Նոյեմի Գինոսյան | Հեսսեի «Դեմիանը»

Նախքան կշարադրեմ վեպի մասին վերլուծությունս, նշեմ, որ «Դեմիան»-ը պարազապես վեպ չէ, այլ՝ հոգեվիճակ, կյանքի ու ինքնաճանաչման ուղեցույց։ Չենք կարող կարդալ ու հետո գիրքը փակել և դնել մի կողմ՝ մտածելով՝ ավարտել ու հասկացել ենք ամբողջությամբ։ Այս գիրքը պահանջում է հասուն միտք ու վերլուծություն, գիտելիքի պաշար, որովհետև հարուստ է այլաբանական տարրերով և սիմվոլիզմով։ Առաջին հայացքից պարզ թվացող երևույթների տակ Հեսսեն թաքցրել է մի ամբողջ գաղափար։

Վեպն առաջին անգամ հրատարակվել է 1919 թ.-ին Էմիլ Զինքլերի՝ գլխավոր հերոսի անվան տակ, իսկ ավելի ուշ բացահայտվեց, որ հեղինակը հենց Հեսսեն է։

Վեպի գլխավոր կերպարը Էմիլ Զինքլերն էր, ում հետ ինքնաճանաչման երկար ճանապարն ենք անցնում։ Նա մեծացել էր կրթված ընտանիքում, բայց ինչ-որ տարիքից նա սկսեց օտարվել իր ծնողներից, ու իր մեջ եղած երկու աշխարհների կռիվը սկսել էր հանգիստ չտալ իրեն։ Այդ երկու աշխարհներից մեկը լուսավորն էր՝ հայրենական տունը, իսկ մյուսը՝ խավար ու մթին, բայց նաև գրավիչ՝ դրսի աշխարհը, որտեղ փոքրիկ Զինքլերին առաջնորդել էր պետք։ Նրա ներսում երկվության կռիվ էր սկսվել. հասարակությունն ու ծնողները սիրում ու ընդունում էին նրա լավ կողմերը, բայց ի՞նչ կլիներ,եթե նրանք լավի կողքին տեսնեին նաև վատը։ Վստահ էր, որ չէին ընդունի ու այդ ամենն էլ Զինքլերի ներքին բախումների պատճառ է դառնում։ Եվ Հեսսեն Զինքլերի մոտ ուղարկում է հերոսներ, որոնք նրա կյանքի որոշակի շրջաններում դառնում են նրան առաջնորդ։

Սկզբում նրա կյանքում հայտնվեց Քրոմերը, երբ թույլ ու միամիտ Զինքլերը հասարակության մեջ մերվելու համար հենման կետ էր փնտրում։ Քրոմերի ազդեցության տակ Զինքլերը սկսեց ստել, գողանալ, բայց վատագույնն այն էր, որ սկսել էր ապրել վախը սրտում, քանի որ ամեն պահի Քրոմերը կարող էր գալ հայրական տուն՝ լուսավոր աշխարհ, ծնողներին պատմել իր քայլերի մասին ու ուղղակի այդ լուսավոր աշխարհը փուլ կգար իր գլխին, որովհետև գրեթե համոզված էր, որ ծնողները չէին հասկանա իրեն ու չէին ընդունի։ Ու այստեղ բախվում ենք բոլոր ժամանակների մեծագույն սխալին, երբ երեխաների կործանման պատճառը հենց սեփական ընտանիքն է դառնում, երբ ընտանիքում ոչ թե երեխա-ծնող հարաբերություններ են լինում, այլ մեծի ու փոքրի։ Երբ ընտանիքը տալիս է երեխային ապրելակերպի, ճիշտ ու սխալի ինչ-որ կաղապար, որից դուրս գալը խստիվ արգելվում ու պատժվում է։ Երեխան սկսում է ծնողին ոչ թե հարգել ու ասածը որպես խորհուրդ ընդունել, այլ վախենալ ու ամեն խոսքն ընդունել որպես աքսիոմա։ Բնականաբար, այդ ամենը հետագայում մարդու անհատականացման համար հսկայական խոչընդոտ է դառնում։ Եվ գուցե մեր հերոսի կյանքն էլ այլ հունով ընթանար, եթե Հեսսեն Զինքլերի կյանք չուղարկեր Դեմիանին։ Դեմիանը տիրապետում էր փիլիսոփայական և հոգևոր հասկացությունների խորը ըմբռնմանը, որոնցով կիսվում է Զինքլերի հետ: Դրանք, կարծես, մարտահրավեր լինեին Զինքլերի ավանդական համոզմունքներին և կասկածի տակ էին դնում հասարակական նորմերը: Դեմիանը Զինքլերին պատմում է Կայենի նշանի մասին, բայց լրիվ այլ մեկնաբանությամբ, որը շատ հեռու էր եկեղեցու պատմածից։ Դեմիանը Կայենի պատմության օրինակով Զինքլերին հասկացնում է, որ քրոմերներից ազատվելու միակ ձևը ուժեղ լինելն ու հասարակության կողմից չընդունվելուց չվախենալն է, որովհետև միշտ չէ, որ հասարակությունն ընդունում է ուժեղ մարդկանց։ Հեսսեն իր հերոսի միջոցով աստվածաշնչյան այս պատմությունը մեկնաբանում է վերլուծական հոգեբանության տեսանկյունից և ոչ թե կրոնական: Դա է պատճառը, որ Զինքլերը «Կայենի նշան»-ը սկսում է կրել այն ժամանակ, երբ հասնում է իր ինքնությանը: Հետևաբար հեսսեական համատեքստում «կայենյան նշան» արտահայտությունը բոլորովին այլ մեկնաբանություն է ստանում։ Ինքնության հասած մարդը կրում է «կայենյան նշան»։ Կայենի պատմությամբ Դեմիանը Զինքլերի հոգում ճանապարհ է բացում դեպի անհատականացում, գրքի սկզբի էջերից մինչև վերջին էջերը առաջնորդում է Զինքլերին ու ցույց տալիս ճանապարհը դեպի ինքնաճանաչում, բայց Դեմիանի կերպարը նաև մեծ սիմվոլիզմ է կրում իր մեջ։ Չնայած նրան, որ Հեսսեն նրան մեզ ներկայացնում է որպես առանձին կերպար, ըստ երևույթին նա հենց Զինքլերի ներքին «ես»-ն է՝ արդեն ինքնաբացահայտված, անհատականացված և լուսավոր։

Վեպում մեծ նշանակություն ունեին երազները, որոնց միջոցով արտացոլվում էր Զինքլերի ու մյուս հերոսների ներիքին պայքարն ու ցանկությունները։ Բայց նաև երազների օգնությամբ է Զինքլերը հասնում իր ենթագիտակցության բացահայտմանն ու ուղի բռնում դեպի վերջնական ինքնաճանաչում։
«Թռչունը կռիվ է տալիս ձվի հետ։ Ձուն աշխարհն է։ Ով ուզում է ծնվել, պետք է կործանի աշխարհը։ Թռչունը ճախրելով սլանում է դեպի Աստված։ Ասվածը կոչվում է Աբրաքսաս»։ Սա էր այն բացատրությունը, որը ստացավ Զինքլերը Դեմիանից, երբ նրան ուղարկեց երազում տեսած թռչնի պատկերը։ Այս նախադասությունն ամբողջովին այլաբանություն է և ենթատեքեստը հետևյալն է։ Ձուն անգիտակցականի առաջնային մակարդակն է, որից դուրս է գալիս ձագուկը, որը պետք է դառնա անհատ. Զինքլերն էլ այս մոդելով պետք է քանդեր աշխարհը՝ անգիտակցականի մակարդակից դուրս գալով ձևավորեր իր անհատականությունը և հասներ Աբրաքսասին՝ ամբողջականությանը: Նա Դեմիանից հաճախ էր լսել, որ այն Աստվածը, որին երկրպագում է եկեղեցին ու հասարակությունը, աշխարհի միայն կողմն է ներկայացնում՝ լուսավորն ու բարին, բայց չէ՞ որ աշխահում այլ երևույթներ էլ կային՝ ի դեմս վատի ու չարի: Ուրեմն պետք էր ունենալ աստվածություն, որը կմիավորեր աշխարհում եղած բոլոր երևույթները և այդ Աստվածը՝ Աբրաքսասն էր։

Զինքլերի համար Աբրաքսասը ներկայացնում է վերջնական ճշմարտությունը։ Նա Աբրաքսասին տեսնում է որպես բարձրագույն խորհրդանիշ, որը մարմնավորում էր և՛ բարին, և՛ չարը, լույսն ու խավարը և առհասարակ մարդկային գոյության մեջ առկա բոլոր երկակիություններն ու հակադրությունները: Անարդար կլինի այստեղ չնշել Պիստորիուսի անունը, որովհետև Զինքլերին Աբրաքսասի մասին ուսմունքին էլ ավելի մոտեցրեց հենց նա ու Զինքլերի կյանքի այս շրջանում Պիստորիուսը դարձավ առաջնորդ, հոգևոր ուղեկցորդ, դաստիարակ, ում մոտ Զինքլերը գտավ հոգևոր ներդաշնակությունը և սկսեց հարգել սեփական անձն ու արժևորել իր իսկ մտքերը, երազները, ցանկությունները։

Վերջին կերպարը, որը մեծապես նպաստեց Զինքլերի ներքին ներդաշնակությանը հասնելուն, Դեմիանի մոր՝ Ֆրաու Էվայի կերպարն էր։ Հեսսեն Էվայի կերպարով վերջնակետին հասցրեց Զինքլերի հոգևոր կայացումը։ Էվայի շուրթերից Զինքլերը լսեց իրեն տանջող ու այրող հարցերի պատասխանները, բայց հատկանշական էր, որ ներքուստ զգում էր՝ Էվայի ասած ամեն բառ ինքն արդեն իր մեջ գիտեր, ուղղակի այդ ամենը ենթագիտակցական մակարդակում էր, որոնք Էվայի շնորհիվ եկան գիտակցական մակարդակ, այսինքն՝ Էվայի օգնությամբ Զինքլերն ավելի խորությամբ սուզվեց ինքն իր մեջ ու զգաց, որ Էվայի մեջ տեսնում է ինքն իրեն, որ այդ կինը իր ներաշխարհի խորհրդանիշ-այլաբանությունն է, դեպի ինքն իրեն տանող բարդ ճանապարհի վերջին հանգրվանը: Իսկ վերջաբանում Դեմիանն ավարտում է իր առաքելությունը. մենք տեսնում ենք Զինքլերին՝ ինքն իրեն գտած ու որպես անհատ ձևավորված։ Եվ Դեմիանը անհետանում է Զինքլերի կյանքից, բայց երբ Զինքլերը զգար Դեմիանի կարիքը, պարազապես պետք է խորասուզվեր ինքն իր մեջ, որտեղ էլ կտեսներ Դեմիանի պատկերը, այսինքն՝ նա արդեն նույնացել էր իր առաջնորդի ու ընկերոջ «ես»-ի հետ։

Հեղինակ՝ © Նոյեմի Գինոսյան