ԲԱՆ✎ Մհեր Արշակյան

Գրականությունը

Ես չգիտեմ` ինչ է գրականությունը ու նախանձում եմ իմացողներին: Մի օր նրանք ինձ կասեն, թե ինչ է գրականությունը: Այն ոչ մի կապ չունի իմ իմացած բոլոր ճշմարտությունների հետ: Հետևաբար այն ինչ-որ ուրիշ մի բան է: Ու դա ինձ վախեցնում է, որովհետև ես, ի վերջո, մեծ հաշվով գրում եմ հենց իմ իմացած ճշմարտությունների մասին: Իրավիճակը բարդանում է նրանով, որ ինքնին գրականություն չկա առանց ընթերցողի: Որովհետև առանց ընթերցողի գրականությունը սուպերմարկետն է առանց ապրանքի կամ գնորդի: Ես գիտեմ, որ գրականությունը գրվում է բառ առ բառ, քանի որ ամբողջը վաղուց է ասվել: Ամեն ինչ մարդուն կարող է երես տալ, գրականությունն այդպիսին չէ: Ես նկատի ունեմ, որ գիրը գրողին երես չի տալիս: Որովհետև վատագույնը ինքնավստահությունն է ստեղծածդ տեքստի մեջ: Համը դուրս է գալիս, երբ սկսում ես ամաչել: Էլ ավելի անտանելի է դառնում, երբ մինչև գրելդ գիտեիր, որ գրածդ «Համլետ» չէ: Ինչու՞ է գրականությունը կարևոր մարդու կյանքում: Նախ, այն անհրաժեշտություն է, հետո բազմազան է, օգնում է ձևավորել ընտրություն կատարելու ճաշակ. վերընթերցելու համար ձեռքդ ես վերցնում «Հրաժեշտ զենքին»-ը, բայց կարդում ես «Վարպետը և Մարգարիտան»: Ես չգիտեմ, թե ինչի կհանգեցնի գրականության պակասը, քանի որ շատ պարզ եմ տեսնում, թե ինչեր են կատարվում գրականության գոյության դաշտում: Կապ չունի, թե ինչ լեզվով եք գրում, չկարդացողը չի կարդալու և նա ասելու է իր «խոսքը» կարդացողին: Աշխարհին գրականության պակաս չի սպառնում: Ու դա չի նշանակում, թե ավելի լավ է լինելու: Ավելի վատ կլինի, եթե ատամնաբույժները պակասեն: Հարցն այն է, որ նա, ով չի կարող առանց գրականության, ատամնաբույժների ավելցուկի ժամանակ էլ չի կարողանալու առանց գրականության: Այդպիսի մարդիկ միշտ կլինեն, քանի որ պոռթկումը ներսից է, և ինչ-որ մեկը գտել է ձևը դա գրով պարպելու:

Անորակ գրականություն

Ի՞նչ է անորակ գրականությունը: Պետք է որոշել՝ ո՞վ է վատ մարդը: Գրականությունը անորակ չի լինում, եթե մեկնակետդ իսկապես գրականությունն է, եթե ինքդ գրականություն ես: Նույնիսկ եթե կարող ես առանց գրելու, ապա չես կարող առանց մեկ անգամ գրելու, որովհետև չգրելու մեկնակետը մեկ անգամ արդեն գրվածն է: Ճիշտ այդպես՝ մեր մեկնակետը մարդ լինելն է, եթե դա չի ստացվում՝ չի ստացվում: Վատ մարդը սոցռեալիստական ընկալում է, բոլորն էլ ինչ-որ պատճառ ունեն վատը լինելու: Դե, ասենք, ինադ ընկնող մարդիկ կան: Վատ մարդը առերեսումներից զերծ մարդն է, նա ինքն իրեն դիտարկելու այլ օրինակ չունի: Եթե նա իրեն չճանաչի ուրիշի չարության մեջ, դա արդեն վատ մարդ էլ չէ, ուղղակի անուղեղ է: Որպեսզի ընթերցողը ճանաչի լավ գրականությունը, իր ներսում ինչ-որ լավ ընթերցող պիտի ապրի, նույնիսկ եթե իր կյանքի առաջին գիրքն անգամ չի բացել, նույնիսկ եթե չգիտի, թե ինչ է գիրքը, տառերն անգամ չի սովորել: Եթե նա մեծ ընտրություն չունի, շատ կարևոր է, որ նրա մեջ «պահածոյացվի» լավ ընթերցողը՝ ավելի լավ օրվա համար: Մի օր նա ճանապարհ է ընկնելու, ինչ-որ մեկը մի օր նրա մեջ պատռելու է իրեն լույս աշխարհ գալու համար: Մեծ հավակնոտություն է մտածել, որ դու գիտես, թե ինչ է լավ գրականությունը: Գրականությունը մարդու մեջ ստեղծում է հենակետեր, որպեսզի մարդը չընկնի, ընկնելուց էլ՝ անկումը ցավոտ չլինի: Ու որպեսզի չսխալվես լավ գրականություն առաջարկելիս, առաջարկիր համաշխարհային քննություն բռնած գործերը՝ սկսած արկածային գրականությունից, հեքիաթներից, մինչև ժամանակակիցների գործերը: Ջոյս կամ Ֆոլքներ պետք չէ, նույնիսկ Սերվանտեսից պետք չէ սկսել: Լավ գրականությունը սկսվում է «Փոքրիկ իշխանից» կամ... սեփական տատիկից: Եթե նա պատմել չգիտի, դա միայն մեծացնում է սեփական պատասխանատվությամբ գրքերի մեջ զբոսնելու ժամանակը: Դա լավ է նրանով, որ հենց ինքդ էլ դառնում ես քո էսթետիկայի, քո քոնթենթի պատասխանատուն ու հարուցիչը:

