Ջեյմս Ջոյս «Ուլիսես» | Վերլուծություն

Ամեն ինչ և ոչինչ, գլուխգործոց և զառանցանք, «պոռնկագրություն» և «անպարկեշտություն», բոլոր ժամանակների լավագույն վեպ կամ հակավեպ, ամենաերկար անեկդոտ, գլուխկոտրուկ:

Ջեյմս Ջոյսի «Ուլիսես» վեպը բաղկացած է 18 դրվագներից՝ ծնունդ, մահ, տուն, պետություն, արտաքնոց, եկեղեցի, հավատ, գիտելիք, դաշտան, դավաճանություն, բարք, սեր, մարմին, ցանկություն, ստամոքս, սերմնաժայթքում, հայրենիք, սեռեր, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր յուրահատուկ լեզուն, ոճը, ռիթմը, գործողության վայրը, ժամը, գույնը, նույնիսկ մարմնի մասն ու արվեստ-գիտությունը:

Համաշխարհային գրականության ամենադժվար ընթեռնելի վեպերից մեկն իր ստեղծման նախնական մտահաղացմամբ և ստեղծագործական մարմնավորման բարդությամբ միաժամանակ մի քանի գործառույթ է իրականացնում:

«Ուլիսես»-ը մոդեռնիզմի նմուշային վեպի գերազանց օրինակ է, որտեղ արտահայտված են մոդեռնիստական տեսության բոլոր նրբությունները: Առաջինը ժամանակի սուբյեկտիվ ընկալումն է: Ամբողջ վեպը «տևում» է 24 ժամ:

Ջոյսի բոլոր հերոսների կյանքը ծավալվում է ներաշխարհում: Նույնիսկ նրանց երկխոսությունների, հանդիպումների, կյանքի իրադարձությունների մասին ընթերցողն իմանում է ոչ թե ուղղակիորեն ծանոթանալով դրվագին, այլ մասնակից դառնալով այդ մարդու հիշողությանը տվյալ էպիզոդի մասին: Գրական այս երկը գործ ունի ներքին սուբյեկտիվ աշխարհընկալման հետ: Մոդեռնիզմի նախահիմքի մասին խոսելիս ասում են, որ աշխարհը բաղկացած է միլիոնավոր սուբյեկտիվ տիեզերքներից: «Ուլիսես»-ում պարզորոշ երևում է, որ այդ տիեզերքները կարող են բազմապատկվել: Եվ եթե այդ տիեզերքների քանակն ընդհանրացնենք 24 ժամ տևողության մեջ, կհասկանանք, որ գործ ունենք ոչ թե ընդամենը 24 ժամ տևող վեպի հետ, այլ հարյուրավոր, հազարավոր ժամերի հետ: 24 ժամը ֆիզիկական ժամանակն է: Գրական և միֆական ժամանակը անսահմանության է ձգտում՝ վերածվելով տիեզերական անժամանակության:

Ժամանակային ասպեկտի առանձնահատկությունը նշելիս կարող ենք մի դրվագ առանձնացնել, որը նաև աստվածաշնչյան արձագանք ունի: Մեկ հուշում կա ընդամենը, որ Սթիվենն ու Բլումը գտնվում են ժամանակային միևնույն տարածքում: Երկուսի հայացքներն էլ ինքնաբերաբար հառնում են երկինք, և երկուսն էլ մի տարօրինակ ամպ են նկատում: Երկու տարբեր դրվագների մեջ ընդհանուր միակ այդ պատկերը տարանցիկության և օդեղենության խորհրդանիշ է, որ գալիս է ցույց տալու, որ մարդկանց վերապրումները հեղհեղուկ են և անցողիկ: Այդ ամպն այնքան անցողիկ է, որքան ինքը՝ ժամանակը, որքան մարդկային հիշողությունը, բայց անցողիկության հետ մեկտեղ նույնքան հավերժական է, որովհետև կարողանում է իր մեջ կրել ոչ միայն ներկան կամ անցյալը, այլ այն պահը, որը դեռ պետք է տեղի ունենա ապագայում:

Վեպում ակնառու են զուգահեռները «Ոդիսականի» հետ: Հոմերոսի Ոդիսևսն էլ թափառում է աշխարհով մեկ, սակայն այդ ճանապարհորդությունից հետո նա վերադառնում է՝ մնալով նույն մարդը, ով վերադառնում է նույն կնոջ մոտ, նույն տուն, և նրա կյանքում ոչինչ չի փոխվում, մինչդեռ Ջոյսի Ուլիսեսը վերադառնում է կերպարանափոխված և իր ճանապարհորդությունից հետո ուրիշ մարդ է դառնում՝ մի արվեստագետ, որը կարողացել է ներքին հաշվետվություն տալ իր գործողություններին ու հիշողություններին և ֆիքսել դրանք ժամանակի մի ակնթարթում:

Երկրորդ միտումը (որն ի դեպ չփորձեց անել նույնիսկ Պրուստը) մոդեռնիզմի իրական դետալիզացիան է՝ դետալականացումը: Ջոյսն ամենայն մանրամասնությամբ վեպում ներկայացնում է դուբլինյան փողոցները, մեքենաները, հագուստները, դուբլինյան հարաբերությունների արտացոլանքները, նախապաշարումները:

 «Ուլիսեսի» բոլոր դրվագներում ակնհայտ է բացարձակ սխեմատիկ անցումը առարկայից ասոցիացիայի: Երբ Սթիվենը շուն է տեսնում, միանգամից իր մանկությունն է հիշում: Կանանց տեսնելիս գիտակցություն են ներխուժում սիրային ու սեքսուալ հուշեր, իսկ Բլումը նամակ տեսնելիս ոչ միայն անցյալի կամ Իռլանդիայի մասին ասոցիացիա է ունենում, այլ հիշում է «հրեական պատմության մասին» (կաթոլիկ եկեղեցու ավանդական տաբուներից մեկը):

Քչերին է հաջողվում ամբողջությամբ հաղթահարել այս վեպը, որովհետև յուրաքանչյուր անհատի ասոցիատիվ շարքերը սուբյեկտիվ են և չեն ենթարկվում ռեալիստական նկարագրության ու ըմբռնման չափանիշներին: Ընթերցողը դժվարությամբ է մտնում հեղինակի սուբյեկտիվ տիեզերք՝ փնտրելով օբյեկտիվ կռվաններ, որոնցից կարելի է կառչել: Օբյեկտիվ կռվաններից մեկն, իհարկե, հոր կերպարի արքետիպն է: Հոր կերպարն անմիջական աղերս ունի Ջոյսի վաղամեռիկ հոր հետ: Հոր կերպարի փնտրտուքն ընդհանրապես 19-20-րդ դարերի ողջ գրականությանն ու փիլիսոփայությանը հատուկ երևույթ է: Հորը տենդագին փնտրում էր Նիցշեն (Վագների մեջ), Շոպենհաուերը (Գյոթեի մեջ): Ֆրոյդը դեռ չէր զարգացրել «էդիպյան կոմպլեքսի» տեսությունը, բայց հոր կերպարի փնտրտուքն արդեն որոշիչ միտում էր գրականության մեջ: Այս փնտրտուքի հիմնապատճառն այն էր, որ մարդիկ հրաժարվել էին հոգևոր-երկնային հորից և ֆիզիկական հոր կուրուստը ժամանակակից մարդու համար դարձել էր ողբերգական:

Սթիվենը կանացի է և միաժամանակ՝ տղամարդկային: Նա երկար ժամանակ է ֆիզիկական կապ չի ունեցել իր կնոջ հետ, բայց իր վրա է վերցրել կնոջ բոլոր պարտականությունները՝ նախաճաշ պատրաստել, խանութ գնալ: Նա անում է այն ամենը, ինչ պետք է անի իր կինը՝ Մոլլի Բլումը, բայց միևնույն ժամանակ հանդիպում է այլ կանանց հետ: Սա հենց ժամանակակից մարդու հայեցակարգի արտացոլումն է:

Վեպում հզոր ձայն ունի նաև մայրական արքետիպը: Հերոսը շատ ընդհանուր գծեր ունի Ջոյսի հետ, մոր կերպարը նրա համար և՛ հարազատ է, և՛ թշնամական: Սթիվենի մայրը մահանալիս կանչում է որդուն իր մահճակալի մոտ և խնդրում աղոթել իր համար, բայց նա հրաժարվում է դա անել, և այդ հիշողությունը շարունակաբար վերադառնում է ցանկացած կնոջ հետ:

Մոլի Բլումը կոչված է ազդարարելու կանացի հավերժական սեռական թովչանքը, այն հավերժական կանացիությունը, որը նաև սեքսուալ է: Թեկուզև մշուշված գիտակցության հոսքի, հիշողությունների, էմոցիաների, բացականչությունների քողի տակ, ամեն դեպքում վեպում երևում են սեքսուալ դրվագներ՝ բավականին պերճախոս ու բաց: Ջոյսին մեղադրում էին՝ համարելով նրան հասարակական բարոյականությանը մարտահրավեր նետող մարդ, դատապարտում, բայց նա կարողացավ ստեղծել “Mother Earth” կերպարը, որն ընդունում է բոլորին (և՛ ֆիզիկապես, և՛ հոգեպես) և ամփոփել այս կերպարի ներքին փիլիսոփայությունը Մոլլի Բլումի մեջ (ի դեպ Մոլլի Բլումի նախատիպը Ջոյսի կինն է՝ Նորա Բարնակլը): Մոլլիի կերպարն իր մտահաղացմամբ անտիպենելոպեի կերպարն է, ով անվերջ դավաճանում է իր ամուսնուն, բայց կերպարներից ամենահզորն է, որովհետև մարմնավորում է կանացի սկիզբն ու բնությունը: Վեպի վերջում Մոլլին բացահայտ սեռական շեշտադրումներով մենախոսում է: Մենախոսությունը հիշեցնում է «Անպտուղ երկիր» պոեմի վերջին հատվածի բեղմնավորման մենախոսությունը, որովհետև Մոլլին անընդհատ «այո» է ասում իր բոլոր սիրեկաններին, իսկ վերջում վերադառնում իր ամուսնուն և վերջնական «այո»-ն ասում նրան՝ ընթերցողին ներկայացնելով ժամանակակից աշխարհի նոր Պենելոպեին, ով չի կարող հանգիստ նստել Իթաքեում և կրակի մոտ հանգիստ սպասել ամուսնուն:

Ինչպես Բեքեթն է ասում, «Ուլիսեսը» միայն ընթերցելու համար չէ: Այն նաև դիտելու և ունկնդրելու համար է: Այն ինչ-որ բանի մասին չէ, այլ ինչ-որ բանն է՝ հենց:

Հեղինակ՝ © Ամալյա Սողոմոնյան