա տեսածի նման վեր թռան տեղներից ու հարբած մարդու նման ոտների վրա շորորալով` սկսեցին հագնվել: Երբ արդեն բոլորը կազմը պատրաստ վիճակում էին, ավ-լտ Մարգարյանը խոսեց. -Ցանկացած հրաման կատարելու ժամանակ կամ դրանից հետո կամ առաջ «թողնել» հրամանը լսելուց հետո ամեն ինչ թողնում էք այնպես, ինչպես որ կա ու անմիջապես վերադառնում էք ձեր սկզբնական վիճակին: Տվյալ դեպքում իմ` «թողնել» հրամանը լսելուց հետո հանվում էք ու պառկում էք ամեն մեկդ ձեր տեղում,-ապա դիմեց սերժանտ Կարոյին` ասելով,- Սերժանտ Արսենյան: -Ես՛ եմ: -Մյուս երկու սերժանտների ու դռան մոտ կանգնած չորս զինվորների հետ գնացեք շարահրապարակ ու սկսեք առավոտյան մարմնամարզությունը: -Լսու՛մ եմ: Ինձ հետ առավոտյան մարմնամարզությանը մասնակցող մյուս երեք զինվորներից մեկը Նարեկն էր, որը հետագայում իմ ամենամտերիմ ընկերն էր դառնալու: Մյուս երկու զինվորներից մեկը Լևոնն էր, իսկ մյուսը` Արամայիսը, ովքեր իմ ու Նարեկի, ինչպես նաև շատ-շատերի համար անցանկալի անձինք պիտի համարվեին: Սերժանտներից մեկի անունը Վարդան էր, մյուսինը՝ Արտակ: Երկու սերժանտները՝ Վարդանն ու Արտակը, կանգնած էին կողք կողքի` հաջորդաբար, նրանց ետևում նույն ձևով կանգնած էինք ես ու Նարեկը, մեր ետևում Լևոնն ու Արամայիսը: Կարոն կանգնած էր մեր համեստ դասակի աջ կողմում` մյուս սերժանտների հետ նույն գծի վրա: Մենք` յոթ զինվորներով, շարահրապարակի մի փոքր մասում պահպանելով մեր շարքերում եղած դիրքն ու դասավորվածությունը` սկսեցինք վազել: Գումարտակում օրը սկսվում էր առավոտ կանուխ, լույսը դեռ չբացված և բավականին մեծ աշխուժությամբ: Մինչև մարմնամարզության ավարտը` մոտ հիսուն րոպե, ննջարանից լսում էինք ավ-լտ Մարգարյանի  «վեր կաց, թողնել» հրամանները: Նրա բարձր ձայնը լսվում էր շարահրապարակում տիրող ժխորին համահավասար: Մարմնամարզության ավարտից հետո մեր անկողինները կարգի բերելու նպատակով նորից գնացինք ննջարան: Տեսարանը, որին ականատես եղանք այնտեղ, թույլ նյարդեր ունեցողների համար չէր: Ամբողջ ննջարանը կորած էր փոշու մեջ, իսկ շնչակտուր լինող զինվորները բերանով ու քթով անկուշտի նման շնչում էին փոշին ու հազում: Նրանց դեմքերը կարմիր վարդերի գույն էին ստացել: Փաստորեն, հանվել պառկել ու նորից հագնվելը շատ ավելի դժվար էր, քան թե ամբողջ այդ ընթացքում շարահրապարակով մեկ վազելն ու տարբեր վարժություններ կատարելը: Նրանք այնքան էին հոգնել, որ խոսալ անգամ չէին կարողանում: Հիշեցի երեկվա օրը, երբ մեզ ուղեկցող սպան փորձում էր մեզ արթնացնել քնից, իսկ քնած ձևացողներին նայում էր ու քմծիծաղ էր տալիս, երևի նա գիտեր, թե ինչ է կատարվելու այսօր: Հաջորդ օրերի վերկացները ամբողջ դասակը մեկ մարդու նման էր կատարում: Վերկացից անմիջապես հետո ամբողջ դասակի կազմով գնում էինք շարահրապարակ` առավոտյան մարզումներ կատարելու համար, որ

Ցեցը

Անձրևը  դադարեց: Տանիքը դեռ թաց էր: Ջուրը,հավաքվելով կիսաշրջանաձև շիֆրերի վերջնամասում,կթթում էր ցած`գոյացնելով փոքրիկ ջրափոսեր: Միևնույն օրինաչափությամբ ջրափոսերի մեջ թափող կթթոցները պարզ լսելի էին նույնիսկ սենյակում: Ներսում`պատուհանի առջև, հին փայտյա աթոռին նստած երիտասարդը մտքերով էր տարված: Երիտասարդի`ոչինչ չորոնող և անտարբերությամբ լցված աչքերը, ինչպես նաև երբեմն դեմքին երևացող հարցական արտահայտությունները մատնում էին, որ ինքնէլ չի կարողանում գտնել իրեն անչափ հուզող հարցերի պատասխանները: Հունիսյան կեսօր էր: Նույնությունն ընդհատելու նպատակով որոշեց փոքր-ինչ զբոսնել: Ամպերի ու Արևի կռիվը վերջապես վերջացավ: Արևը շողաց: Մոտեցավ պահարանին, ապա այնտեղից դուրս բերելով ամառային իր սպիտակադեղնավուն վերնաշապիկը՝ մոտեցրեց քթին՝ կարոտած շունչ քաշելով: Հանելով իր վրայի շորերը՝ հանկարծ քրտնահոտ զգաց, առանց երկար-բարակ մտածելու վերցրեց սրբիչն ու մտավ լոգարան: Սառը ցնցուղը կարծես մաքրել էր նաև նրա դեմքից խորը մտահոգությունների արտացոլումը: Վերջապես հագավ վերնաշապիկն ու կանգնելով հայելու արջև` փորձեց վարսահարդարչով չորացնել մազերը: Հայելու երկու կողմերում դրված էին օծանելիքի տուփեր, սակայն գերադասելով մարմնի բնական բույրը` երբեք չէր օգտվում դրանցից: Վերջում հագնելով նորաձև կոշիկները` վերջապես դուրս եկավ տնից: Մեկ հստակ, մեկ անորոշ քայլերով հասավ փողոցի սկզբնամաս, որտեղից սկիզբ էին առնում նմանատիպ մի քանի թաղամասեր, իսկ գլխավոր ճանապարհի մի ծայրը ձգվում էր դեպի մարդաշատ քաղաքի կենտրոնը: Նրա համար ժամանակի ընթացքում փոքր-ինչ մեկուսացումը կարոտ էր ծնել մարդաշատ վայրերի նկատմամբ, այնպես որ ճանապարհի ընտրությունը նրանում երկմտանքի առիթ չդարձավ: Փոքր-ինչ վերելքը, քայլելը դարձնում էր դժվար: Քայլելով ճանապարհի աջ եզրով, հանկարծ վտանգ զգաց թիկունքից մռնչյունով եկող մեքենաներից, ապա անցնելով ճանապարհի ձախ մայթ, շարունակեց քայլերը: Մեքենաները գալիս էին դիմացից, և ընդամենը մեկ կամ մեկուկես մետր հեռավորության վրա սրընթաց անցնում էին կողքով այնպես, որ օդի հետ խառնված փոշին օդային ալիքի տեսքով հարվածում էր նրան: Մտորումներով տարված` հասավ կենտրոնական մի վայր: Դա հրապարակատիպ մի վայր էր` շրջապատված փոքր զբոսայգիներով, սովորաբար մարդկանցով լի, սակայն երկար տեղացած անձրևից հետո մարդիկ երևի ինչ-որ հետաքրքիր զբաղմունք էին գտել իրենց տներում և գրեթե ոչ ոք տնից դուրս չէր եկել: Ժամանակը արագ էր անցնում, արդեն մի քանի ժամ էր, ինչ քայլում էր ու դրա արդյունքում սպառել էր ողջ էներգիան, ոտքերն էլ ցավում էին, բայց մտքերը դեռ չեին հանդարտվել, այնքան էր խորացել իր մտքերի մեջ, որ ենթագիտակցորեն սկսեց մտքերն արտասանել շուրթերով. -Քայլում եմ անորոշ ձևով, քայլում եմ փողոցի երկար ձգվող մայթով, կողքովս անցնում են մարդիկ, փողոցով` մեքենաներ, ո՞ւր են գնում, որտեղի՞ց են գալիս: Գիշեր է: Մեջս նորից ինձ ծանոթ զգացողությունն է, դա կորստի զգացողությունն է, որ ես կորցնում եմ այն ժամանակը, որի ընթացքում ես պարզապես քայլում եմ, բայց ի՞նչ անեմ, եթե չքայլեմ, ես չգիտեմ, թե ինչ, դրա համար էլ քայլում եմ: Կյանքն էլ է մի ճանապարհ, որի ընթացքում դու էլի քայլում ես ու գնում ես դեպի նոր բացող օրը: Օրը բացվում է արևի հետ, դու քայլում ես դեպի արևը և երբ արևի շողերը ընկնում են աչքերիդ մեջ, չթողնելով տեղեկացվել գալիք խոչընդոտների մասին, դժվարացնում են կողմնորոշվելը, իսկ երբ մի պահ կանգ ես առնում, շրջվում ես արևին հակառակ ու նայում ես անցածդ ճանապարհին, տեսնում ես ճանապարհիդ հանդիպած բոլոր խոչընդոտները և պարզ երևում է, թե ինչպես կարելի էր դրանք  հեշտությամբ հաղթահարել կամ ընդանրապես շրջանցել, տեսնում ես նաև այնպիսի անհաղթահարելի խոչընդոտներ, որոնց որ բախտի բերմամբ չես պատահել: Տեսնում ես նաև մարդկանց, ովքեր  դեռ քայլում են այն ճանապարհով, որով որ դու արդեն անցել ես, ոմանց էլ չես տեսնում, ենթադրում ես, որ նրանք ետ են մնացել ու էլ չեն երևում, այնինչ, նրանք էլ են շրջվել արևին հակառակ ու նայում են քեզ վրա, նրանք արդեն անցել են այն ճանապարհով, որով որ դու դեռ քայլում ես: Զգացողությունը դառնում է ավելի ու ավելի տագնապալի, ուզում եմ գոռալ, այնպես բարձր գոռալ, որ բոլորը մի պահ կանգնեն ու ինձ նայեն, իսկ ես նրանց մի հարց տամ. «Ո՞վ եմ ես»: Չեմ կարծում, թե ինքս ինձ ճանաչում եմ, անգամ եթե ինքս ինձնից առանձնանայի ու նայեի ինքս ինձ, ի՞նչ կմտածեի, ո՞վ եմ ես, կարծես ամբողջ աշխարհը կենտրոնացել է շուրջս ու հետևում է ինձ, իմ ամեն քայլին, թեպետ ամենքն իմ հանդեպ այնքան անտարբեր են: Իսկ միգուցե մյուսների հանդեպ ունեցած իմ անտարբերությո՞ւնն է ինձնում նման մտքեր ծնում: Ինչքան հեշտ կլիներ, եթե նմանվեի մյուսներին ու ապրեի նրանց պես, կամ եթե նրանք նմանվեին ինձ, սակայն այդ դեպքում կարծում եմ, որ նորից կձգտեի տարբերվել նրանցից, ինչո՞ւ եմ խուսափում նմանությունից, միգուցե ենթագիտակցորեն առավելություն եմ զգում մյուսների հանդեպ և դա դրսևորվում է մյուսներից մեկուսանալու ցանկությամբ, իսկ միգուցե հակառա՞կը, զգում եմ մյուսների առավելությունն իմ հանդեպ, որ նրանք չունեն այն, ինչ որ ունեմ ես, իմ մեջ մի տեսակ ավելորդություն եմ զգում: Ամեն դեպքում, տարբերությունն ինձնում ինքնավստահության բարձրացման և ինքնության պահպանման ամենացանկալի ձևն է, որը, թերևս, աննշան հույսով է կապում ապագայի հանդեպ հավատին ու նորից էլի հակասում եմ ինքս ինձ, չէ՞ որ ամեն անգամ վերև նայելուց նորից նույն հարցն եմ տալիս. «Ինչո՞ւ ես հորինել ինձ»: Ներքուստ տանջվում եմ, ինձ թվում է, որ ես ոչինչ եմ, փալաս եմ, անպետք իր եմ, անհաջողակ ու անիծված եմ, հասկանում եմ միայն, որ ես չեմ ապրում, չեմ կարում ապրեմ: Ի՞նչու է այսպես, իսկ ի՞նչ եմ ես ուզում, արդեն գժվում եմ, ուզում եմ ազատվել բոլոր այս մտքերից, ուզում եմ ինձ թեթև զգալ, ուզում եմ ամեն բացվող առավոտ մի նոր աղջկա հետ անկողնում պառկած դիմավորել լուսաբացը, հետո տարբեր ալկոհոլային խմիչքներով ողողել օրս և երեկոներն էլ ուղեկցել թմրեցնող հաբերով, հիմա միայն դա եմ ուզում, ուզում եմ ինձ լիովին նվիրել կյանքի հաճույքներին, բայց արի ու տես, որ դա էլ է ինձ անկարելի: Կյանքի հաճույք ասվածը նման է «գլամուր» աղջկա ու իմ նման էժանագին նվերների նկատմամբ չափազանց անտարբեր է: Դրա համար ես ինձնից արժեք պետք է ներկայացնեմ, այնինչ, ես չեմ գնահատվում: Իսկ ո՞րն է արժեքը, ո՞րը իմաստը, միգուցե կյանքի արժեքը կայանում է կյանքում ունեցած հաճելի զգացողությունների ու պահերի մեջ, սակայն իմաստ չկա, ամեն ինչ անցողիկ է: Ամեն դեպքում, ելք է պետք գտնել, ցանկացած դրությունից ելք կա: Մեռնել է պետք ու ծնվել է պետք նորից: *  *  * -Տղե´րք արթնացեք, տղե՛րք, ո՞վ կա արթուն: Ես նրան լսում էի, բայց չէի կարողանում շարժվել, տասը ժամից ավել կլիներ, որ ճամփա էինք գնում, սկզբում քունս չեր տանում, զրուցում էի կողքս նստած տղայի հետ, զրուցասեր տղա էր, ինչից ասես, որ չխոսեց, արդեն ձանձրացրել էր ինձ, սակայն նրա պատմությունները դեռ չէին վերջանում, ձևացնում էի, թե նրան եմ լսում, բայց մտքերով էի տարված, Հասմիկից և Սոֆայից բաժանվելու պահը գլխիցս դուրս չէր գալիս: Այնքան էի խորացել մտքերիս մեջ, որ չէի էլ նկատել, թե ինչպես է զրուցընկերս քնով անցել, մյուսներն էլ էին քնել, արթուն էինք մնացել ես ու մեզ ուղեկցող սպան, որը նստած էր մեքենայի սկզբնամասում` դռան մոտ` դեմքով դեպի մեզ և երկար ժամանակ էր արդեն` անթարթ աչքերով նայում էր ինձ` ուղիղ աչքերիս մեջ: Մեքենան սար էր բարձրանում և չնայած նրան, որ արդեն ամառ էր, լեռնային այդ գոտում օդը սաստիկ սառն էր: Մեքենայի շարժիչից սրահ ներթափանցող տաք օդը փչում էր դեմքիս` չորացնելով աչքերիս միջից հեղուկային մասը, ինչը որ լրացուցիչ կերպով նպաստում էր քնի: Աչքերս թարթում էի սովորականից ավելի հաճախակի, սակայն դա անում էի ավել դանդաղ ու երբ հերթական անգամ աչքերս դանդաղ կերպով փակեցի, ինձ թվաց, թե նույն վայրկյանին լսեցի սպայի ձայնը, որը հրամայական առոգանությամբ «տղերք» էր կանչում, այնինչ, այդ ընթացքում երկու ժամից ավելի էր անցել: Աչքերս բաց արեցի` չնայած նրան, որ ուժգին մռմռում էին, այնուամենայնիվ փորձում էի դա ցույց չտալ, սակայն անօգուտ, դա պարզ կերևար ճակատիս խոյակներից և այտերիս լարվածությունից: Անտեսելով սպայի զիլ ձայնով կանչերը` մի քանիսը դեռ քնած էին մնացել կամ այդպես էին ձևանում: Սպան աչքի տակով նայեց քնածներից յուրաքանչյուրին և խորամանկ արտահայտություն տալով դեմքին` ժպտաց, որի խորհուրդը ես հետո պիտի միայն հասկանայի: Մի քանի վայրկյան հետո սպան, դիմելով արթուններին, ասաց. -Ձեր կողքի քնածներին արթնացրե´ք, տասը րոպեից տեղ ենք հասնելու: Առավոտյան ժամը վեցն էր, լույսն ու խավարը բաշխված էին հավասարաչափ, մեքենան կանգ առավ սարերով շրջապատված անտառի միակ շինության կողքին, դա զորամասն էր, որտեղ անց էի կացնելու իմ կյանքի երկու տարիները: Վաղորդյան այդ ժամին մեզ դիմավորելու էին եկել երեք զինվոր և մեկ սպա: Զինվորները կոչումով սերժանտներ էին, որոնք հանդիսանալու էին մեր դասակի կրտսեր հրամանատարակազմը, իսկ սպան կոչումով ավագ լեյտենանտ էր, նա մեր դասակի հրամանատարն էր լինելու: Մեզ ուղեկցող սպան մեքենայից իջավ և երկար ժամանակ էր արդեն` զրուցում էր ավագ լեյտենանտի հետ: Հետո մեզ էլ կարգադրեցին իջնել մեքենայից և շարվել մի գծով զուգահեռաբար` դեմքով դեպի ավագ լեյտենանտը, ապա մեզ ուղեկցող սպան խոսեց. -Ձեզ եմ ներկայացնում պարոն ավագ լեյտենանտ Մարգարյանին,-մի պահ լռելուց հետո նորից շարունակեց,-ծառայության անցնելով բանակում` ձեզ համար սկսվում է նոր կյանք, պարոն ավագ լեյտենանտ Մարգարյանը կլինի ձեր նոր կյանքի առաջին ուսուցիչը, այսինքն մինչև ձեր զինվորական երդման օրը նա կլինի ձեր դասակի հրամանատարը, չի բացառվում նաև, որ պարոն ավագ լեյտենանտ Մարգարյանը կլինի ձեզնից ոմանց դասակի հրամանատարը` մինչև ձեր զինվորական ծառայության վերջին օրը: Հետագայում պարոն ավագ լեյտենանտ Մարգարյանը ձեզ կասի, թե ինչ է իրենից ներկայացնում դասակը, կծանոթացնի զինվորական ծառայության կանոններին ու դրանց մանրամասներին: Դուք արդեն հասուն տղաներ եք ու ձեզ համար անցել է կյանքի պատանեկական  շրջանը: Այժմ ձեզ հանձնարարվում է մի գործ, որն էությամբ սուրբ է և պատասխանատու, ուստի կոչ եմ անում չլինել արկածախնդիր ու կամակոր: Եղե´ք սթափ ոչ միայն ֆիզիկապես, այլև` մտքով: Լրջորեն մոտեցեք ծառայությանն ու ներողամիտ եղեք ընկերոջ հանդեպ: Գիտակցեք, որ դուք եք մեր երկրի պաշպանն ու խաղաղության միակ երաշխիքը: Ձեր թույլ լինելու դեպքում վտանգված է ոչ միայն մեր երկրում ապրող քաղաքացիների կյանքը, այլև ոչ պակաս վտանգված կլինի եկեղեցիների, գերեզմանների ու մյուս սրբատեղիների գոյության հարցը: Հուսով եմ, որ դուք դա հասկանում եք ու պատվով կկատարեք ձեր առջև դրված խնդիրը, սպան նորից դադար առավ ու վերջում ավելացրեց,-ժամանակը եկավ, որ ես ձեզ հրաժեշտ պետք է տամ, ձեզ բարի ծառայություն եմ ցանկանում: Աստված ձեզ հետ: Ամեն մեկս մեր հերթին մեզ ուղղված բարի ցանկության համար շնորհակալություն հայտնեցինք այնպես, որ նրան ուղղված շնորհալական արտահայտություններից վայրկյանական ժխոր ստեղծվեց, դրանից հետո նա նորից նստեց մեքենան, և մեքենան շարժվեց այն ուղղությամբ, որով որ եկել էր: Մենք դեռ շարված էինք մի գծի վրա: Մեր դիմաց՝ չորսից հինգ մետր հեռավորության վրա, կանգնած էր ավ-լտ Մարգարյանը: Նրանից ձախ՝ նույն գծի վրա, շարվել էին երեք սերժանտները: Մենք սպասում էինք սպայի խոսքին, իսկ նա դեռ ոչինչ չէր ասում: Մի քանի րոպե անց այդպես անորոշ ու աննպատակ կանգնելուց արդեն ձանձրացել էինք: Ապա սպան շարային կեցվածք ընդունեց և ակնթարթորեն խորը շունչ քաշելով` գոռաց. -Ողջու՛յն ձեզ: Նա դա ասաց կտրուկ և նրա «ողջույն»-ի «ու»-ն ավելի բարձր լսվեց, քան բառի մնացած տառերը: Մինչև այդ չէի պատկերացնի, որ ողջույնի խոսքը կարող է այդչափ անհյուրընկալ և ջղային հնչել: Նրա ձայնը առավոտյան այդ անաղմուկ ժամին տարածվեց սարերի մեջ և ձայնի ալիքները դիպչելով սարերի քարափներին` արձագանքի տեսքով նորից վերադարձան մեզ: Դա սթափեցրեց մեզ, մեր միջից վայրկենապես կորավ քնի ցանկությունը, որը մինչ այդ պահը մեզնում ամենից մեծ գրավականն էր: Նրա բարձր «ողջույնին» մեզնից մի քանիսը պատասխանեցին «ողջույն»-ով, մի քանիսն էլ քթների տակ արտասանեցին «բառև» բառը` չիմանալով, թե ինչպես է պետք ողջունել զինվորական ձևով: Դրանից հետո կարճ ժամանակով նորից լռություն տիրեց, ապա ավ-լտ Մարգարյանը խոսեց. -Այս պահից սկսած` դուք ծառայության եք անցնում Հայաստանի Հանրապետության Զինված ուժերում և համարվում եք զինվորներ: Ձեր առաքելությունը կլինի պաշպանել մեր երկրի սահմանները, իսկ մենք կսովորեցնենք ձեզ, թե ինչպես դուք դա անեք: Եվ որպիսի դուք դա կարողանաք անել, անհրաժեշտ են մի քանի կարևոր նախապայմաններ: Ուրեմն, մոռանում եք, թե դուք ով եք եղել քաղաքացիական կյանքում և ինչ կյանքով եք ապրել, դուք էս պահին մեռնում եք ու ծնվում եք նորից: Մոռանում եք` ինչ եք կերել, ինչ եք հագել, ինչ եք սիրել, ինչ չեք սիրել, մոռանում եք` ինչեր եք արել և չեք էլ մտածում, թե ինչեր դեռ պետք է անեիք: Մոռանում եք, որովհետև դուք արդեն զինվորներ էք: Կուտեք այն, ինչ ձեզ կտան, կհագնեք զինվորական հագուստ և կանեք այն, ինչ ձեզ կհրամայեն,-սպան մի փոքր մեղմացրեց ձայնն ու ավելացրեց,-լավ կլիներ` մոռանայիք ձեր քաղաքացիական երազանքների մասին նույնպես, որովհետև բանակը ձեզ հաստատ կփոխի: Իսկ հիմա,-առաջվա նման նորից սկսեց խոսել կոպիտ տոնայնությամբ,-իմ «ձախ դարձ» հրամանից հետո ձեզնից յուրաքանչյուրը իննսուն աստիճանով շրջվում է դեպի ձախ` դեմքով դեպի զորամաս, և մի գծով` իրար ետևից, առանց իրարից ետ-առաջ ընկնելու «քայլով մարշ» հրամանից հետո կմտնեք զորամասի դարպասներից ներս: Բարի գալուստ մեր զորամաս: Այսքանն ասելուց հետո ավ-լտ Մարգարյանը երկու քայլի չափով ետ գնաց և նորից ընդունելով շարային կեցվածք` ամբողջ ձայնով գոռաց. -Ձա՜խ դա՛րձ,-ու գլուխը թեքելով զորամասի դարպասների կողմը` շարունակեց,-բացե՛ք դարպասները,-նույն պահին մեծ արագությամբ դարպասների ետևում կանգնած զինվորները բացեցին դարպասները և սպան արձակեց հաջորդ հրամանը,-քայլո՜վ մա՛րշ: Իհարկե, շատ լավ էինք հասկացել, որ «քայլով մարշ» հրամանից հետո քայլել էր պետք, սակայն մեզնից յուրաքանչյուրի մեջ լարվածություն կար, որը և կասկածների էր բերում, արդյո՞ք քայլել է պետք: Քայլեցինք միայն այն ժամանակ, երբ մեզ ուղեկցող սերժանտները մի քանի անգամ ցածր ձայնով հուշեցին` քայլեք: Մինչ մենք մտնում էինք զորամասի դարպասներից ներս, ավ-լտ Մարգարյանը աննկատ ձևով հեռացավ մեզնից` թողնելով մեզ երեք սերժանտների հետ միասին: Հետաքրքիր զգացողություն էր, երբ արդեն զորամասի ներսում էինք: Այստեղ մի էներգետիկ դաշտ կար, որը դարպասներից ներս մտնելուց հետո անմիջապես զգացի ինձ վրա: Դաշտի ազդեցության տակ մարտական ոգևորվածություն էր առաջանում և գնալով մեծանում էր, ինչքան որ մենք մոտենում էինք շարահրապարակին: Ամբողջ շարահրապարակով մեկ դասակների կազմով շարված էին զինվորներ, որոնք առավոտյան մարմնամարզության էին պատրաստվում: Գեղեցիկ էր նայվում: Հետո մեզ ուղեկցող սերժանտներից մեկը մեզ «կանգ առ» հրամանը տվեց և ապա խոսեց. -Տղե´րք, դեմքով շրջվեք իմ կողմը,-մենք բոլորս շրջվեցինք,-էս պահից սկսած մինչև ձեր երդման օրը մենք (նկատի ունենալով իրեն և մյուս երկու սերժանտներին, որոնք կանգնած էին նրա ձախ կողմում) պատասխանատվություն ենք կրելու ձեր համար: Ձեր կատարած ցանկացած լավ քայլի համար մեզ էլ ձեզ հետ հավասար կխրախուսեն ու ձեր կատարած ցանկացած վատ քայլի համար ձեզ հետ հավասար կպատժեն, դրա համար ցանկացած քայլ կատարելուց առաջ մեզ նախապես տեղյակ պահեք: Առանց մեզ զգուշացնելու` ոչ մի տեղ չգնաք, անգամ զուգարան կամ ծխելու: Մինչ սերժանտը մեզ ծառայության ներքին կանոնների մասին էր տեղեկացնում, նորից մեզ էր մոտենում ավ-լտ Մարգարյանը: Սերժանտը նկատելով նրան` կիսատ թողեց խոսքը և ամբողջ ձայնով արձակեց «զգաստ» հրամանը: Մյուս երկու սերժանտները շարային կեցվածք ընդունելով` պատվի առան և այդ դիրքով մնացին այնքան ժամանակ, մինչև սպայի «ազատ» հրամանից հետո չլսեցին «զգաստ» հրամանը արձակող սերժանտի` այս անգամ «ազատ» հրամանը: Սպան մոտեցավ սերժանտներին և կարծես անտեսելով մեր ներկայությունը` դիմեց նրանց. -Նորակոչիկներին ուղեկցե´ք լսարան: Մինչև առավոտյան մարմնամարզության ավարտը թող մնան լսարանում ու այդ ընթացքում թող պատրաստվեն առավոտյան նախաճաշին: Ճաշարանից դուրս գալուց հետո կբաժանեք զինվորական հագուստները ու մինչև ժամը տասնվեց զրո-զրոն նորակոչիկներին սովորեցրե´ք հագուստի ճիշտ կրման ձևը: Ժամը տասնվեց զրո զրոյին թող պատրաստ լինեն հանդիպելու գնդի Անձնակազմի հետ տարվող աշխատանքների գծով տեղակալի հետ,-այսքանն ասելուց հետո վերջում ավելացրեց,-առաջադրանքը պա՞րզ էր: Սերժանտները խորը շունչ քաշեցին և բավականին բարձր ձայնով պատասխանեցին: -Ճի՛շտ այդպե՛ս: -Դե ուրեմն անցե´ք խնդրի կատարմանը: Դանդաղ ու հանգիստ ձայնով շարունակեց սպան: Սերժանտները նույն բարձր ձայնով, բայց այս անգամ արդեն մի բառով պատասխանեցին սպային: -Լսու՛մ եմ: Մինչ սերժանտները մեզ ուղեկցում էին դեպի շինությունը, այդ ընթացքում սկսվել էր առավոտյան մարմնամարզությունը և զինվորները դասակների ու վաշտերի կազմով մի ոտքի տակ վազում ու հայրենասիրական երգեր էին երգում, դա առաջին անգամվա համար տպավորիչ էր, ինչպես նաև աչքի տակով մեզ էին նայում ու ժպտում, կարծես թե վատ չէր, որ մեզ ժպիտով էին ընդունում: Հետո մեզ ուղեկցեցին լսարան: Լսարանը դպրոցի դասասենյակ հիշեցնող մի սենյակ էր, որտեղ բացակայում էր միայն գրատախտակը: Մտնելով լսարան` մենք տեղավորվեցինք սեղան աթոռների վրա, իսկ սերժանտներից երկուսը նստեցին մեկ ընդհանուր նստարանի վրա` դեմքով դեպի մեզ: Մյուս սերժանտը դեռ կանգնած էր: Նրանց հետ ծանոթանալուց անմիջապես հետո Կարոն, ով նստած սերժանտներից մեկն էր, սկսեց խոսել` փորձելով ավարտին հասցնել իր քիչ առաջվա կիսատ թողած զրուցը. -Պարտքս եմ համարում հենց սկզբից ասել, որ մինչև ձեր երդման օրը, ինչպես նաև ամբողջ ծառայությունը նրանց համար, ովքեր որ երդումը տալուց հետո էլ ծառայությունը կշարունակեն ավագ լեյտենանտ Մարգարյանի դասակում, թող պատրաստ լինեն ամեն տեսակ դժվարությունների: Ավագ լեյտենանտ Մարգարյանը մեր գումարտակի ամենախիստ սպան ա, զինվորներին բացարձակապես ազատություն չի տալիս ու նրան ճանաչողները խուսափում են նրա հետ որևէ գործ ունենալուց: Զգուշացնեմ նաև, որ նրանք, ովքեր աչքի կընկնեն իրենց վատ պահվածքով ու աշխուժությամբ, հետագայում թող համոզված լինեն, որ ծառայության կանցնեն ավագ լեյտենանտ Մարգարյանի դասակում: Իսկ եթե ձեր մեջ նման ակտիվ վարքով զինվորներ չլինեն, ուրեմն պատահականության սկզբունքով ձեզնից մի քանիսը կընտրվեն` լրացնելու համար նրա դասակի զորացրված զինվորների տեղերը: Սերժանտի այս խոսքերից հետո ինձ համար դժվար չէր կռահելը, որ եթե հերթը հասնի