Խավիեր Մարիաս «Վաղը մարտի դաշտում հիշիր ինձ» | ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ

«Ոչ ոքի մտքով չի կարող անցնել, որ մի օր ինչ-որ մեկը կարող է մեռնել իր գրկում, և որի դեմքն այլևս երբեք չի տեսնելու, բայց հավերժ հիշելու է անունը»։

Մենք բոլորս խաղում ենք՝ ինքներս մեր և ուրիշների հետ։

Մի տարօրինակ համեմատություն եկավ միտքս Մարիասի այս վեպի և Նեթֆլիքսի “Black mirror” սերիալի “The Entire History of You” («Քո ամբողջ պատմությունը») էպիզոդի միջև։ Վեպը մեծ մասամբ կատարվում է հերոսների գլխում՝ մտքերում կամ հիշողության մեջ։ Ինչպես “The Entire History of You” ֆիլմի հերոսները, այնպես էլ Մարիասի հերոսներն անընդհատ փորփրում են իրենց հիշողությունը, հետ ու առաջ անում հիշողության ծալքերում, իսկ դա գրեթե միշտ ունենում է անդառնալի հետևանքներ։

Վեպի վերնագիրը, ինչպես «Այնքան սպիտակ սրտի» դեպքում, կրկին Շաքսպիրից է, այս անգամ «Ռիչարդ III» պիեսից։ Ինքս պիեսը չեմ կարդացել, բայց դիտեցի որոշ տեսանյութեր, որպեսզի հասկանամ հղումը Շեքսպիրին։ «Վաղը մարտի դաշտում հիշիր ինձ․․․» խոսքերով Ռիչարդ III-ին է դիմում նրա կինը ու կանխատեսնում նրա պարտությունը։ Եվ ինչու՞ հենց այս տողերը։ Այդքան էլ հեշտ չէ հասկանալ․ նույնիսկ վեպի հայերեն հրատարակության վերջում «Գրառում գրականասերների համար» տեքստում ինքը Մարիասն է նշում, որ «նույնիսկ ազգային թերթերում ոչ ոք ոչինչ չգրեց դրա մասին»։ Ես փորձեմ գրել։

 Իհարկե միանշանակ ընկալել պետք չէ ոչ մի հղում, բայց ես հակված եմ մտածել, որ Մարտան է այս խոսքերն «ասում» իր ամուսնուն՝ Դինին, քանի որ նա էլ է պարտվելու։

«Թող վաղը ծանրանամ քո հոգու վրա, և քո բթացած սուրը նետիր ցած»։

Ո՛չ Մարտան, ո՛չ Դինն այս վեպի գլխավոր հերոսները չեն։ Պատմողը Վիկտորն է, որը չնայած գլխավոր հերոս լինելուն, վեպում՝ կյանքում, այսպես ասենք, երկրորդական է։ Նա սիրեկան է, երբ այլ սիրեկանները հասանելի չեն, նա գրում է մի գրողի համար, որն ուրիշի համար է գրում, նա ոչ ոք է, միջակություն։

Այս վեպն ամբողջությամբ լեզու և ոճ է, քանի որ ասելիքը «հորինվածք է», ձև, որն այնքան հատուկ է միայն ու միայն Մարիասին։

Մահերի թիվն ու իրադարձությունների կտրուկ շրջադարձերը վեպը համեմատելի են դարձնում Շեքսպիրյան ողբերգության հետ։

«Ինչի՞ մասին է այս վեպը/գիրքը»։ Ես, մեղմ ասած, չեմ սիրում այս հարցը․ գրքերը երբեք «մասին» չեն։ Թեպետ, շատերը կասեն, որ «Վաղը մարտի դաշումը» դավաճանության ու դրա հետևանքների մասին է։ Բայց ինձ համար սա վեպ է «եթեի» ու հիշողության, դետալի հիշողության մասին․

«․․․ ինքս ինձ հարց եմ տալիս՝ տեսնես նույն բանը կլինե՞ր, եթե դու Մարտայի հետ այդ ննջասենյակում չլինեիր․․․»։

«Վաղը մարտի դաշտում հիշիր ինձ» վեպը գլխապտույտ է, պտտահողմ, որն իր մեջ է առնում ընթերցողին ու դուրս նետում հիացած։

Վեպի հայրեն հրատարակության վերջում կա նաև «Գրառում կինոսերների համար» տեքստը, որտեղ Մարիասը նշում է, որ վեպում բազմիցս հիշատակվող ֆիլմը Միչել Լեյզենի «Հիշիր գիշերն» է։ Դա ռոմանտիկ կատակերգություն է, և Մարիասն այս ֆիլմն է ընտրել զուտ վերնագրի համար, քանի որ, ամենից առաջ, սա վեպ է հիշողության, հենց նոր կատարվածի հիշողության մասին, քանի որ դա արդեն անցյալ է։

Այս վեպում նույնպես տեսնում ենք Մարիասին հատուկ թեմաները ՝ «սպանություն», մտքեր սպանության շուրջ, մեղքի զգացում, խոստովանելու ու պատմելու անզուսպ մղում։

Ես կարող էի լռել և՛ այդ պահին, և՛ ընդմիշտ, բայց երբեմն մտածում ենք, թե մեր այդ խոստովանություններով ցույց ենք տալիս, թե որքան շատ ենք սիրում, պատմելը մեզ թվում է ամենամեծ նվերը, որ երբևէ կարելի էր նվիրել, ամենամեծ հավատարմությունը, սիրո և նվիրումի ամենամեծ առհավատչյան, որն արժեզրկվում է, երբ դրա մասին պատմում ենք:

«Այնքան սպիտակ սիրտը»

Եթե «Այնքան սպիտակ սիրտը» վեպում պատմելը նվեր է, սիրո դրսևորման ձև, ապա այս վեպում պատմելը դառնում է ազատում.

Նա, ով որոշում է պատմել, պատմում է կամովի, անձամբ է որոշում՝ երբ բացահայտել և մատնել ինքն իրեն, իսկ դա սովորաբար լինում է այն ժամանակ, երբ մութ գաղտնիքի ծանրությունն այլևս դառնում է անտանելի․ դա միակ բանն է, որ երբեմն ստիպում է մեզ պատմել, մինչդեռ ոչ ոք չի խնդրել և չի սպասում, պատճառը ոչ մեղքի զգացում է, ոչ խղճմտանքը, ոչ ապաշխարհանքը, ոչ զղջումը, երբ մարդն ինչ-որ բան անելու անհրաժեշտություն է զգում, իրեն խղճուկ չի զգում, ուրիշ բան, որ դրան հաջորդում են զղջումն ու վախը, որոնք ոչ այնքան զղջում են, քան ափսոսանք, ավելի ճիշտ՝ հոգնածություն։

«Վաղը մարտի դաշտում հիշիր ինձ»

Վեպը կարդալ անպայման արժէ, քանի որ ինչպես ինքը Մարիասն է ասում՝ մենք բոլորս, կին թե տղամարդ, հորինվածքի որոշակի չափաբաժնի կարիք ունենք։

Հ․Գ․ «․․․ ի հեճուկս իմ կանխատեսումների ու կասկածների՝ մի օր իմ երկրից շատ հեռու մի տեղ այնուհանդերձ եղել են վեհանձն և ուշիմ ընթերցողներ, որոնք ոչ միայն կիսում են այն լեզուն, որով արտահայտվում եմ, այլ հետաքրքրվել են իմ հորինածով, ընկղմվելով այն անվերջության մեջ, ինչը միաժամանակ չի լինում և լինում է, կամ որը նույն բանն է, այն, ինչ չեղավ, բայց կարող է լինել։

Խավիեր Մարիաս, 1995

Հեղինակ՝ © Անժելա Գրիգորյան