Պատերազմը Հովիկ Աֆյանի պատմվածքներում

Աֆյանի հերոսները մեր կողքին ապրող մարդիկ են, հաճախ հենց մենք ենք՝ ամենասովորական առօրյայով, ինչպես հավանաբար կասեր հեղինակը՝ «շուկայից ծանր-ծանր տոպրակներով վերադարձող կանայք, բիսետկայի հովին գարեջուր խմող տղամարդիկ, ավտոբուսով Կրասնոդար գնացող խոպանչիներ․․․»։

Հովիկ Աֆյան գրողի արձակը առատ է պատերազմի մասին նյութով։ Եթե Աֆյանին գրելու, ստեղծագործելու համար պարզապես մարդ է պետք, ապա ակնհայտ է, որ նա չէր կարող անտեսել պատերազմ ապրող մարդուն։

«Անվճար աղավնիներ» պատմվածքում հեղինակը բանաձևում է հայրենասիրության, հերոսության մասին պատկերացումները միակ կերպարի՝ զոհված զինվորի միջոցով։ «․․․Հայրենիքն ինձ համար կյանքն էր, որից զրկվեցի»,- ասում է զինվորը։ Պատումը ներկայացված է թեթև ոճով, ասես թեման ամենևին պատերազմը և դրա հետևանքը՝ մարդկային կորուստը չեն։ Բայց հեղինակը այդ թեթևությամբ վերերկրային, անդրաշխարհային իրականության մեջ ակներևաբար մատնանշում է աշխարհի՝ երկրագնդի վրա կատարվող ամենածանր և խորքային իրադարձությունները։

Եթե հայրենասիրությունն ունի չափելիություն, ապա այն տարբեր է խաղաղ պայմաններում և պատերազմի ժամանակ։ Եվ հատկապես պատերազմի ժամանակ խաղաղ օրերի բոլոր պայմաններն արժեզրկվում են, ինչպես, օրինակ, գիրք կարդալը։ Հայրենիքը, եթե պետք է ապրի, ապա՝ միայն կյանքի հաշվին, իսկ հերոսությունն, այդուհանդերձ, մնում է ապրելը, որովհետև բոլորն են մեռնում։ Որպես վերը ասվածի շարունակություն, այն է՝ հայրենասիրությունը չափվում է կյանքով, ոչ թե ինտելեկտով, կարող ենք տեսնել նաև Աֆյանի մյուս՝ «Դավաճանություն» պատմվածքում, որտեղ պատերազմի զոհասեղանին իր կյանքն է դնում նաև գյուղի չոբանը։ Եթե նախորդ պատմվածքում զոհասեղանին կյանքն էր՝ որպես մահվան հակադարձ երևույթ, այս պատմվածքում՝ կյանքն է իր փոխված, խեղված ընթացքով՝ պատերազմի թողած հետևանքով։ Ոչ մի իրականություն այնքան ծանր չէ, որքան պատերազմը, բայց հեղինակը պատումը կառուցում է այնպես, որ մռայլ պատկերում ընթերցողը ոչ թե ծանրությանն է բախվում, կամ այն վերապրում, այլ ընդհանուր տեսարաններում շոշափում է «պատերազմը սնուցող երակները», որոնք հեղինակը ուրվագծել է թեթև հումորի, սարկազմի, երբեմն նաև հեգնանքի միջոցով։ Ցավը կա, բայց դու դա չես զգում խորապես, որովհետև հեղինակը քեզ համար ստեղծել է «հումորի պաշտպանական շերտ»։ Նունիկը, Գառնիկը, Մանուշակը և գյուղում ապրող մնացյալ բոլորը, անգամ հոգով կոմունիստ և աստված չճանաճող Վալոդը, որ դարձավ քահանա, պատերազմի զոհերն էին, ովքեր «հերոսաբար շարունակում էին ապրել»։ Նունիկի դավաճանությունը պատերազմից սկսվող այն շղթայի վերջին օղակն էր, որով սկսվում էր արհամարհված և ստորաքարշ մի կյանք։ Երևույթները քննելիս դեպքերը մանր են թվում, իսկ հաճախ դեպքը հենց մարդն է, ով պարզապես կորչում է։

