«Գոդոյին սպասելիս» պիեսի փիլիսոփայական ենթատեքստը | Սեդա Մխիթարյան

Սամուել Բեկետը համարվում է աբսուրդի թատրոնի համահիմնադիրը։ Իռլանդացի այս գրողի ամենահայտնի ստեղծագործությունը «Գոդոյին սպասելիս» պիեսն է (1952 թվական)։

Պիեսի գործողությունը կենտրոնանում է երկու կերպարների՝ Վլադիմիրի և Էստրագոնի վրա, որոնք սպասում են մի ինչ-որ Գոդոյի, սակայն նա չի գալիս։ Գործողությունների, կերպարների, ժամանակի ու տարածության սահմանափակումը այս պիեսը տիպականացնում են որպես աբսուրդի ժանրի ստեղծագործություն։

Պիեսի դրվագները, երկխոսությունները, որոնք թվում են ծիծաղելի կամ տարօրինակ, ներկայացնում են գոյության անորոշությունն ու մարդու վիճակը, ով փնտրում է իմաստ և նպատակ։ Այս առումով ստեղծագործությունը համարվում է «էքզիստենցիալիզմի» օրինակ, որտեղ մարդիկ կործանման, անիրականության ու անտեղիության զգացում են ապրում։

Վլադիմիրը և Էստրագոնը պիեսի կենտրոնական կերպարներն են։ Հեղինակը որեւէ նկատառում նրանց տարիքի կամ սեռի վերաբերյալ չի արել, հավանաբար, նրանց միջոցով ամբողջ մարդկությանը ներկայացնելու ձգտման պատճառով։

Նրանք անորոշ տեղանքում սպասում են Գոդոյին, բայց ոչ նրանք, ոչ էլ հանդիսատեսը չգիտեն՝ ո՞վ է նա կամ արդյո՞ք կգա։

Վլադիմիրը ավելի տրամաբանող, ակտիվ և պատասխանատու է։ Ավելի լավ է հիշում անցյալը, փորձում է կապ ստեղծել իրադարձությունների միջև։ Հաճախ դրսևորում է հույս ու հավատ, հատկապես՝ Գոդոյի գալու վերաբերյալ։

Էստրագոնը ավելի անմիջական, հուզական և մոռացկոտ է։ Անընդհատ ասում է, որ պետք է հեռանան, բայց մնում է Վլադիմիրի հետ։ Հետաքրքրվում է հիմնականում նյութական կարիքներով (ուտելիք, հարմարավետություն)։ Հաճախ կասկածում է Գոդոյի գալու հավանականությանը, ավելի հուսահատ է։

Վլադիմիրն ու Էստրագոնը լրացնում են իրար, կարծես մեկ ամբողջության երկու մաս լինեն։ Նրանց երկխոսությունները երբեմն հիշեցնում են կատակերգական դուետների, բայց դրանց տակ թաքնված է ավելի խորը փիլիսոփայական դատողություն կյանքի, ժամանակի ու գոյության անիմաստության մասին։ Նրանք հաճախ կրկնում են իրենց գործողություններն ու խոսքերը, ինչը ցույց է տալիս ժամանակի ցիկլային բնույթը և մարդուն բնորոշ անընդհատ սպասումը՝ անորոշ ապագայի։ Այս երկու կերպարները չնայած շատ տարբեր են իրարից, այնուամենայնիվ, նրանք պետք են իրար, քանի որ երկուսն էլ մենակ մնալու դեպքում դժբախտության մեջ են հայտնվում, իսկ միասին երջանիկ են, ինչպես իրենք են ասում, որովհետև միասին պահպանում են կյանքի գոնե ինչ-որ իմաստ։ Նրանց փոխհարաբերությունները հիշեցնում են մարդկանց իրական կյանքը, որտեղ հաճախ մարդիկ ասում են, որ ինչ-որ բան կփոխեն, բայց վերջում ոչինչ չեն անում՝ մնալով նույն տեղում։

Էստրագոնի «գնալու» խոսքերը, բայց տեղից չշարժվելը, խորհրդանշում է մարդկային անզորությունը կամ վախը փոփոխությունների հանդեպ։ Նա կարծես ցանկություն ունի ազատագրվելու այս անորոշությունից, բայց իրականում չի գնում, որովհետև միայնակ լինելն ավելի վախեցնող է, քան անհայտության մեջ սպասելը։

Վլադիմիրը նրա միակ կապն է իրականության հետ։

Պիեսի սակավաթիվ կերպարներից են Պոցցոն եւ Լաքքին։

Պոցցոն և Լաքքին, ինչպես Վլադիմիրն ու Էստրագոնը, կախվածության մեջ են իրարից, բայց նրանց հարաբերություններն ավելի դաժան ու ուժային բնույթ ունեն։ Պոցցոն տիրապետող է, իսկ Լաքքին՝ ենթակա։ Սակայն Պոցցոն խոստովանում է, որ նրանց դերն այնպես էլ կարող էր հակառակը լինել, ինչը ցույց է տալիս, որ ուժն ու ենթակայությունը հարաբերական են և կախված են հանգամանքներից։

Պիեսում շատ են հղումներն Աստվածաշնչին։ Օրինակներից մեկը կապված է հենց Պոցցոն կերպարի հետ, երբ Էստրագոնը նրան անվանում է «Աբել», իսկ հետո Վլադիմիրը՝ «Կայեն»։ Քանի որ պիեսում կերպարներն անվանումներով չեն նույնականացվում, հետևաբար ոչ ոք հստակ չգիտի, թե ով է Գոդոն, նույն կերպ էլ Էստրագոնը չի կարող որոշել՝ Պոցցոն Աբե՞լն է, թե՞ Կայենը։ Սա մարդու ինքնության անորոշության ու փոփոխականության արտացոլանքն է։

«Գոդոյիսն սպասելիս»-ում մարդկային հարաբերությունները կառուցված չեն հաստատուն դերերի վրա։ Փոխհարաբերությունների ներսում ուժային դինամիկան կարող է փոխվել, և այս փոփոխությունն ավելի շատ պայմանավորված է հանգամանքներով, քան անհատների բնավորությամբ։

Վլադիմիրն ու Էստրագոնը, չնայած իրենց հավասար գործընկերային հարաբերությանը, կարող են դառնալ նոր Պոցցո ու Լաքքի, եթե նրանցից մեկը ստանձնի իշխանության դերը, իսկ մյուսը՝ ենթակայի։ Պոցցոն ու Լաքքին նույնպես երբեք չեն մնում նույն ձևով. առաջին գործողությունում Պոցցոն իշխող է, իսկ երկրորդում՝ կույր ու անօգնական։ Դա նշանակում է, որ կյանքում մեր դիրքերը կարող են փոխվել՝ անկախ մեր ցանկությունից։

Այսպիսով, պիեսը ցույց է տալիս, որ մարդկային փոխհարաբերություններում գոյություն չունի հաստատուն հիերարխիա. մենք բոլորս կարող ենք տարբեր հանգամանքներում հայտնվել ուժեղի կամ թույլի դերում։

Հաջորդ կարևոր թեման՝ փիլիսոփայական ենթատեքստը։

Պիեսը հաճախ կապվում է էքզիստենցիալիզմի և աբսուրդիզմի հետ։

Այս երկու, կարելի է ասել հակադիր բևեռների արտացոլումը կարող են համարվել հենց Վլադիմիրն ու Էստրագոնը։

Վլադիմիրին կարելի է կապել էքզիստենցիալիզմի հետ, քանի որ փորձում է հասկանալ, հիշել ու կապ ստեղծել իրադարձությունների միջև, իսկ Էստրագոնը, ավելի աբսուրդիստական կերպար լինելով, պարզապես ապրում է պահով՝ առանց խորանալու իմաստի մեջ։

Էքզիստենցիալիստները (Սարտր, Կամյու, Հայդեգեր) պնդում էին, որ մարդն ինքն է իր գոյության իմաստը ստեղծում՝ ազատ կամքի ու գիտակցված ընտրությունների միջոցով։ Վլադիմիրը կարծես փորձում է իմաստավորել իրենց սպասումը. նա համոզված է, որ Գոդոն կգա, մտածում է կյանքի ու մահվան մասին և փորձում է կարգ ու տրամաբանություն գտնել նրանց իրավիճակում։

Օրինակներ պիեսից.

• Նա հիշում է անցյալ իրադարձությունները (մինչդեռ Էստրագոնը հաճախ մոռանում է դրանք), ինչը ցույց է տալիս, որ նա փորձում է հասկանալ ժամանակի ընթացքը։
• Նա հավատում է, որ Գոդոյի գալը ինչ-որ բան կփոխի, ինչը հույսի և իմաստ որոնելու արտահայտություն է։

Աբսուրդիստները (Կամյու, Բեկետ) պնդում էին, որ կյանքն ի սկզբանե անիմաստ է, և իմաստ փնտրելը հենց ինքնին անհեթեթություն է։ Էստրագոնը կարծես հենց այս մոտեցումն է ներկայացնում:

Օրինակներ պիեսից.

• Նա չի փորձում հասկանալ իր շուրջը կատարվողը։
• Անընդհատ մոռանում է, ինչը խորհրդանշում է ժամանակի անիմաստությունը։
• Մեծ ուշադրություն է դարձնում ֆիզիկական կարիքներին (քուն, կոշիկներ, ուտելիք), այլ ոչ թե փիլիսոփայական հարցերին։

Այս տարբերությունները ցույց են տալիս, որ պիեսը ներկայացնում է գոյության երկու հիմնական մոտեցումները, բայց նրանց երկխոսություններում պարզ է դառնում, որ ոչ մեկը վերջնական պատասխան չունի։

Վերջին եւ կենտրոնական կերպար Գոդոն այդպես էլ չի հայտնվում պիեսի ողջ ընթացքում։ Գոդոյին կարելի է ընկալել որպես կյանքի իմաստի, փրկության կամ հույսի խորհրդանիշ։ Նրա երբեք չհայտնվելը ցույց է տալիս, որ մարդիկ հաճախ սպասում են ինչ-որ մեծ իրադարձության, որը կփոխի իրենց կյանքը, բայց այդ սպասումը կարող է անվերջ շարունակվել՝ առանց իրական լուծման։

Բեկետն ինքն է ասել, որ Գոդոյի մասին չի մտածել որպես Աստծո, բայց անունը (Godot) կարող է ակնարկ լինել “God” (Աստված) բառին։ Եթե այս մեկնաբանությունն ընդունենք, ապա պիեսը կարող է լինել կրոնական որոնման մասին. մարդիկ սպասում են մի ուժի, որը կփրկի նրանց, բայց երբեք չեն ստանում հստակ պատասխան։

Սա կարող է խորհրդանշել նաև մեր կյանքում եղած իրավիճակները, երբ մենք սպասում ենք, որ ինչ-որ բան կփոխվի, բայց ինքներս ոչինչ չենք անում դրա համար։ Այս դեպքում «Գոդոյիսն սպասելիս»-ը դառնում է մարդու պասիվության քննադատություն. արդյո՞ք մենք պետք է սպասենք, թե՞ ի վերջո գործենք։

Պիեսի առաջին նախադասությունն է. «Ոչինչ հնարավոր չէ անել» և այն մի քանի անգամ կրկնվում է տարբեր հատվածներում։

Նախադասությունը սկզբում կարծես կանխատեսում է այն, ինչը հուզում է պիեսի հերոսներին՝ ոչինչ հնարավոր չէ անել, իսկ նրա կրկնումը ցույց է տալիս, որ նրանց՝ Վլադիմիրի և Էստրագոնի գործողություններն ու մտորումները կրկնվում են նույն ձևով՝ առանց էական փոփոխությունների։ Նրանք կարող են շարունակել սպասել Գոդոյին, բայց այդ սպասումը պարզապես շրջապտույտ է՝ առանց որևէ էական արդյունքի։ Կրկնվող նախադասությունը ոչ միայն արտահայտում է անզորություն, այլ նաև բերում է մի տեսակ հուսահատության, որն անընդհատ հայտնվում է։

Սակայն ի հակադրություն այս մտքի Վլադիմիրը հայտարարում է. «Միշտ էլ կարելի է փորձել….Երբեմն ես զգում եմ, որ դա, միևնույնն է, գալիս է»:

Վլադիմիրի ասածներն ունեն հույսի և գոյության իմաստի դրական ենթատեքստ։ Սա ցույց է տալիս, որ Վլադիմիրը, չնայած բացարձակ անորոշությանը, մի պահ հավատում է, որ ինչ-որ բան կփոխվի։ Այս կերպ, նա չի ընդունում անիմաստ գոյությունը, այլ փորձում է որոշակի իմաստ գտնել, նույնիսկ եթե այն ծածկված է խորը կասկածներով։

Այս արտահայտությունը դառնում է մի տեսակ մոլի հավատի արձագանք՝ այդ «բանը» կարող է լինել Գոդոն, կամ պարզապես ինքնըստինքյան մի փոփոխություն կյանքում։ Դա միտումնավոր հույսի վայրէջք է, որ նույնիսկ վատագույն իրավիճակներում մարդը գտնում է մի փոքրիկ կայծ, որը կարող է հաղթահարել բացարձակ տագնապն ու անպտուղ սպասումը։ Այդ խոսքերը հաստատում են կյանքի կայունությունը և այն փաստը, որ մղձավանջային գոյության մեջ էլ կարելի է գտնել մի փոքրիկ բան, որը կարդարացնի ապրելը։

Հեղինակ՝ © Սեդա Մխիթարյան