Ժամանակակից գրականությունը

Ժամանակակից գրականությանը պետք է մոտենալ արդեն ընտրության որոշակի ընդունակությամբ: Քանի որ տեսականին անհամեմատ մեծ է: Ըստ իս, էական չէ, թե որն է ժամանակակից գրականության ասելիքը: Հենց նույն պատճառով, որ ասվածն ի սկզբանե է: Նույնիսկ ինքդ կարող ես լինել ժամանակակից գրականության մասնակից առանց ձեռքդ գրիչ վերցնելու: Եթե, այնուամենայնիվ, պետք է խոսել ասելիքից, հարցն այն է, թե դու ինչ պաշար ունես այսօրվա խոսքը երեկվա խոսքից տարբերելու համար, այսօրվա ասելիքը երեկվա ասելիքից տարբերելու համար: Հիմա գրականության մեջ անհամեմատ շատացել են էքսպերիմենտները և գնալով ավելի են շատանալու: Իսկ ժամանակակից տեխնոլոգիաների դարում, երբ թվում է, թե ամեն ինչ արված է, երբ նույնիսկ սովորական ռեպորտաժը կարող է գրվել գրականության գործիքներով, ասելիքը միշտ մնում է այն, ինչը դու չես կարող ձևակերպել, կամ ինչը դու չես էլ մտածել: Այդպես է եղել բոլոր դարերում և բոլոր դարերում սերը չի դադարել լինել սեր, դավաճանությունը չի դադարել լինել դավաճանություն, մահը՝ մահ և նույնիսկ Աստված որևէ կերպ ավելի մարդամոտ չի դարձել Աստծո հաջորդ էջին անցնելու համար: Ուրեմն, ասելիքը նախ գեղագիտական է, այսինքն, քո էսթետիկ պահանջարկի բարձունքներից չափվող: Գրքերը շատ են, խորհրդատուները՝ նույնպես: Իսկ դու... վերջին ընթերցողն ես:

Սիրել կարդալ

Կարդալ սիրելու ազդակ կարող է լինել ամենապատահական գիրքը, որը ոչ թե վերցրել ու բացել ես, այլ ուղղակի աչքովդ է ընկել: Որովհետև գրքին հանդիպելը քիչ է, այն պետք է նաև գտնել: Ինչպես՝ սերը, որը չես էլ փնտրել: Սիրել սկսում են, ինչպես ասում են քո և գրքի թրթիռների փոխադարձությունից, երբ ասես նույն սիրտն է բաբախում երկու կողմում՝ քո ու գրքի: Ի տարբերություն մարդու, գրքի դեպքում միայն առաջին սերը հերիք է, որպեսզի ամեն օր այն լինի ուրիշը: Այսինքն, բոլոր հաջորդ գրքերը տրվում են առաջին սիրո շրջանակում, դա միակ սերն է: «Գուլիվերի ճանապարհորդությունը»՝ որպես առաջին գիրք, և Կազանձակիսի «Հույն Զոռբան»՝ որպես 117-րդ գիրք, քեզ տրվում են նույն սիրո մեջ: Մարդու դեպքում այդպես չէ՝ ամեն հաջորդ սերը հաճախ մեկ գիրք էլ չի ենթադրում: Սիրում ես, սիրում ես ու էլի ես սիրում, իսկ էջերը դատարկ են:

Անպայման պետք է կարդալ...