Պատմվածքներում հեղինակի վերաբերմունքը պատերազմի մասին ակնհայտ է։ Հերոսները հորինված են և միջոց, որոնց շուրթերով հեղինակը իր դիրքորոշումն է արտահայտում։ «Հերոսությունը չպատերազմելն է, կյանքը, ոչ թե կռիվը, ու քանի որ մարդիկ միշտ գերադասում են կռիվը, հերոս չկա, ու որովհետև մարդիկ առանց հերոսների չեն կարող, նրանց խաբել են` վստահեցնելով, որ պատերազմը հերոսության դարբնոցն է. ապրես` հերոս ես, մեռնես` հերոս ես: Մեռած հերոսն ո՞ւմ է պետք, նրա մայրը պետք է ժպտալո՞ վ քայլի իր որդուն հերոսացրած քաղաքում, թե՞ որդին պետք է Աստծո աջ կողմում նստի, երբ Երկնքում մատուցեն ընթրիքը։ Պատերազմն ու հերոսությունը հականիշներ են»,- ասված է «Գարունը շատ էր արևոտ ու ջերմ» պատմվածքում։ Սա հեղինակի պոռթկումն է և ընդվզումը պատերազմի բոլոր օրենքների դեմ, որոնք մարդն է հորինել։

Այս պատմվածքում հերոսները՝ փողոց ավլող Մուշեղը, ծաղկավաճառ Մխիթարը, ուսուցիչ Հակոբը, քանդակագործ Գրիշը, Քոռը և այլք պարզապես մարդիկ են, ովքեր աննկատ են առօրյայում, ունեն տարբեր կենցաղներ, բայց հավասար են պատերազմի մեջ։ Եվ հենց պատերազմի մեջ է, որ կարծես նրանց առօրյա աներանգ կյանքը, որ ստվերում էր և աննկատ, արևի լույսի տակ արժևորվում է։ Հեղինակը մինչև պատերազմը եղած մարդկային դրաման երևան է հանում պատերազմի դաշտում։ Հավանաբար սխալված չենք լինի, եթե համարենք, որ Աֆյանը շարունակում է չեխովյան, զորյանական փոքր մարդու կերպարները։ Գաղափարական հսկաներ չեն նրա հերոսները, բայց պատերազմը կարծես գալիս է ամրապնդելու նրանց տեղն ու դերը երկրագնդի վրա և արևի տակ։

Պատերազմի թեման թերևս ամենատխուր և դրամատիկ սցենարով ներկայացված է «Դաշտը հնձելու օրերը» պատմվածքում։ Հեղինակը, առհասարակ, սիրում է դիմել նովելի ժանրին՝ խիստ դրամատիկ տարրերով և կտրուկ ավարտելով տվյալ ստեղծագործությունը։

Խորհրդանշական անուններ ունեցող ընտանիքում պատերազմը իշխում է սերնդեսերունդ՝ Գույժը, Ավետիսը, Նարեկը։ Հեղինակն արագ թռիչքներով ներկայացնում է մի ամբողջ գերդաստանի պատմություն․ նրանք խոտ էին հնձում և գնում պատերազմ։ Անունների բովանդակության փոփոխությամբ ճակատագրի ընթացքը փոխելը միամտությունն էր։ Պատերազմը հարցեր չի տալիս, և պատասխանի կարիք չկա։ Պատմվածքի ավարտը փոքր-ինչ չափազանցված է․ ծնողները չեն դիմանում և չեն հասցնում դուռը բացել որդու առաջ։ Հեղինակը գուցե այս չափազանցությամբ մատնանշում է պատերազմի սարսափելի կողմերը՝ հնարավոր բոլոր դրսևորումներով։ Ի վերջո պատերազմում ոչինչ բացառված չէ։

Նույն նովելային ոճով է գրված նաև «Շները մի կողմում, տղերքը՝ մյուս» պատմվածքը։ Հեղինակի սեղմած պատկերները բացելիս ընթերցողը պատճառահետևանքային, սոցիալ-հոգեբանական, հասարակական և անհատական բազում խնդիրներ կարող է վեր հանել, որոնք Աֆյանը գեղարվեստորեն կողպել է, բայց միևնույն ժամանակ յուրաքանչյուր տողում թաքնված է բանալին։ Նշյալ պատմվածքում դարձյալ կրկնվող առօրյան է իր խոռոչներով ու հանգույցներով, հանելուկներով ու հարցերով, որոնց պատասխանը հեղինակը տալիս է վերջում՝ մեկ տողով․ «Տղերքը չկային. պատերազմ էր սկսվել, ոմանք գնացել էին, շատերը՝ «ուկրաինկաների» մոտ»։

Աֆյանի արձակը (պատմվածքները, որոնց անդրադարձանք) պատերազմ է պատերազմի դեմ։ Գեղարվեստական գրականությամբ հեղինակը մերժում է պատերազմը, մերժում է դրա պատճառներն ու հետևանքը․ պատերազմը շրջադարձային է յուրաքանչյուր ապրողի համար՝ կռվողից մինչև երկիր լքողը։ Ի վերջո, հեղինակի առանցքային միտքը մնում է աներեր՝ «հերոսությունը չպատերազմելն է»։

Հեղինակ՝ © Լալա Բադոյան
Նյութը այլ տեղեր օգտագործելուց առաջ կապվել հեղինակի հետ: