Մեքենայական թարգմանություն. նոր իրականությու՞ն, թե՞ մարտահրավեր

Երբևէ կպատկերացնեի՞ք, որ մի օր արհեստական բանականությունը կներթափացնի մեր կյանք և կգրավի իր դիրքը գրեթե բոլոր հնարավոր և անհնարին թվացող ոլորտներում։ Կա՞ արդյոք մի ոլորտ, որը կարողացել է վրիպել արհեստական բանականության նետած գնդակներից:

Այսօր կյանքի շատ ոլորտներ ավտոմատացված են, իսկ ամենուր ռոբոտներին հանդիպելը, նրանց կողմից սպասարկվելը և նրանց հետ խոսելը շուտով ևս սովորական կդառնա։ Քիչ չեն այնպիսի մասնագիտությունները, որոնք իրենց տեղը զիջել են մեքենաներին, քանի որ մեքենան աշխատանքը կատարում է ճշգրիտ, մի քանի անգամ ավելի արագ և էժան։ Ահա թե ինչպես է արհեստական ինտելեկտը (AI) գրավել թե՛ մեր կյանքը, թե՛ աշխատանքային տիրույթը։

Թարգմանության մեծ ու բազմաշերտ ոլորտը ևս չի կարողացել անմասն մնալ մերօրյա փոփոխությունների փոթորկից: Ժամանակակից թարգմանության դարաշրջանում ի հայտ եկած նոր պարադիգմը՝ տեխնոլոգիական գործիքները, զբաղեցնում են իրենց ուրույն տեղը հասարակության մեջ ընդհանրապես և թարգմանության մեջ՝ մասնավորապես։ Այնուհանդերձ, այս նոր պարադիգմը ստիպում է մեզ վերագնահատել թարգմանչի տեղն ու դերը:

Մեքենայական թարգմանությունը արհեստական ինտելեկտի դրսևորումներից մեկն է, որն ակնթարթորեն փոխակերպում է տեքստը մի բնական լեզվից մյուսին: Հատկապես վերջին շրջանում մեքենայական թարգմանության շարունակական բարելավումները ստվերում են իրական թարգմանչի անխոջ ու բարդ աշխատանքը: Արդեն իսկ կան մտավախություններ, որ ոչ հեռու ապագայում մեքենայական թարգմանությունը կկարողանա ամբողջությամբ փոխարինել թարգմանչին, և գուցե կենդանի թարգմանիչները ստիպված լինեն վերապրոֆիլավորվել։ Բայց արդյո՞ք մեքենան կարող է լիովին վերարտադրել բնագիրը՝ ամուր կառչելով հեղինակի մտքերից, հույզերից ու զգացմունքներից: Արդյո՞ք մեքենան կարող է ապահովել ընթերցող-հեղինակ անքակտելի կապը, ներթափանցել բնագրի տողերի խորքը, հենքում անխախտ պահելով բնագրի միտքը և թիրախ լեզվի ընթերցողի սրտում հյուսել միևնույն նոտաների փունջը, որ հեղինակը կուզեր շշնջալ նրա ականջին՝ վերջինիս մայրենի լեզվով:

Մեքենայական թարգմանությունը որակավորելու համար նախ և առաջ պետք է հասկանալ, թե ինչ համակարգով է գործում այն:

Հիմնված լինելով վիճակագրության՝ ալգորիթմների շղթայի վրա, մեքենան բառացիրորեն կապ չունի ոչ կոնտեքստի և ոչ էլ առավել ևս լեզվի ու մշակույթի հետ, այդ իսկ պատճառով շատ հաճախ մենք բախվում ենք ծիծաղելի թարգմանությունների։ Համակարգը թիրախավորում է աղբյուր լեզվի օրինաչափությունները, բաժանում յուրաքանչյուր նախադասություն առանձին բառերի կամ արտահայտությունների, ալգորիթմների միջոցով հաշվարկում դրանց թարգմանությունը թիրախ լեզվում (որոնք արդեն իսկ թարգմանվել են մարդկային թարգմանիչների կողմից և հայտնվել են օնլայն տիրույթում) և առաջարկում է ամենահաճախ հանդիպող թարգմանությունը:

Ամեն ինչ այնքան հեշտ չէ, ինչպես թվում է։ Համակարգում ընդգրկված որոշ լեզուներ, օրինակ հայերենը, չունեն բավականաչափ տվյալների բազա: Նման դեպքերում անհրաժեշտ է ևս մեկ երրորդ լեզվի միջնորդություն, իսկ 99.9% դեպքերում դա անգլերենն է: Երբեմն էլ չորրորդ լեզու է պետք ընդգրկել գործընթացում։ Օրինակ, եթե ցանկանում եք թարգմանել արտահայտությունը կատալոներենից դեպի մեկ այլ լեզու, ապա տեքստը կթարգմանվի սկզբում իսպաներեն, ապա՝ անգլերեն, իսկ հետո այն լեզվով, որը դուք ցանկացել եք: Պատճառն այն է, որ կատալոներենը Իսպանիայի պետական լեզուներից մեկն է, հետևաբար զուգակցված տեքստեր համացանցում շատ կան։ Սա բարդ գործընթաց է, որը բացատրում է, թե ինչու Google Translate-ը արդարացնում է իրեն որոշ լեզուներում, բայց հազիվ է գլուխ հանում այլ լեզուներից: Ալգորիթմները հիմնված են ինտերնետում գոյություն ունեցող նյութերի քանակի և որակի վրա: Եթե նույնիսկ օրինակների վրա չհիմնվենք, միայն այս տվյալները իմանալով կարելի է արդեն պատկերացնել, թե որքան ինֆորմացիա է կորում, փոփոխվում ու խեղաթյուրվում աղբյուրից թիրախ լեզու անցնելիս և դեռ ավելին՝ միջնորդավորված թարգմանության պարագայում։ Սա մեզ հիշեցնում է մեր մանկության խաղերից մեկը՝ փչացած հեռախոսը, երբ չգիտես ինչպես «խնձոր» բառը մինչև մեզ էր հասնում, այնքան էր ձևափոխվում, որ վերջում դառնում էր «աթոռ»։

Բացի այս բոլոր փաստերից, պետք է չմոռանալ, որ մարդիկ մշակութային էակներ են, ինչը նշանակում է, որ մեզանից յուրաքանչյուրը կիսում է միատեսակ մշակույթ, մտահորիզոն, պատկերացում, ապրելակերպ և այլն, որը տարբերվում է թե՛ ազգից ազգ, թե՛ սերնդից սերունդ: Մշակութային տարբերությունները՝ յուրահատուկ արտահայտություններ, բառակապակցություններ, ժարգոն, ասացվածքներ, նույնպես տարբերվում են մշակույթից մշակույթ: Սխալ թարգմանված արտահայտությունները կարող են վիրավորական հնչել կամ նույնիսկ անհեթեթ թվալ, և եթե իրական թարգմանիչը ծանոթ է մշակույթին և լեզվակրին, ապա գիտի, թե ինչպես «ծռել» լեզուն՝ տեղացիներին սիրաշահելու համար:

Դիտարկենք մի քանի օրինակներ, որոնք վերցված են Ռեյ Բրեդեբերիի «Ֆարենհայթ 451°» գրքից։ Մեքենայական թարգմանության բացերը ի ցույց դնելու համար կհամեմատենք Google Translate-ի թարգմանվածքը իրական թարգմանչի՝ Լուսինե Հարոյանի կատարած աշխատանքի հետ։

Ստորև ներկայացված են 3 նախադասություններ, որոնք պարունակում են «parlor» (սրահ, առանձնատան հյուրասենյակ) բառը: Իրական թարգմանիչը բառը տարբեր հատվածներում տարբեր կերպ է թարգմանում՝ կախված իրավիճակից և համատեքստից։ Մինչդեռ մեքենան բոլոր դեպքերի համար տվել է «parlor» բառի նույն թարգմանությունը։

ա)

Ինչպես համատեքստից հասկանալի է դառնում, «parlor walls» բառակապակցությունը վերաբերում է «հեռուստասերիալներին», ահա թե ինչու թարգմանիչը տվել է «հեռուստանովելներ դիտել» տարբերակը, մինչդեռ մեքենան թարգմանել է «սրահի պատեր» (ուղիղ թարգմանություն), քանի որ GT-ում ամենահաճախ հանդիպող համարժեք թարգմանությունը «սրահ» բառն է։

բ)

Երկրորդ աղյուսակում տեսնում ենք, որ թարգմանիչը գերադասել է թիրախ լեզվում կիրառել մասնավորեցման մեթոդը, թարգմանելով «parlor» բառը որպես «հեռուստասենյակի պատեր»։ Մինչդեռ GT-ն այն դարձյալ թարգմանել է «սրահ»։

գ)

Երրորդ աղյուսակում տեսնում ենք, որ իրական թարգմանիչը տվել է պարզապես «հեռուստասենյակ» տարբերակը: Եթե վստահենք մեքենայի թարգմանությանը և կիրառենք «սրահ» տարբերակը ապա կբախվենք նորաբանության խեղաթյուրման խնդրին: Խոսենք փաստերով․ վեպը գրվել է 1950-ականներին, իսկ այդ ժամանակների համար ունենալ պատի ամբողջ ծավալով ձգվող հեռուստացույց ֆանտաստիկայի ժանրից կարող էր լինել: Ահա թե ինչու է պետք շեշտել նորաբանության կիրառությունը, հակառակ պարագայում՝ «սրահ» թարգմանելը պարզեցնում է հեղինակի միտքը և լղոզում վերջինիս շեշտադրումները:

Երեք նախադասություններում «սրահ» բառն օգտագործվում է տարբեր իմաստներով, և թարգմանչի պարտականությունն է համարժեքը գտնել ԹԼ-ում՝ միաժամանակ չշեղվելով համատեքստից: Ինչ վերաբերում է GT-ին, այն չկարողացավ լուծել խնդիրը և տրամադրեց նույն թարգմանությունը բոլոր երեքի համար էլ: Ալգորիթմները թիրախավորել են սրահ բառը որպես ամենահաճախ գործածվող բառ և մատուցել են մեզ:

Դիտարկենք ևս մեկ օրինակ:

Տվյալ օրինակում ունենք նորաբանության երկու կիրառություն՝ «hound» և «eyebulb», որոնցից առաջինը գործածվել է մեխանիկական շուն իմաստով, իսկ երկրորդը` աչքեր, բայց այստեղ կարևոր է թիրախ լեզվում ընտրել այնպիսի համարժեք, որը միևնույն ժամանակ կարտահայտի և՛ աչքեր իմաստը, և՛ կընդգծի դրանց արհեստածին լինելը: «Hound»-ը թիրախ լեզվում մնացել է չթարգմանված, քանի որ մեքենայի ունեցած տվյալների բազայում այդ բառի հայերեն համարժեքը չի գտնվել։ Մեքենան ձախողվել է թե՛ մեկի, թե՛ մյուսի համարժեք կոնտեքստային թարգմանության հարցում, որը զարմանալի չէ և ևս մեկ անգամ փաստում է, որ թարգմանությունը, որը հենված է ալգորիթմների ու հաշվարկների վրա, չի կարող հավատարիմ մնալ բնագրին և վերարտադրել այն թիրախ լեզվում:

Մեկ այլ հատկանշական դիտարկում է «kennel» բառի թարգմանությունը: Եթե ներբեռնեք բառը համակարգում, առաջին իմաստը, որին հանդիպում ենք, «բուծարան»-ն է, բայց հաջորդիվ կարող եք տեսնել այլ իմաստներ ևս, որոնց շարքում է նաև «շան բուն» բառակապակցությունը: Հետևություն․ մեքենան չի հասկանում, թե որ համատեքստում ինչ թարգմանություն տրամադրել: Չնայած այն բանին, որ իր բազայում ունի տվյալ բառի հայերեն համարժեքը, միևնույն է նա չի հասկանում կոնտեքստը, թե ըստ իրավիճակի որ տարբերակն է պետք կիրառել:

Այսպիսով, նման օրինակների կարելի է շատ հանդիպել, քննարկել՝ բավական երկար: Մեկ այլ խնդրահարույց թեմա է մշակութային տարրերի, ասացվածքների, արտահայտությունների թարգմանությունը, որին բախվում ենք հատկապես գրական թարգմանություններ կատարելիս:

Այո, արհեստական բանականության նետած մարտահրավերները այլևս չեն զարմացնում մեզ, բայց պետք է հասկանալ, որ դրանք մեր ձեռքերում են և պետք է օգտագործենք ի շահ մեզ և մեր ոլորտի: Ինչ մնում է թարգմանության ոլորտին, ապա կարելի է ընկերանալ մեքենայի հետ, դարձնել այն գործիք, համատեղել թարգմանչի պրոֆեսիոնալիզմի, գիտելիքի և խորաթափանցության հետ և առանց մտավախության, որ մի օր կարթնանանք մեկ այլ իրականության մեջ, որտեղ Շեքսպիրի «Համլետը» կթարգմանվի մեքենայի կողմից շատ ավելի լավ, քան բանական էակի՝ թարգմանչի կողմից: Չէ՞ որ թարգանիչը կարող է լողալ հեղինակի մտքի անհուն օվկիանոսում, որսալ նրա մտքերը և հանելով ափ՝ մատուցել այն թիրախ լեզվի ընթերցողին:

Հեղինակ՝ © Գոհար Ավոյան