Իմ սիրելի գրքերը շատ են: Սիրելի են նույնիսկ այն գրքերը, որոնք դեռ չեմ կարդացել, բայց նրանց էներգետիկան արդեն «խոսել» է: Գիրքն ունի այդպիսի հատկություն՝ խոսում է նույնիսկ մինչև բացելը: Բավական է, որ քո «կառուցվածքով» դու լինես... գրադարան: Այսինքն, մեկը, որը «կառուցված» է այնպես, որ այնտեղ զենքի արտադրամաս չես բացի, կենսաբանական փորձարկումներ չես անի զուտ համապատասխան կահավորում ու սարքավորում չունենալու պատճառով: Իմ սիրելի գրքերից է, ասենք, «Հույն Զոռբան»: Սա քեֆչի Քրիստոսի պատմություն է, որը չունի հաղթողի ու պարտվողի ընկալում: Հաղթել հնարավոր է ստորությամբ, իսկ Զոռբան ուղղակի ապրում է, նա չունի ոչ մի բարդույթ: Ասենք, Դոստոևսկու Ստավրոգինն ու Ֆոլքների Սաթփենը բարդույթներ ունեն, իրենք կյանքը դարձրել են գործիք ուրիշի դեմ գործելու: Զոռբան այդպիսին չէ, ինքն ընդամենը ապրում է, ինքը տոնում է կյանքը, իր համեմատ մյուսները կյանքի հարևաններ են, ինքը երբեք չի հասկանա Ստավրոգինին ու Սաթփենին: Ոչ թե՝ որ բութ է, այլ՝ էս ի՞նչ են անում, այ մարդ: Ստավրոգինն ու Սաթփենը մեթոդ ունեն, Զոռբան՝ չունի, որովհետև ինքը չի փորձում կյանքից լրիվ ուրիշ բան ստանալ: Զոռբան ամեն օրն ապրում է մինչև վերջ, մինչդեռ գրական հազարավոր հերոսներ կան, որոնք միլիոնավոր տարիներ էլ ապրեն, մինչև վերջ չեն ապրի: Ի՞նչ է փոխել «Հույն Զոռբան» իմ կյանքում: Ամեն ինչ: Բայց կյանքը չի փոխվել: Ես կարող եմ խորհուրդ տալ կարդալ հայ, առնվազն, երեք ժամանակակից բանաստեղծի: Բայց դուք նրանց կգտնեք առանց իմ ասելու: Որովհետև նրանք կան ու նրանց ճանաչելը թող լինի ձեր փորձությունը:

Երբեք չկարդաք

Ես չեմ կարող խորհուրդ տալ, թե ինչ գիրք չկարդալ: Այդպիսի գրքեր կան: Բայց ես նա չեմ, ով այդպիսի խորհուրդներ կտա: Նախ՝ որ դրանք ես չեմ գրել: Երկրորդ, գուցե ես վատ եմ կարդացել ու ցանկացած ընթերցող այդ գրքում իմ չգտածը կարող է գտնել նույնիսկ միայն վերնագիրը կարդալով:

5 գիրք, որոնք կօգնի մուտք գործել գրականության աշխարհ

1. Հին հունական որևէ ողբերգություն, ասենք, Էդիպուսը,
2. Սերվանտեսի «Դոն Կիխոտը»,
3. Ֆյոդոր Դոստոևսկու «Ծիծաղելի մարդու երազը»,
4. Վիլյամ Սարոյանի «Վեսլի Ջեքսոնի արկածները»,
5. Միխայիլ Բուլգակովի «Վարպետը և Մարգարիտան»։

Սրանք ես անվանում եմ հենակետային ստեղծագործություններ: Բայց այս հինգով սահմանափակվել պետք չէ, և երաշխիք էլ չկա, որ հենց այս գործերը ձեզ կօգնեն մտնել գրականության աշխարհ հենց թեկուզ այն պատճառով, որ «Ծիծաղելի մարդու երազ»-ից բացի մյուսները համեմատաբար ծավալուն են մուտքի համար: Գուցե նույնիսկ այս գործերն ամենևին նրանք չեն, որոնցով պետք է մտնել գրականություն, բայց սրանք այն գործերից են, որոնք իրենց հետևից փակում են դուռը ու դու մնում ես գրականության մեջ: Հավիտյանս հավիտենից:

Հարցազրույցը՝ Արև Թովմասյանի: