Նաբոկովը Դոստոևսկու մասին

Վլադիմիր Նաբոկովը հայտնի էր իր սուր քննադատությամբ ինչպես ռուս, այնպես էլ արտասահմանյան հեղինակների գործերի նկատմամբ։ Նրա հայացքները շատ գրողների ստեղծագործությունների վերաբերյալ արդար էին, անդրդվելի։ Սակայն, բոլորի նման, նա ևս կարող էր սխալվել իր բնորոշումներում․ դրանք կարող էին լինել շատ սուբյեկտիվ։
Մտերիմ էր հատկապես ռուս գրողներ Ա․ Չեխովի, Ն․ Գոգոլի, Լև Տոլստոյի հետ, բայց անգամ նրանց գործերում էր թերություններ, բացթողումներ գտնում (տե՛ս, «Դասախոսություններ ռուս գրականության մասին» )։ Ինչպես ասում են, կեղտաբծեր կան նաև արևի վրա։ Վ․ Նաբոկովն իր դասախոսություններում Ալ․ Պուշկինի և Մ․ Լերմոնտովի գործերին չի անդրադառնում՝ նրանց համարելով  ռուս գրականության ոսկե դարի սկզբնավորողներ։ Նա, մեղմ ասած, լավագույն ձևով չի անդրադարձել  Ի․ Տուրգենևի և Մ․ Գորկու ստեղծագործություններին։ Բայց ամենից շատ իր սուր քննադատությունն ուղղել է Ֆ․ Դոստոևսկու գործերին, ինչը, մեր կարծիքով, անարդարացի է և վկայում է գրողների էսթետիկ կոնցեպտների անհամատեղելիության մասին։ Սահմանափակվենք Նաբոկովի մի քանի խոսքերով, որոնք ուղղել է Դոստոևսկուն և վերջինիս ստեղծագործություններին։    

«Ես անհարմար եմ զգում Դոստոևսկու մասին խոսելիս։ Սովորաբար իմ դասախոսությունների ժամանակ ես անդրադառնում եմ գրականությանը ինձ համար հետաքրքիր միակ տեսանկյունից, այն է՝ ինչպես է գրականությունն անդրադառնում համաշխարհային արվեստի և անձնական տաղանդի դրսևորման վրա։ Այս տեսանկյունից Դոստոևսկին մեծ գրող չէ, այլ բավականին միջակ, հումորի անգերազանցելի բռնկումներով, որոնց, ավաղ, հաջորդում են գրական երկար դատարկաբանությունները․․․ Չեմ թաքցնի, ես շատ եմ ուզում Դոստոևսկուն  դիմակազերծ անել։ Բայց գիտեմ, որ շարքային ընթերցողը կշփոթվի բերված փաստարկներից»։ Անհասկանալի է, թե ինչու է Նաբոկովը ցանկացել Դոստոևսկուն պախարակել։ Ըստ երևույթին, Նաբոկովը չէր կարողանում հասկանալ, թե ինչպես է Ֆեոդոր Դոստոևսկին նման հաջողության հասել թե՛ Ռուսաստանում, թե՛ ամբողջ աշխարհում և  ցանկանում էր ապացուցել ընթերցողներին, որ սխալվել են Դոստոևսկուն տված իրենց գնահատականներում․ ամենից առաջ փորձում էր համոզել ինքն իրեն։  

«Երբ մենք խոսում ենք սենտիմենտալիստների՝ մասնավորապես Ռիչարդսոնի, Ռուսսոյի, Դոստոևսկու մասին, մենք նկատում ենք ամենաբնական զբացմունքների չարդարացված կրկնապատկումը, որոնք ընթերցողների մոտ առաջացնում են անկեղծ կարեկցանք։ Դոստոևսկին այդպես էլ չկարողացավ դուրս գալ սենտիմենտալիստական վեպերի և արևմտյան դետեկտիվների ազդեցությունից։ Հենց սենտիմենտալիզմում է ձևավորվել նրա սիրելի կոնֆլիկտը՝ դնել հերոսին նվաստացուցիչ դրության մեջ և հնարավորինս շատ տառապանք պատճառել»։    

«Դոստոևսկու անճաշակությունը մարդկանց հոգիներում անվերջ նախաֆրոյդիստական բարդույթների փնտրտուքներ անցկացնելու մեջ է կայանում։ Ոտնահարված մարդկային արժանապատվության  ողբերգության հափշտակումը․ սրանով բոլորը չեն, որ կարող են հիանալ։ Ինձ համար տհաճ է, թե ինչպես են նրա հերոսները «մեղքի միջոցով մոտենում Քրիստոսին» կամ  ինչպես Բունինն է բնորոշում՝ սա Դոստոևսկու ձևն է՝ «դնել Քրիստոսին այնտեղ, որտեղ պետք է և որտեղ պետք չէ»։      
Ինքս ուզում եմ ավելացնել՝ ըստ երևույթին Նաբոկովին տհաճություն է պատճառում հենց Քրիստոսի գաղափարը։ Հենց դրա համար նա ոչ մի կերպ չի կարող հասկանալ Դոստոևսկուն։ «Ճիշտ այնպես, ինչպես երաժշտության նկատմամբ եմ անտարբեր մնում, այդպես էլ, ցավոք սրտի, անտարբեր եմ Դոստոևսկի-մարգարեի նկատմամբ»։      
Նաբոկովի հետ կարելի է համաձայնվել միայն «Նմանակը» գործին տված նրա բարձր գնահատականի շուրջ։ 

Նաբոկովն ընդգծում է Դոստոևսկու գեղարվեստական տեսլականի առանձնահատկությունները։ «Ուշադիր ուսումնասիրելով նրա գրքերից ցանկացածը, օրինակ՝ «Կարամազով եղբայրները», դուք կնկատեք, որ նրանում բացակայում են բնության նկարագրությունները, ինչպես նաև ամեն ինչ, որ վերաբերում է զգայական ընկալմանը։ Եթե անգամ բնանկար է նկարագրում, ապա դա գաղափարական բնանկար է, բարոյական։ Նրա աշխարհում չկա եղանակ, այդ պատճառով էլ էական նշանակություն չունի, թե մարդիկ ինչպես են հագնված։ Իր հերոսներին Դոստոևսկին բնութագրում է տարբեր իրադրությունների միջոցով, բարոյական կոնֆլիկտներով, հոգեկան և հոգեբանական ծեծկռտուքներով։ Հերոսի արտաքինը մի անգամ բնութագրելով՝ նա չի անդրադառնում այդ հարցին, երբ վերջինս արդեն ծեր է։ Այդպես չի վարվում մեծ նկարիչը»։ «Թվում էր՝ ճակատագրի կողմից էր սահմանված նրան դառնալ ամենամեծ ռուս դրամատուրգը, բայց նա չգտավ իր ուղին և դարձավ վիպասան։ «Կարամազով եղբայրները» վեպն ինձ միշտ թվացել է աներևակայելի մեծ, գերաճած պիես, նախատեսված մի քանի դերակատարների համար, ճշգրիտ մշակած միջավայրով և պահանջներով»։ Գուցե դա է պատճառը, որ Դոստոևսկու գրեթե բոլոր ստեղծագործությունները կա՛մ էկրանավորվել են, կա՛մ դրանց հիման վրա ներկայացում է բեմադրվել։      

Ես կցանկանայի, որ դուք գնահատեիք «Ոճիր և պատիժ» և «Գրառումներ ընդհատակից»  ստեղծագործությունները հենց այս տեսանկյունից․ գերազանցո՞ւմ է արդյոք գեղագիտական հաճույքը, որը դուք զգում եք, ուղեկցելով Դոստոևսկուն իր հիվանդ հոգիների ճամփորդության ընթացքում, մի՞շտ է այն գերազանցում մյուս զգացողություններին՝ տհաճության սարսուռին և ոճրագործության մանրամասների նկատմամբ անառողջ հետաքրքրասիրությանը։ Նրա մյուս վեպերում ավելի քի՞չ է  գեղագիտական ձեռքբերումների և քրեական քրոնիկոնի տարրերի միջև հավասարակշռությունը։      

Նաբոկովն ընդգծում է, որ Դոստոևսկու ստեղծագործություններում ներկայացված է  ծերերի, ընկնավորների, հիստերիայով և հոգեկան խնդիրներով տառապող մարդկանց  մի ամբողջ հավաքածու։ Նա գրում է․ «Կասկածելի է, կարելի՞ է արդյոք լրջությամբ խոսել մի գրողի  ռեալիզմի կամ մարդկային փորձի մասին, ով ստեղծել է նյարդային և հոգեկան խնդիրներ ունեցողների մի ամբողջ պատկերասրահ»։ Բայց, չնայած դրան, Դոստոևսկու գործերը շարունակվում են ընթերցվել, ընթերցողները չմարող հետաքրքրասիրությամբ և կարեկցանքով են հետևում նրա հերոսների վայրիվերումներին։ Ի՞նչն է դրա պատճառը։ Գուցե այն, որ այս բոլոր մարդկային առանձնահատկությունները շատ հասարակ են, և ընթերցողները Դոստոևսկու շատ հերոսների մեջ գտնում են իրենց կամ իրենց ծանոթներին բնորոշ կողմեր։ Չէ՞ որ Դոստոևսկին չի գրել Մարսի բնակիչների մասին, որոնց անձնային յուրահատկությունները մեզ համար խորթ կլինեին։         

«Ամեն ինչից զատ, Դոստոևսկու հերոսներն ունեն ևս մի զարմանալի կողմ՝ ամբողջ գրքի ընթացքում նրանք չեն փոխվում։ Պատումի հենց սկզբում մենք հանդիպում ենք ամբողջությամբ կերտված կերպարների, որոնք այդպես անփոփոխ էլ մնում են՝ չնայած հանգամանքների փոփոխմանը։ Օրինակ՝ «Ոճիր և պատիժ» վեպի հերոս Ռասկոլնիկովի դեպքում մենք տեսնում ենք, թե ինչպես է մարդը ստանում շրջապատող աշխարհի հետ ներդաշնակվելու հնարավորություն, բայց միայն շրջապատող աշխարհի հետ․ իր ներաշխարհում Ռասկոլնիկովը քիչ է փոխվում, իսկ Դոստոևսկու մյուս հերոսներն՝ էլ ավելի քիչ։ Միակ բանը, որ զարգանում է գրքում, գտնվում է շարժման մեջ, անսպասելի շրջադարձ է կատարում, շեղում է ուղղությունը, առնելով իր հորձանուտի մեջ բոլոր նոր հերոսներին և նոր իրադրությունները, ինտրիգն է։ Մեկընդմիշտ ընդունենք, որ Դոստոևսկին ամենից առաջ դետեկտիվ վեպերի հեղինակ է, որոնցում ներկայացված յուրաքանչյուր կերպար մնում է այդպիսին մինչև գրքի ավարտը՝ իր սովորույթներով և բնավորության գծերով։ Բոլոր հերոսները տվյալ կամ այլ վեպերում գործում են ինչպես փորձառու շախմատիստները բարդ խաղի ժամանակ։ Դոստոևսկին խճճված սյուժեների վարպետ է, նա հրաշալիորեն իշխում է ընթերցողի ուշադրության վրա, հմտորեն կապում է և նախանձելի արվեստով պահում նրան լարման մեջ։ Բայց, եթե դուք երկրորդ անգամ կարդաք միևնույն գործը, երբ արդեն գիտեք անսպասելի սյուժեի զարգացումը, ապա միևնույն լարվածությունը չի լինի»։
Նաբոկովից հետո չես համարձակվում Դոստոևսկուն անվանել դետեկտիվ վեպերի հեղինակ։ «Ոճիր և պատիժ» ու «Կարամազով եղբայրները» վեպերն առաջին հերթին փիլիսոփայական վեպեր են և ոչ թե դետեկտիվ։ Դոստոևսկու ստեղծագործություններին նման գնահատական տալով՝ Նաբոկովն առաջին հերթին հաստատում է, որ չի հասկացել և արժևորել այս վեպերը։         
«Ապուշը» վեպի մասին Նաբոկովը գրել է․ «Այստեղ տեղին կլիներ մեջբերել Միրսկոյի դիպուկ բնորոշումը․ «Նրա քրիստոնեությունը․․․ շատ կասկածելի հատկություն է… Այն քիչ թե շատ մակերեսային ուսմունք է, որը բուն քրիստոնեության հետ նույնացնելը վտանգավոր է»։ Եթե սրան ավելացնենք այն, որ նա անընդհատ պարտադրում է ընթերցողին իր մեկնությունների ճշմարտացիությունը և, ցանկացած հոգեբանական հանգույց քանդելով, անխուսափելիորեն բերում է մեզ Քրիստոսի մոտ, ավելի կոնկրետ՝ հանգեցնում է Քրիստոսի վերաբերյալ իր ունեցած ըմբռնմանը, մենք ավելի լավ կպատկերացնենք, թե ինչն է մեզ ավելի շատ նյարդայնացնում փիլիսոփա Դոստոևսկու մեջ։ Սակայն բուն սյուժեն հմտորեն է շարադրված, շրջադարձային ինտրիգները տեղի են ունենում բազմաթիվ հմուտ հնարքների օգնությամբ։ Ճիշտ է, դրանց մի մասը, եթե համեմատենք Լ․ Տոլստոյի հետ, նկարչի մատների հպումի փոխարեն ծանր գուրզի հարվածներ են հիշեցնում․ կարճ ասած՝ շատ քննադատներ ինձ հետ գուցե չհամաձայնվեն»։

«Ես արդեն ասել եմ, որ մեթոդը, որով Դոստոևսկին կերտում է իր կերպարներին, բնորոշ է դրամատուրգիային։ Նկարագրելով իր այս կամ այն հերոսին՝ նա համառոտ կերպով ներկայացնում է հերոսի արտաքինը, իսկ հետո այլևս չի անդրադառնում վերջինիս։ Նույնն է նաև երկխոսությունների դեպքում․ նրանցում բացակայում են դիտողությունները, որոնք կարելի է տեսնել մյուս հեղինակների մոտ՝ ժեստերի կիրառումը, հայացքը կամ ցանկացած այլ նրբություն, որը կբնորոշեր իրադրությունը։ Զգացվում է, որ նա չի տեսնում իր հերոսներին․ նրանք ավելի շուտ հմայիչ տիկնիկների արժեք ունեն, որ բախվում են հեղինակի գաղափարների մեջ»։

«Մարդկային արժանապատվության ոտնահարումը, որ Դոստոևսկու սիրելի թեմաներից է, բնորոշ է ոչ թե դրամային, այլ ֆարսին, կեղծիքին։ Չունենալով իրական հումորի զգացում՝ Դոստոևսկին դժվարությամբ կառչում է ամենասովորական գռեհկությունից, ընդ որում, շատախոս կերպով։ Կեղծ ինտրիգը միահյուսելով մարդկային ողբերգությանը՝ ստեղծում է անհասկանալի խոսք․ սյուժեի զարգացումը նմանվում է երկրորդ կարգի ֆրանսիական վեպերին»։    

«Ինչպես միշտ Դոստոևսկու վեպերում մենք տեսնում ենք հապճեճ, քաոսային խառնաշփոթ առաջացնող, անվերջ կրկնվող բառեր, սա մի կողմ է թողնում բանավոր փուլը, որից ընթերցողը շոկ է ապրում, ինչպես օրինակ՝ Լերմոնտովի պարզ և զարմանալիորեն ներդաշնակ արձակը։ Դոստոևսկին, ինչպես հայտնի է, ճշմարտություն որոնող է,  մարդկային հիվանդ հոգիների հանճարեղ հետազոտող, բայց այս ամենով հանդերձ, նա  այնքան մեծ հեղինակ չէ, ինչպիսիք են Տոլստոյը, Պուշկինը, Չեխովը։ Եվ կրկնում եմ՝ ոչ այն պատճառով, որ վերջիններիս ստեղծած աշխարհը անիրական է․ ցանկացած հեղինակի ստեղծած աշխարհն էլ անիրական է, որովհետև ստեղծվել է շատ արագ, առանց ներդաշնակության, որը պիտի ունենա անգամ իռացիոնալ գլուխգործոցը (որպեսզի համարվի գլուխգործոց)։ Իսկապես, ինչ-որ առումով Դոստոևսկին շատ ռացիոնալիստական է իր կացնային մեթոդներով, չնայած նրան, որ իր գործերում դեպքերը հոգևոր կյանքին են բնորոշ, իսկ հերոսները մարդկային դեմքեր ստացած գաղափարներ են, նրանց փոխհարաբերությունները և իրադարձությունների այդօրինակ զարգացումը բերում է դեպքերի մեխանիկական ընկալմանը, որը բնորոշ է 18-րդ դարավերջի և 19-րդ դարասկզբին տարածում գտած երկրորդական վեպերին»։    

«Ես ուզում եմ ևս մի անգամ ընդգծել, որ Դոստոևսկին ավելի տաղանդավոր էր որպես դրամատուրդ և ոչ թե որպես վիպասան։ Նրա վեպերն իրենցից ներկայացնում են դեպքերի շղթա, երկխոսություններ, ամբոխային տեսարաններ՝ գրեթե բոլոր հերոսների  մասնակցությամբ և բազմաթիվ թատերական հնարքներով։ Որպես վեպեր, նրա ստեղծագործությունները քայքայվում են առանձին կտորների, որպես պիես՝ շատ երկար են, կոմպոզիցիան՝ թույլ և անհամաչափ»։ Նշելով, որ Դոստոևսկու հերոսները «մարդկային արտաքինով քայլող գաղափարներ են», Նաբոկովն ի վերջո հասկացնում է, թե ինչու չի ընդունում այս հեղինակի ստեղծագործությունները։ Ամբողջ կոնֆլիկտը կարելի է կապել վաղուց հայտնի ձևի և բովանդակության բանավեճի հետ։ Նաբոկովը, որ ձևի, լեզվի և հեղինակի ոճի հայտնի ջատագովն է, Գոգոլի ստեղծագործության մասին գրել է․ «Նրա ստեղծագործությունները, ինչպես ամբողջ մեծ գրականությունը, լեզվական ֆենոմեն է, ոչ թե գաղափարական»։ Նաբուկովը կարևորում է գրական գործի մի կողմը և նսեմացնում՝ մյուսը։ Սակայն երկու կողմն էլ էական են․ ձևը և բովանդակությունը՝ գաղափարը, անբաժանելի են իրարից։ Գաղափարները, ինչպես Նաբոկովն է արտահայտվում, Դոստոևսկու փիլիսոփայությունը, նրա գործերի անբաժանելի մասն են կազմում։  Չընդունելով նրա գաղափարները, փոքրացնելով դրանց նշանակությունը, Նաբոկովը չի ընդունում և փոքրացնում է ռուս մեծ հեղինակի և մտածողի բոլոր գործերի նշանակությունը։ Դոստոևսկու գործերը նյարդայնացնում են  նրան։ Ուսումնասիրելով, մեկնաբանելով նրա գործերը՝ Նաբոկովը զինվում է մեծ խոշորացույցով, բայց վերջինիս օգնությամբ միայն այն թերի կողմերն է նկատում, որոնք բնորոշ են բոլոր հեղինակներին՝ այդ թվում իր սիրելի Գոգոլին, Չեխովին, Տոլստոյին։