պատահականության սկզբունքին, ապա հենց ինձ կընտրեն հետագայում ավ-լտ Մարգարյանի դասակում ծառայության անցնելու համար, դժվար թե մյուսների մեջ գտնվեր մեկը, որ բախտի հարցում կլիներ ինձնից անհաջողակ: -Ու մի լրացուցիչ տեղեկություն էլ կապված Մարգարյանի հետ ասեմ, որ մեր բանակի լավագույն լրտեսներից մեկն ա համարվում, երկար տարիների փորձ ունի: Գիտենք նաև, որ նրան աստիճանազրկել են, բայց դրա պատճառները մեզ հայտնի չեն: Առայժմ էսքանը, հիմա գնանք լվացվելու ու մեզ կարգի բերելու, որ պատրաստ լինենք ճաշարան մտնելու համար: Ճաշարանից հետո նորից գալու ենք լսարան, որից հետո կասենք, թե ինչ եք անելու: Առաջին անգամ ճաշարան էի մտնում: Ճաշերի անախորժ բուրմունքի, ինչպես նաև նախաճաշին բոլորովին սովոր չլինելու պատճառով ոչինչ չկերա: Երևի թե նույն պատճառով ոչինչ չկերան նաև մեր նորակոչ դասակի մյուս զինվորները ևս, ինչը չէր կարելի ասել գումարտակի մյուս զինվորների համար: Հաց ուտելու մեկնարկը տալուց անմիջապես հետո նրանք կարծես հարձակվեցին սեղանների վրա և տպավորություն ստեղծվեց, թե մի ամբողջ շաբաթ սոված են մնացել ու հիմա նոր են հաց ուտելու: Տհաճ էր տեսնել այդ ամենը, ինչևիցե, ճաշարանում երկար չմնացինք, իմաստ էլ չկար, մենք՝ նորակոչիկներով, ոչինչ չկերանք, իսկ մյուս սեղաններին հաշված րոպեների ընթացքում ոչինչ չէր մնացել ուտելու: Ճաշարանից դուրս գալուց հետո մեզ նորից ուղեկցեցին լսարան, որտեղ և զինվորական հագուստ բաժանեցին: Մինչև ժամը տասնվեց զրո-զրոն սերժանտները մեզ հագուստի կրման ձևին էին ծանոթացնում և նախապատրաստում էին ժամը տասնվեց զրո-զրոյին գնդի Անձնակազմի հետ տարվող աշխատանքների գծով տեղակալի՝ փոխգնդապետ Մինասյանի հետ հանդիպմանը: Այդ օրը ավ-լտ Մարգարյանին էլ չտեսանք և դա մեզ բոլորիս ուրախացրեց, քանի որ հասցրել էինք զգալ, թե նրա ներկայությունը ինչ մեծ չափով է բացասական ազդեցություն ունենում մեզ վրա: Հասավ օրվա ամենակարևոր պահը, երբ մենք պետք է հանդիպեինք փոխգնդապետ Մինասյանի հետ: Սերժանտների կարգադրությամբ շարվել էինք շարահրապարակում և նրան էինք սպասում: Մինչ նրա ժամանելը այնքան էլ լավ չէինք պատկերացնում նրա պաշտոնի և կոչումի բարձր լինելու չափը, բայց երբ մեքենան, որի մեջ նա էր, մտավ գումարտակի դարպասներից ներս, վայրկենապես գումարտակում տիրող ժխորը վերածվեց քար լռության, կարծես թե նորամուտ ամռան այդ ցերեկային շոգ ժամը վերածված լիներ ցրտաշունչ փետրվարյան անշունչ առավոտներին: Այլևս ավելորդ կլիներ մեզ լռության վերաբերյալ կոչեր արվելը: Փոխգնդապետ Մինասյանը գումարտակի հերթապահի զեկույցից հետո քայլելով մոտենում էր մեզ: Նա բարձրահասակ էր և հարկ չհամարեց կանգնելու  ինչ-որ մի բարձր տեղում` բոլորին տեսանելի լինելու նպատակով, այդ պատճառով եկավ և կանգնեց մեր դասակի առջև ու միանգամից սկսեց խոսել. -Գիտեմ, որ դեռ ծանոթ չեք զինվորական ողջույնի կանոններին, դրա համար բացառության կարգով միայն այսօր ձեզ կողջունեմ ձեզ ծանոթ լեզվով: Բա՛րև ձեզ: Նույն ձևով փոխգնդապետ Մինասյանին ողջունեցինք նաև մենք: -Դուք դեռ երիտասարդ եք ու ես` որպես ձեր ավագ ընկեր, ձեզնից տարիքով մեծ, թույլ տվեք, որ ձեզ ասեմ մի բան, որ ձեզնից շատերի համար հնարավոր է, որ նույնիսկ հիմարություն թվա, բայց ուզում եմ, որ ձեր մեջ տպավորվի և երկար հիշեք այն խոսքերը, որոնք որ ձեզ հիմա կասեմ: Գալիս են կյանքում պահեր, որ մեզ թվում է, թե ինքներս մեզ չենք ճանաչում, ուզում ենք բացահայտել անհնարինը՝ ինքներս մեզ: Ուզում եմ լավ իմանաք, որ չկա անհնարին ոչինչ ու որպեսզի կարողանանք ճանաչել ինքներս մեզ, պետք է նախ և առաջ լավ իմանանք մեր ազգի և մեր երկրի պատմությունը: Հայ ազգը աշխարհի մի քանի արիական ազգերից մեկն է, ինչը որ իր հերթին խոսում է մեր ազգի հնության մասին: Հազարամյակների ընթացքում մեր ազգն անցել է բազում դժվարությունների ու փորձությունների միջով: Մեր երկիրը բազմիցս է եղել օտարների իշխանության ներքո, և մենք տառապած ազգի ներկայիս սերունդն ենք: Եղել են նաև այնպիսի ժամանակներ, երբ հայ արքաներն են տիրել ուրիշ պետություններին, բայց առանց պատերազմների ու խաբեության: Պետությունները, որոնք եղել են թույլ և վախեցել են օտար երկրների սպառնալիք արհավիրքներից, ինքնակամ ներգրավել են հայոց աշխարհին ենթակա պետությունների շարքում: Մենք երբեք չենք սիրել պատերազմները, մենք միշտ ձգտել ենք խաղաղության, բայց արդարությունն ու մեր ապրելու իրավունքը պաշտպանելու համար նաև պատերազմել ենք: Ահա այսպես, մեր կամքից անկախ, մեր կամքին դեմ սկսվեց նաև Արցախի պատերազմը: Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միությունը փլուզման եզրին էր: Թուլացել էր երբեմնի ամենահզոր տերությունը: Թե´ ԽՍՀՄ-ի ստեղծումից, թե´ փլուզումից ադրբեջանական կառավարությունը մի նպատակ էր հետապնդում՝ տիրանալ հայկական հողերին: ԽՍՀՄ-ի հիմնադրման ժամանակաշրջանում նույն ԽՍՀՄ-ի կառավարության կողմից ադրբեջանական կառավարության խնամակալությանն է տրվում Նախիջևանի մարզը, որի հետ Ադրբեջանը ոչ մի ցամաքային սահման չուներ: Ադրբեջանի մեծ ցանկությունն էր տիրանալ հայկական մյուս տարածքներին ևս: Նույն Խորհրդային Ռուսաստանի կողմից, առանց Հայաստանի և հայ ժողովրդի կարծիքը հաշվի առնելու, կնքվում է պայմանագիր, որի համաձայն` Խորհրդային Ադրբեջանի կառավարությանն է անցնում նաև Զանգեզուրը և Արցախը: Ադրբեջանական նավթը ԽՍՀՄ-ին իրոք որ շատ էր անհրաժեշտ, բայց նվեր տալ մի ամբողջ ժողովրդի և պատմական մեծ տարածքներ, դա անկարելի է: Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո Խորհրդային  Ադրբեջանը հանդես եկավ կոչով, ըստ որի` խոստովանում էր, որ Նախիջևանի, Սյունիքի և Լեռնային Ղարաբաղի մարզերը Հայաստանի անբաժանելի մասն են կազմում, սակայն կարճ ժամանակ անց դրժում է Ադրբեջանի ամբողջ պատմության մեջ իր այս միակ արդար խոսքը: Հայկական փոքրաթիվ ապստամբական ուժերի շնորհիվ Սյունիքի մարզը վերադարձվում է Հայաստանին, իսկ պայմանագրի համաձայն` Նախիջևանի և Լեռնային Ղարաբաղի մարզերը անցնում են Ադրբեջանին: Նախիջևանում բնակեցվում են մեծ թվով ադրբեջանցիներ, ինչի հետևանքով մարզը հայալքվում է, իսկ Լեռնային Ղարաբաղում հայերը շարունակում են ապրել: Եվ չնայած Ադրբեջանը այլևս խորհրդային չէ, սակայն Նախիջևանը պատկանում է Ադրբեջանին: ԽՍՀՄ-ը բաղկացած էր բազմաթիվ ազգերից և տասնհինգ պետություններից, բայց աշխարհին ներկայանում էր որպես մեկ ազգ և մեկ պետություն: ԽՍՀՄ-ի քաղաքացին իրավունք ուներ ապրելու տասնհինգ պետություններից որում  կկամենար, այնպես, ինչպես մարդ կարող է ապրել իր երկրի տարածքում, որտեղ որ ցանկանա: ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո Լեռնային Ղարաբաղի հայերը չէին ցանկանա ապրել ադրբեջանական կառավարության իշխանության ներքո և չէին էլ լքի իրենց պապենական հողերը ու ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքի համաձայն` կանկախանային Ադրբեջանից: Ադրբեջանական կառավարությունը դա կանխազգում էր հենց սկզբից, դրա համար էլ ԽՍՀՄ-ի կազմալուծման խառը ժամանակաշրջանը հարմար առիթ դարձավ` հայերին Լեռնային Ղարաբաղից վտարելու համար: Ադրբեջանական կառավարությունը ջանք չէր խնայում հայերի հանդեպ սեփական ժողովրդին ատելությամբ զինելու համար: Երկու ազգերի միջև վեճեր էին սկսում, ինչի հետևանքով սկսվեց նաև պատերազմը: Սկսվեց պատերազմն ու վերջացավ մանկությունս: Փոխգնդապետ Մինասյանի այս վերջին խոսքերից հետո ես էլ նրան չէի լսում: Իմ ամբողջ մտային միջոցները զբաղեցրել էին անցյալի հուշերը: Ես դեռ կանգնած էի շարքում` մյուս զինվորների կողքին, բայց կարծես նորից վերապրում էի մանկությանս վերջին օրերը: Էն ժամանակ դեռ փոքր էի: Ուշք ու միտքս փողոցում խաղալն էր: Հայրս ամեն անգամ գործից տուն գալիս ինձ նոր խաղալիք էր բերում: Մի օր էլ, երբ սովորականի նման խաղում էի ու սպասում էի հորս գալուն, մտածում էի, որ այս անգամ հայրս բեռնատար մեքենա է գնելու ինձ համար, սակայն դա այդպես չեղավ: Հեռվից նկատեցի մեր մեքենան, սիրտս սկսեց ավելի արագ աշխատել, ուզում էի վազել, մոտենալ մեքենային, բայց գիտեի, որ դա միայն կբարկացնի հորս: Ծնողներիս նախատինքը չլսելու համար զսպում էի ցանկություններս և հետո, հայրս ինձ նվեր էր տալու, լավ չէր լինի, եթե մինչ այդ բարկացնեի նրան: Վերջապես մեքենան կանգ առավ: Ամբողջ օրը հենց այս պահի մասին էի երազում, երբ վազելով կգնամ և կգրկեմ հորս, իսկ նա մեքենայից կհանի խաղալիքը, կհամբուրի ինձ և այն ինձ կնվիրի: Չգիտեմ` ինչի համար, բայց ինձ թվում էր, որ խաղալիքը բեռնատար մեքենա է լինելու, միգուցե նրա համար, որ ցանկությունս բեռնատար մեքենա ունենալու համար այնքան մեծ էր, որ ինձնում ներքին համոզմունք էր առաջ բերել: Հայրս մեքենայից իջավ, մեքենան գտնվում էր իմ և հորս միջև, մեքենայի մյուս կողմից հազիվ երևում էր հորս գլուխը, ես ինչքան ուժ ունեի, վազեցի դեպի հայրս: Հայրս մեքենայից իջել էր և դեռ չեր փակել դուռը. «Հիմա դուռը կփակի և ձեռքում կերևա խաղալիքս»,-մտածեցի ես: Հայրս մեքենայի դուռը փակեց, սակայն ձեռքում ոչինչ չկար, ես խորը հիասթափություն ապրեցի, պետք է խոստովանեմ, որ անգամ զայրացել էի հորս վրա: Ուրախությունս ու սպասելիքներս հոդս էին ցնդել, փոխարենը ծնվել էր նրանց հավասարազոր հիասթափությունը: Շատ էի սրտնեղել և լացս հազիվ էի զսպում, այնուամենայնիվ, ես հավասարակշռված և զուսպ գտնվեցի, դրա համար էլ կարողացա հավաքել ինքս ինձ և հորս չնեղացնելու համար վազեցի ու գրկախառնվեցի նրա հետ: Հայրս ինձ գրկեց և վեր բարձրացրեց: Հորս տրամադրությունը լավ էր, նա այդպիսի տրամադրություն ունենում էր հատկապես այն ժամանակ, երբ ինձ համար մի ինչ-որ նոր խաղալիք էր գնած լինում: Վերջապես հայրս խոսեց. -Դու էսօր ի՞նչ խաղալիք էիր ուզում տղես, ասա´, որ վաղը բերեմ: Մինչև վաղը, ինչքան ժամանակ կա մինչև վաղը, երևի մինչև վաղը ես կմեծանամ և էլ ո՞ւմ պետք կլինի խաղալիքը: Առաջին անգամն էր, որ ես ինձ անտեսված էի զգում, ինչի հետևանքով ինձ թվաց, թե ես ավելի մեծ եմ: Հորս հարցին ի՞նչ պատասխանեի` ես էլ չէի կողմնորոշվում, մի կողմից իմ մեջ դեռ մնացել էր բեռնատարով խաղալու ցանկություն, մյուս կողմից իմ մեջ ծնվել էր սեփական անձը թանկացնելու և ինքնահաստատման զգացողություն, սակայն հպարտությունը տեղի տվեց. -Ոչ մի բան: Պատասխանեցի ես: -Բա խաղալիք բեռնատար էլ չես ուզի՞,-հայրս հարցրեց այնպես, որ մի պահ ինձ թվաց, թե հայրս մտքերս կարդում է ու մի փոքր սպասելով իմ պատասխանին` ավելացրեց,- Հը՞ն, բան չասեցիր: -Կուզեմ,-կարճ պատասխանեցի ես` չնայած հորս հարցին սկզբունքորեն տրամադրվել էի «ոչ» պատասխանելու, բայց կամքի թուլությունը ավելի մեծ գտնվեց, քան հորս առջև հպարտությունս: -Լա՜վ, բեռնատարը թող մնա վաղվան, իսկ էսօր գիտե՞ս, թե ինչ եմ քեզ բերել,-ասաց հայրս ու մեծ գոհունակությամբ ինձ նայեց: -Ի՞նչ,-պատասխանեցի ես` նորից լցվելով մանկական անկեղծ, նկատելի հոգու ուրախությամբ: -Դե արի´, տեսնենք: Հայրս ինձ գիրկը  պահած  մոտեցավ մեքենայի բեռնախցիկին: Մի տեսակ սպասելիքներս մեծ էին: Մի անգամ հորս ասել էի, որ շուն եմ ուզում ունենամ և եթե  իսկապես շուն  լիներ, դա կլիներ ամենալավ նվերը: Մինչ հայրս բացում էր բեռնախցիկը, ես հորս գրկում փոքր-ինչ կռացել էի, ավելի շուտ տեսնելու համար բեռնախցիկում եղածը: Վերջապես բեռնախցիկը բացվեց և գերազանցվեցին բոլոր սպասելիքներս: Այնտեղ հեծանիվ էր, այնպիսի մի հեծանիվ, ինչպիսին մինչև այդ ես դեռ տեսած չկայի: Այդ օրվանից հեծանիվ քշելը ինձ համար ամենահաճելի զբաղմունքն էր, նույնիսկ այնքան հաճելի էր, որ մյուս օրերի հորս գնած խաղալիքներին ընդհանրապես ուշադրություն չէի էլ դարձնում: Տանը միակ երեխան ես էի: Պապս մահացել էր հորս ու մորս հարսանիքից մի քանի շաբաթ անց: Տատս վատառողջ էր, սակայն ինձ թվում է երկար կապրեր, եթե չճաշակեր որդու կորուստը: Հայրս ավարտել էր Պոլիտեխնիկը, նրան աշխատանք էին առաջարկել Ղարաբաղում` քաղաքաշինության ոլորտում, և քանի որ ընտանիքը պահողը հայրս էր, մենք ընտանիքով տեղափոխվել էինք Ղարաբաղ, տատիկս, հայրս, մայրս, հորեղբայրս և ես: Մայրս չէր աշխատում, հազիվ հասցնում էր իմ թափրտածները հավաքել ու զբաղվել տնային մյուս գործերով: Հորեղբայրս ընդունվել էր  Երևանի Պետական Համալսարանի Իրավաբանության Ֆակուլտետ և սովորում էր առաջին կուրսում: Տատիկս հաճախ էր Երևան գնում` հորեղբորս մասին հոգ տանելու նպատակով: Հորեղբորս ուսման հետ կապված գրեթե բոլոր ծախսերը հայրս էր հոգում և հորեղբորս թույլ չէր տալիս, որ աշխատի: Հորեղբորս սոցհարցերում օգնում էր նաև հորաքրոջս ընտանիքը, որ մի քանի տարի էր, ինչ Ուկրաինայում էին ապրում: Հորաքրոջս երկու դուստրերը սովորում էին դպրոցի տարրական դասարաններում: Սպասում էինք ամառային արձակուրդներին: Հորաքույրս երեխաների հետ ամբողջ ամռանը մեր հետ էր լինելու, տուն էին գալու նաև հորեղբայրս և տատիկս, մենք մեր մեծ ընտանիքով պետք է հավաքվեինք մեր տանը, դե երևի այն ժամանակ դա ինձ համար այնքան էլ մեծ նշանակություն չուներ, բայց հիմա ես ամեն ինչ կտայի դրա համար, ամեն ինչ: Հետո արդեն ամառ էր: Տատս ու հորեղբայրս տուն եկան, սակայն հորս ու հորաքրոջս հեռախոսային զրույցից ինձ պարզ դարձավ, որ հորաքրոջս ընտանիքը ամառը մեզ հետ չի անցկացնելու, հայրս դեմ էր, ես չէի հասկանում պատճառը, իսկ պատճառը պատերազմն էր: Պատերազմի սկիզբն էր, դեռ չէինք էլ հասկանում թե ինչ բան է պատերազմը, հայրս երեք օր էր, ինչ կամավորական ջոկատում էր ընդգրկվել, նա առաջին կամավորներից էր: Առօրյան կարծես թե նույն էր, սակայն մի տարբերությամբ` բոլորը տխուր էին: Ես սովորականի նման փողոցում հեծանիվ էի քշում, դա ինձ համար ամենից հաճելին էր, թերևս ես դա անում էի վերջին անգամ: Հետո ուժեղ սուլոց լսեցի, իսկ վերջում պայթյուն, պայթյունի հետ ես գետնի տատանումներ զգացի: Ես չէի հասկանում, թե ինչ բան է դա, բոլորն իրար էին խառնվել, իրար հետ գոռալով ու լաց լինելով էին խոսում, վազվզում էին, իսկ ես շարունակում էի հեծանիվ քշել: Հանկարծ զգացի, որ մեկը ինձ մեջքի կողմից գրկեց ու վազեց: Ես ամուր բռնել էի հեծանվի ղեկից ու հեծանիվն ել ինձ հետ մի փոքր վեր բարձրացրեցի, սակայն չդիմանալով հեծանիվի ծանրությանն ու ստեղծված անհարմարությանը` ես բաց թողեցի հեծանիվը, այն փոքր բարձրությունից ընկավ ու շրջվեց, ես վերջին անգամն էի տեսնում ինձ համար այնքան սիրելի հեծանիվս: Ինձ գրկողը հորեղբայրս էր: Նա իր ձեռքերով ինձ այնպես էր գրկել, որ շնչելու մի փոքր տեղ հազիվ էր մնացել, բայց միևնույնն է, շնչել չէր լինում, որովհետև ամուր սեղմել էր կրծքին: Հորեղբայրս վազում էր մեծ արագությամբ: Հետո մենք մտանք հարևան տներից մեկի նկուղային հարկը: Այնտեղ էին հավաքվել մեր բոլոր հարևանները` հիմնականում կանայք և երեխաներ: Պայթյունները գնալով ուժեղանում էին, կանայք լաց էին լինում, իսկ տղամարդիկ ծխում էին: Րոպեներ հետո ռումբերի պայթյունը դադարեց: Ներսում քար լռություն էր և մութ: Սրտի տրոփյունով սպասում էինք մի նորության: Հեռվից ուղղաթիռների ձայն լսվեց, դրանք գնալով ուժեղանում էին: Դրանց ձայներից հասկացանք, որ պատրաստվում են վայրէջքի: Մթության մեջ մարդկանց դեմքերը անտեսանելի էին, և ես լսեցի, թե ինչպես մի ծեր տղամարդ հուսալքվող ձայնով արտասանեց «վերջ» բառը: Բայց մենք դարձյալ սպասում էինք, սպասում էինք քար լռությամբ: Ուղղաթիռների շարժիչների` աստիճանաբար հանգստացող ձայներից պարզ էր, որ դրանք վերջնականապես գետնի վրա են: Հեռվից լսվեցին ձայներ և նույն ծերունին դողացող ձայնով հազիվ արտասանեց` Սրանք ռուսներ են: Բոլորը դուրս վազեցին: Դրանք ռուս զինվորներ էին, որոնք իրականացնում էին խաղաղ բնակչության տեղափոխությունը պատերազմական գոտուց: Մենք շատ կարճ ժամանակ ունեինք ճանապարհին պատրաստվելու համար, դրա համար վերցրինք ամենաանհրաժեշտ իրերն ու ճանապարհ ընկանք: Մեզ տեղափոխում էին բեռնատար մեքենաներով, մինչև որ հասանք Հայաստանի սահման: Այստեղ մեզ դիմավորեց հորեղբորս ընկերը: Հորեղբայրս նորից հետ էր գնալու և ինչպես հայրս, նա նույնպես պիտի ընդգրկվեր կամավորների ջոկատում: Նրանից բաժանվելը դժվար էր: Ես զգում էի, որ նրան էլ չեմ տեսնելու, ինչը որ այդպես էլ եղավ: Դրանից մի քանի օր անց հորեղբայրս զոհվեց: Հորեղբորս ընկերը մեզ տարավ Երևան: Այստեղ երկար չմնացինք: Հորեղբորս մահվան լուրը լսելուց հետո նույն ամսվա ընթացքում մահացավ նաև տատիկս: Նույն օրերին էր նաև, երբ մեզ լուր հասավ, որ թշնամու գնդակից  հայրս ծանր վիրավորվել է և բուժման նպատակով տեղափոխվել արտասահման: Մեր մեծ ընտանիքից Հայաստանում մնացել էինք ես ու մայրս: Տատիկիս մահվանից հետո տեղափոխվեցինք ուրիշ երկիր` Ուկրաինա, որտեղ ապրում էինք հորաքրոջս ընտանիքի հետ: Հորաքրոջս արու զավակ չուներ և երևի դա էր պատճառներից մեկը, որ ինձ շատ էին սիրում ու երես էին տալիս: Ես մեծացա Ուկրաինայում, այստեղ շատ լավ էր, բայց ինձ ձգում էր Հայաստանը: Հաճախ էի գալիս Հայաստան: Հայաստան ոտքս դնելուն պես առաջինը գնում էի տատիկիս ու հորեղբորս գերեզմանին այցի: Մի քանի շաբաթ  Հայաստանում մնալուց հետո նորից վերադառնում էի Ուկրաինա: Քանի որ Ուկրաինայում ապրածս տարիներին դեռ անչափահաս էի և այն էլ Ուկրաինայի քաղաքացի չէի, այդ իսկ պատճառով աշխատանք ճարելն ինձ համար շատ դժվար էր, իսկ եթե ճարվում էր, ապա իմ կատարած աշխատանքի դիմաց ինձ վարձատրում էին գրոշներով: Իհարկե, ինձ տանը երբեք չեն առաջարկել աշխատանքի մասին և տալիս էին ինձ անհրաժեշտ գումար` ծախսելու համար, սակայն ես նախընտրում էի, որ գրպանիս փողը լինի իմ քրտինքի արդյունքը: Չնայած երիտասարդ իմ տարիքին, ճաշակել էի կյանքի մեծ դժվարություններ ու դա ինձ շատ էր սթափեցրել, իմ շրջապատում մյուսներից տարբերվում էի հատկապես իմ լրջությամբ: Լրջությամբ ինձ մյուսներից տարբերելը կարող էր ցանկացած մեկը, իսկ թե իրականում մյուսներից ինչով էի տարբերվում, գիտեի միայն ես: Ես մյուսներին իմ կյանքի մասին ոչինչ չէի պատմում, որովհետև իմ կյանքում ոչ մի ուրախ բան չկար, իսկ տխուր կյանքը պատմելուց խղճահարություն կարող էի առաջացնել մարդկանց մեջ, ինչը որ ես տանել չէի կարողանում, դրանից վատ բան չկա: Առաջին գիշերն էր զորամասում: Դեռ առջևում յոթ հարյուր քսանինը գիշեր այնտեղ էի անցկացնելու: Անկողինը բոլորովին հարմար չէր, բայց դա ինձ չխանգարեց, որպիսի խորը քուն մտնեի: Առավոտյան ժամը վեցն անց կես էր: Հերթապահ սերժանտը մտավ ննջարան ու բարձր գոռաց «վե´ր կաց»: Արթնանալու ժամանակն էր: Աչքերս բացել չէի կարողանում, կոպերս կարծես սոսնձած լինեին: Դեռ չէի լիցքավորվել այն էներգիայով, որը ծախսել էի անցած օրվա ընթացքում: Ամեն դեպքում, հաղթահարել էր պետք քունը: Ինքս ինձ ստիպելով` մի կերպ վերկեցա և հագնվեցի: Երեք սերժանտները խիստ զբաղված էին մյուսներին արթնացնելով: Ամբողջ դասակի կազմից արթնացել էինք ընդամենը չորս զինվորներով և սերժանտների կարգադրությամբ կանգնել էինք մուտքի դռան մոտ: Հանկարծ լսեցինք օրապահի «զգաստ» ու նույն պահին` «ազատ» հրամանները: Ներս մտավ ավ-լտ Մարգարյանն ու կարծես աշխարհի վրա չարացած հայացքով գոռաց «վե´ր կաց»: Քնած զինվորները երազում սատանա տեսածի նման վեր թռան տեղներից ու հարբած մարդու նման ոտների վրա շորորալով` սկսեցին հագնվել: Երբ արդեն բոլորը կազմը պատրաստ վիճակում էին, ավ-լտ Մարգարյանը խոսեց. -Ցանկացած հրաման կատարելու ժամանակ կամ դրանից հետո կամ առաջ «թողնել» հրամանը լսելուց հետո ամեն ինչ թողնում էք այնպես, ինչպես որ կա ու անմիջապես վերադառնում էք ձեր սկզբնական վիճակին: Տվյալ դեպքում իմ` «թողնել» հրամանը լսելուց հետո հանվում էք ու պառկում էք ամեն մեկդ ձեր տեղում,-ապա դիմեց սերժանտ Կարոյին` ասելով,- Սերժանտ Արսենյան: -Ես՛ եմ: -Մյուս երկու սերժանտների ու դռան մոտ կանգնած չորս զինվորների հետ գնացեք շարահրապարակ ու սկսեք առավոտյան մարմնամարզությունը: -Լսու՛մ եմ: Ինձ հետ առավոտյան մարմնամարզությանը մասնակցող մյուս երեք զինվորներից մեկը Նարեկն էր, որը հետագայում իմ ամենամտերիմ ընկերն էր դառնալու: Մյուս երկու զինվորներից մեկը Լևոնն էր, իսկ մյուսը` Արամայիսը, ովքեր իմ ու Նարեկի, ինչպես նաև շատ-շատերի համար անցանկալի անձինք պիտի համարվեին: Սերժանտներից մեկի անունը Վարդան էր, մյուսինը՝ Արտակ: Երկու սերժանտները՝ Վարդանն ու Արտակը, կանգնած էին կողք կողքի` հաջորդաբար, նրանց ետևում նույն ձևով կանգնած էինք ես ու Նարեկը, մեր ետևում Լևոնն ու Արամայիսը: Կարոն կանգնած էր մեր համեստ դասակի աջ կողմում` մյուս սերժանտների հետ նույն գծի վրա: Մենք` յոթ զինվորներով, շարահրապարակի մի փոքր մասում պահպանելով մեր շարքերում եղած դիրքն ու դասավորվածությունը` սկսեցինք վազել: Գումարտակում օրը սկսվում էր առավոտ կանուխ, լույսը դեռ չբացված և բավականին մեծ աշխուժությամբ: Մինչև մարմնամարզության ավարտը` մոտ հիսուն րոպե, ննջարանից լսում էինք ավ-լտ Մարգարյանի  «վեր կաց, թողնել» հրամանները: Նրա բարձր ձայնը լսվում էր շարահրապարակում տիրող ժխորին համահավասար: Մարմնամարզության ավարտից հետո մեր անկողինները կարգի բերելու նպատակով նորից գնացինք ննջարան: Տեսարանը, որին ականատես եղանք այնտեղ, թույլ նյարդեր ունեցողների համար չէր: Ամբողջ ննջարանը կորած էր փոշու մեջ, իսկ շնչակտուր լինող զինվորները բերանով ու քթով անկուշտի նման շնչում էին փոշին ու հազում: Նրանց դեմքերը կարմիր վարդերի գույն էին ստացել: Փաստորեն, հանվել պառկել ու նորից հագնվելը շատ ավելի դժվար էր, քան թե ամբողջ այդ ընթացքում շարահրապարակով մեկ վազելն ու տարբեր վարժություններ կատարելը: Նրանք այնքան էին հոգնել, որ խոսալ անգամ չէին կարողանում: Հիշեցի երեկվա օրը, երբ մեզ ուղեկցող սպան փորձում էր մեզ արթնացնել քնից, իսկ քնած ձևացողներին նայում էր ու քմծիծաղ էր տալիս, երևի նա գիտեր, թե ինչ է կատարվելու այսօր: Հաջորդ օրերի վերկացները ամբողջ դասակը մեկ մարդու նման էր կատարում: Վերկացից անմիջապես հետո ամբողջ դասակի կազմով գնում էինք շարահրապարակ` առավոտյան մարզումներ կատարելու համար, որ