Սուսաննա Հովհաննիսյան  «Հովհաննես Թումանյանի կյանքի ու ստեղծագործության պատմությունը»

Կանայք Հովհաննես Թումանյանի կյանքում

Կնոջ դերի մասին թումանյանական ընկալումները բազմիցս դրսևորվել են Թումանյանի գրական և գեղարվեստական ժառանգության մեջ: Բանաստեղծն այս խնդրին մոտենում է կնոջ մասին բարձրագույն պատկերացման դիրքերից: Կինը բնության ամենակատարյալ արտահայտությունն է, ամենամեծ գեղեցկությունն ու պոեզիան. «Ճշմարիտ. միթե գեղեցիկ կնոջից ավելի սրտառուչ երգ կա կամ առաքինի մարդուց ավելի վսեմ բանաստեղծություն»:
Կնոջը արհամարհող, նրան իբրև առաջին մեղքի պատճառ,  «դժոխքի դուռը» հասցնող, բոլոր սրբերից ու սրբություններից նզովված էակ անվանելը, անարգանքի սյունին գամելը 25-ամյա բանաստեղծը ներկայացնում է որպես քրիստոնեության բարձր գաղափարն այլանդակող տգետ հոգևորականների քարոզի հետևանք: Նա ցավ է զգում հատկապես գավառներում ծեծված ու նախատված, անարգանքի մշուշով պատված կնոջ ճակատագրի համար, և այդպիսի կնոջը լիարժեք կին չի համարում.  «Սա դեռ մայրը, կինը, կյանքի ընկերը չի...»:
Միշտ լավատես Թումանյանը հայ կնոջ զարգացման, նրա ոգեշնչող ու ներշնչող դառնալու հարցում մեծ սպասումներ ուներ ապագայից: Հավատում էր, որ այդ դրական փոփոխությունները կգան, և դրանք պայմանավորում էր տղամարդու և հասարակության` կնոջ նկատմամբ վերաբերմունքի փոփոխությունների հետ:  «Կինը չի ապրում հիմա.- ասել է Թումանյանը 1919 թ. ապրիլի 1-ին,- նա պիտի փոխվի, նոր կինը պիտի գա-էն կլասիկ, ազատ կինը պիտի գա իր կլասիկ գեղեցկություններով ու առողջությունով, նաև իր հոգեկան արժանիքներով ու կարողությամբ»:
Թումանյանին հանդիպել, նրանով հիացել, նրա ընկերակցությունն ու բարեկամությունը, սերն ու ջերմությունը, հաճախ եղբայրական ու հայրական հոգածությանն են արժանացել նրան շրջապատող հայ և այլազգի կանայք: Նրանցից շուրջ երկու տասնյակը գրի են առել իրենց հիշողությունները: Այդ հուշերում հառնում է Թումանյանի մարդկային կերպարը:
Դերասանուհի Արուս Ոսկանյանը մինչև պոետին ծանոթանալը երազում էր նրա հետ հանդիպելու մասին.  «Ես խորին պաշտամունք էի տածում դեպի երազի պես հեռու Հովհաննես Թումանյանը»: Բանաստեղծի ներկայությունը, նրա հանդեպ հիացմունքն ու ակնածանքը բեմից հարյուրավոր հանդիսատեսների առջև համարձակ դերասանուհուն ստիում էին շփոթվել, կաշկանդվել.  «Քաշվում էի նրա ներկայությամբ նույնիսկ բառ արտասանել ու հափշտակված դիտում էի նրա պարթև հասակը, լուսագես գլուխը, գեղեցիկ ու պայծառ դեմքը, խոհուն և բարի աչքերը»:
Գրողի ուսուցիչներից մեկի` Միսակ Ասիլյանի դուստրը` բանաստեղծուհի Հռիփսիմե Պողոսյանը, ծնողներից թաքուն վերցնում էր հեռադիտակը և պատշգամբից հետաքրքրությամբ դիտում դիմացի տան պատուհաններից ներս, որտեղ ապրում էր Թումանյանը.  «Սիրտս սկսում էր արագ բաբախել, ես ուզում էի ներս թափանցել այդ խորհրդավոր սենյակը, որ մի անգամ ևս տեսնեմ պոետի թեթև կկոցած աչքերը, նրա ժպիտը... Բայց լսվում էր ծնողներիս ոտնաձայնը, և ես արագ թաքցնում էի հեռադիտակը»: Երեսուն տարով բանաստեղծից փոքր Հռիփսիմեի համար Թումանյանը  «մեծ սրտի տեր էր... և երբեք չէր սպառվում նրա հարուստ էությունը»:
Բոլոր կանանց տպավորությունների, պոետին ներկայացնող զանազան կարծիքների մեջ առանձնանում են վրաց բանաստեղծուհի Նինո Տաբիձեի բնութագրումները.  «Հանկարծ տեսնեմ հեռվից գալիս է ,ի բարձրահասակն ծերունի. ասես արև ճառագայթելով իր շուրջը, թվում էր, նա կյանք ու բերկրանք է տալիս ողջ շրջապատին»: Նա բնորոշում է բանաստեղծին իբրև  «բարի ոգի»,  «հայ ժողովրդի ազնվության և դարավոր տառապանքների լավագույն արտահայտիչ»: Նինոն և ամուսինը Թումանյանին էին ընտրել իբրև իրենց առաջնեկի կնքահայր, սակայն նրան փոխարինեց դուստրը` Նվարդը` դառնալով  «երկրորդ մայր» Տաբիձեների դստեր համար:

