Լալա Բադոյան | «Դու ֆիլմեր արա ու լռիր»․ մարդ և մտավորական Փելեշյանը

Հուշագրությունը՝ որպես գեղարվեստավավերագրական ժանր, հնարավորություն է տալիս ճանաչելու գրողին (արվեստագետին) ոչ միայն նրա ստեղծագործությունների համատեքստում, այլև իրական կյանքի տարբեր դրվագներում: Ընթերցողը բացահայտում է ոչ թե գրողին, այլ նախևառաջ մարդուն: Առավել հետաքրքրական է, երբ հուշագրության հեղինակը գրող չէ, մեկ այլ արվեստագետ է, ինչպես օրինակ, գեղարվեստական և վավերագրական կինոյի հայտնի ռեժիսոր, սցենարիստ, դերասան, համաշխարհային կինեմատոգրաֆիայի դասական Արտավազդ Փելեշյանը:

Ա. Փելեշյանի «Դու ֆիլմեր արա ու լռիր» գիրքը հրատարակվել է 2021 թվականին: Գրքում զետեղված են ռեժիսորի հուշերը, որոնք ընդգրկում են նրա կյանքի տարբեր դրվագները՝ սկսած մանկությունից:

Վստահաբար կարող ենք նշել, որ եթե ընթերցողը ծանոթ չէ վավերագրող ռեժիսոր, սցենարիստ Փելեշյանին, գիրքն անպայման ուղղորդելու է դեպի նրա ֆիլմեր, նրա արվեստի յուրօրինակ աշխարհ։ Կարդալով գիրքը՝ ընթերցողն անպայման Google-ի փնտրման տողում գրելու է՝ Փելեշյան «Մենք», «Սկզիբ», «Տարվա եղանակները»… Իսկ եթե արդեն իսկ ճանաչում ես Փելեշյան արվեստագետին և հետաքրքրված ես նրա ֆիլմերով, այս դեպքում գիրքը յուրօրինակ պատասխան է՝ բացահայտելու Փելեշյան մարդուն, որը միշտ լուռ է, քչախոս, հետաքրքիր և խարիզմատիկ:

Փելեշյանն իր գիրքը սկսում է մանկությունից, և հենց առաջին էջերում բացվում է լռող մարդու մտապատկերը: Ակնհայտ է, որ հեղինակը գրքին գեղարվեստական լուծումներ չի տվել. նա վավերագրել է իր անցած ճանապարհը: Գիրքը կարդալիս կարող է թվալ՝ այս կամ այն դեպքը, ասելիքը, տեսարանը Փելեշյանը գրի է առել պարզապես այն մոռացության ալիքներից փրկելու նպատակով: Նա սկսում է որևէ պատմություն, և թվում է՝ ահա նախաբանը, ահա ընթացքը, շուտով կհաջորդի վերջաբանը, կծավալվեն դեպքերը, բայց հեղինակն իր առջև խնդիր չի դրել գեղարվեստականացնելու իր ասելիքը, հուշերը: Նա դրանք արձանագրում է: Գրքի գեղարվեստականությունն ինքը Փելեշյանն է՝ իր ներկայությամբ ու կենսագրությամբ:

Հուշագրության հիմնական մասը գլխավորապես ռեժիսոր Փելեշյանն է, քանի որ սկսած ուսանողության տարիներից՝ նրա ամբողջ կյանքը նվիրված է կինոյին: Որոշակիորեն ծանոթ լինելով նրա ֆիլմերին, կադրերի խորությանը, դետալների նկատմամբ զգայունակությանը՝ գրքում նկատելի է դառնում նաև Փելեշյան մարդու զգայական աշխարհը, որը տեսանելի է ոչ միայն ապրումների նկարագրությունից, այլև հենց հուշերից, որը պատմվում է. «Մարատ Վարժապետյանը Մարտիրոս Սարյանի մասին ֆիլմ էր նկարում։ Ես գնացել էի նրանց տան բակ, որտեղ Վարժապետյանը նկարում էր այդ ֆիլմը։ Տանից իր շան հետ դուրս եկավ Սարյանն ու մոտեցավ մեզ։ Շատ մեծ շուն էր։ Տեսնելով շանը՝ ես հետ քաշվեցի։ Սարյանն ինձ ասաց՝ մի վախիր, տղա՛ ջան, նա մարդ չէ, չի կծի»: Սա պարզապես դրվագ է, փոքրիկ հուշ, որում կա փիլիսոփայություն՝ Փելեշյանի նկատած, զգացած և հուշագրած փիլիսոփայությունը։ Հատկանշական է, որ Փելեշյանի հուշերում թե՛ անվանի դեմքեր են՝ մտավորականներ, պետական գործիչներ, թե՛ հասարակ մարդիկ՝ գյուղացիներ ու տարբեր ոլորտների աշխատակիցներ, սակայն գիրքը, իրականում, կերպարներ և հերոսներ չունի: Կերպարաստեղծման որևէ ջանք գործադրված չէ: Գրքում տեղ գտած դեմքերը կոնկրետ հուշերում արձանագրված կերպարներ են, բայց ոչ ամբողջ գրքի: Գրքի միակ հերոսը Փելեշյանն է, բոլոր հուշերի խաչմերուկում նա է՝ իր կենսագործունեությամբ:

Կան դրվագներ, որոնք պարզապես են։ Ամբողջ գրքում բազմաթիվ փոքրիկ դրվագներ են նկարագրվում, որոնք՝ որպես մեկ ամբողջության մաս, չեն լրացնում մեկը մյուսին, սակայն դրանք իրար հաջորդող պատմություններ են՝ Փելեշյանի կյանքի պատմությունները: Գիրքը կարդալիս ընթերցողը կարող է ակնկալիքներ ունենալ: Բայց սա վեպ չէ, սա հուշագրություն է՝ առանց գեղարվեստական լուծումների, սրանք վավերագրող ռեժիսոր Արտավազդ Փելեշյանի կյանքի դրվագների վավերագրումներն են, և գրքից միակ ակնկալիքը պետք է լինի նրա կյանքի մանրամասներին ծանոթանալը՝ նրա իսկ մատուցմամբ։

Գրքում ընթերցողը ճանաչում է այդ լուռ մարդուն ոչ թե նրա ինքնանկարագրությունների հաշվին, այլ տարբեր իրավիճակների ու պատկերների համատեքստում: Ինչպես, օրինակ, այս դրվագում․ «Ստուդիայի ռեժիսորներից մեկը Պողոսյանին ասում է․

- Ո՞նց է ստացվում, որ ֆիլմը ավարտելու համար Փելեշյանին լրացուցիչ ժամկետ եք տալիս, իսկ ինձ չեք տալիս։

Պողոսյանը շան լափը թափում է նրա վրա ու ասում․

- Եթե ես քեզ մի տարի լրացուցիչ ժամկետ էլ տամ, դու միևնույն է չես կարողանա անել այն, ինչ անում է Փելեշյանը։

Փելեշյանը բառացիորեն հուշագիր է՝ գրի է առնում այն, ինչ հիշում է, ինչը դեռ չի մոռացվել: Եվ այդ հուշերում տաղանդավոր Փելեշյանն է, ճանաչված և կինոաշխարհում հայտնի Փելեշյանն է, չարաճճի, բայց վստահելի աշակերտ Փելեշյանն է, լուրջ Փելեշյանն է, անուղղակիորեն հումոր ստեղծող Փելեշյանն է:

Գրքում հատկանշական է և փոքր-ինչ զարմանալի Փելեշյանի 80-ամյակին նվիրված միջոցառումը, որտեղ հնչած բոլոր շնորհավորանքները՝ աշխարհի տարբեր ծայրերից, նա գրի է առել։ Դա կարծես մարտահրավեր է հայ ընթերցողին՝ ճանաչելու և բացահայտելու, խորությամբ ուսումնասիրելու Փելեշյան արվեստագետին, որին մեզանում մասնագիտական շրջանակներից դուրս գուցե քչերն են ճանաչում։ Համաշխարհային դեմքերի գնահատականները հայ ռեժիսորի հասցեին և դրանց արձանագրումը գրքում գուցե անհամեստ թվան ընթերցողին, բայց, վստահաբար, ապագա փելեշյանագետների համար ուսումնասիրման մեկտեղված աղբյուր է։ Քչերը գիտեն, որ Արտավազդ Փելեշյանը կինոաշխարհում դիստանցիոն մոնտաժի տեսության հեղինակն է, և բազմաթիվ ուսումնասիրություններ են իրականացվում նրա անվան ու գործունեության շուրջ։

Իսկ ամենակարևոր հատվածը 80-ամյակի միջոցառման ժամանակ նրա շնորհակալական ելույթն է, որն այդպես էլ չի հնչել, բայց ամբողջությամբ զետեղված է գրքում։ Այդ հատվածը բացահայտում է մտավորականին, նրա մտահոգությունները, երազանքները, պահանջները ժամանակի և գուցե նաև բոլոր ժամանակների իշխանություններից։

«Մեծարգո՛ պարոն նախագահ, երբ օդանավակայանից մտնում ենք քաղաք, առաջին հերթին ի՞նչ ենք տեսնում։ Խայտառակություն․․․ Ի՜նչ այլանդակ, խլդո-մլդո շինությունների միջով ենք մենք անցնում։ Դա ի՞նչ է՝ Բանգլադե՞շն է, թե՞ Աֆղանստանը։ Իսկ դա մեր այցեթուղթն է՝ հենց քաղաք մտնելուց առաջ։ Ամոթ է»: Ու հաջորդում է երազանքը՝ Էջմիածնից մինչև Երևան երկկողմանի պողոտա կառուցել, անունը դնել «Հայաստան» կամ «Հայկ»։ Մեծ չափերի արձաններ դնել՝ սկսած մեր հին աստվածներ Անահիտից, Վահագնից, Աստղիկից ու Հայկից, բոլոր թագավորներից ու իշխաններից:

Այսպիսով, գիրքը թեև գեղարվեստականությունից զուրկ է, բայց վավերագրումն է գեղարվեստական կերպարի՝ Արտավազդ Փելեշյանի ողջ կյանքի, որի դրվագները դեռ բացելու ու հետքերով գնալու հրամայականն ունեն։ Իսկ ամենակարևորը նրա ֆիլմերն են, որոնցում, ինչպես հեղինակն է ասում, խոսք չի հնչում, բայց միտքը հայերեն է։

Հեղինակ՝ © Լալա Բադոյան