Թումանյանը բազմաթիվ բանաստեղծություններ է գրել ու նվիրել տարբեր կանանց` խնջույքների սեղանների շուրջ, հասարակական տարբեր վայրերում ու միջոցառումնեին, որոնք մեծ մասամբ չեն պահպանվել: Դրանցից մեկը `  «Տիկին Նիմֆա Գորոդեցկուն» վերնագրով ձոնը, գրել է 1918 թ. հունվարի 29-ին  «Փարվանա» պոեմի ռուսերեն թարգմանության շապիկի վրա և նվիրել Ս. Գորոդեցկու կնոջը.

Եկաք ու ընկաք
Մի նոր դժնդակ
Փոթորկի առջև,
Ուր կիտվում են դեռ
Ահեղ, շանթաբեր
Ամպերը սև-սև:

Ավելի ուշ Ս. Գորոդեցկին հպարտությամբ էր հիշում, որ Թումանյանն իր կնոջը բանաստեղծություն է նվիրել և նրանից վեց տող  մեջբերում էր իր հուշերում:
Գրողի ամուսնացած լինելու հանգամանքը չէր խանգարում, որ շատ կանայք հրապուրվեին նրանով և ձգտեին նրա հետ նորանոր հանդիպումների, բարեկամության և սիրո: Ավելին, շատերը բացահայտ սեր են խոստովանել, և պոետը ստիպված է եղել մերժել:
1894 թ. Թումանյանը վեց տարի էր, ինչ ամուսնացած էր, և արդեն չորս զավակների հայր էր: Նա ուներ երկու որդի և երկու դուստր` Մուշեղը, Աշխենը, Նվարդը և Արտավազդը: Սակայն ընտանիք ունենալու հանգամանքը ամենևին չի խանգարում, որ նա ընկնի մի անախորժ պատմության մեջ: Թումանյանի սիրուն հետամուտ էր նրա տունը ելումուտ անող ընտանիքներից մի կին, որի անունը մեզ հայտնի չէ: Այս պատմությունը նույնպես հայտնի չէր լինի, եթե ասեկոսեներն ու բամբասանքները չստիպեին բանաստեղծին որոշ պարզաբանումներ տալ ընկերոջը` Արսեն Ղլտճյանին: Վերջինիս ուղղված 1895 թ. հունվարի 17-ի նամակում Թումանյանը գրում է.  «Այս անցյալ դեկտեմբերի վերջերին մի անախորժ դեպք պատահեց հետս: Մի տիկին բավական ժամանակ ինձ հետամուտ էր լինում: Նրա բոլոր արտահայտություններից ես շուտով նկատեցի զգացմունքի անմաքրությունը և ամեն ջանք արեցի, որ անհայտության խավարում այդ կապը կտրեր»:
Գրողը փորձել է բարի խոսքով, հորդորնեով այդ կնոջը ճամփի բերել, սակայն նրա ջանքերը ապարդյուն են անցել: Այն, որ բանաստեղծը կտրուկ մերժել է , վկայում է նաև այդ կնոջ նամակի պահպանված մի պատառիկ, որտեղ նա դժգոհում է իր զգացմունքների և նամակների անպատասխան լինելուց: Այդ կինը գրում է.  «Ես գիտեի, որ դու անգութ ես, բայց այդքան չէի կարծում... միթե երկու խոսք չունեիր պատասխանելու իմ վեց նամակին, որ ծրարում դրան, առանց պատասխանի գլխովս խփեցիր և ամբողջ գիշերը հանգստությունից զրկեցիր: Միթե դու կարծում ես` ես քո ասածները կտանեմ առանց վիրավորվելու: Վերջապես, ես գլուխս քարովն եմ տալիս, որ քեզ անհանգիստ եմ անում, այսուհետև հանգի'ստ եղիր: Ես նախանձում եմ քո սառնասրտությանը»: